Bügün men idarem JPL ge ishqa kelsem, idarige nurghun muxpirlar yighilip kétiptu. Ular In?glizche «Mars Reconnaissance Orbiter» dep atilidighan, Uyghurche menisi «Marsni Tekshürüp Orbitlighuchi» (towende qisqartip MTO dep ataymen) digen?ge yéqin kélidighan bir yéngi ushqurining asmangha étilishini xewer qilish üchün yighilghanlar idi. Epsuski, uning étilishi ertige kéchiktürülgen idi.

In?glizchide «orbit» digen söz péilning ornidimu ishlitilidu. Uning menisi «orbitta aylinish» digendin ibaret. Shunga yoqurida men «Orbiter» digen sözni «Orbitlighuchi» dep aldim. Eger buningdinmu muwapiqraq söz bolsa, teklip berishinglarni soraymen.

MTO ning mundaq alahidiligi bar:

1. U Mars bilen bolghan arlighi intayin yeqin bolghan 300 Km bir orbitta aylinidu. Shu arqiliq Marsning hawa kilimatini intayin inchikilep tekshüridu.

2. Uningdiki téléskopning diyamétéri hazirghiche alem boshluq uchquriligha békitilgen téléskoplarning ichidiki eng chongi bolup, u Marsning üstidiki bir üstelning chonglighidiki nersilerni periqlendüreleydu.

3. Uningdiki xewerlishish üskünimu intayin ilghar bolup, yer shari bilen bashqa uchqurilar arlighidiki xewerlishish liniyilirini bir-birige tutashturush rolini oynaydu.

MRO jemi 7 ay uchup, Marsqa yetip baridu. Andin yene 6 ay waqit serip qilip, özining Marstiki orbitisigha chüshidu. Uning asasliq wezipisi Marsning yüzide su mewjut bolghan waqittiki tarixini tepséli igileshtin ibaret. Uning wezipisi alem boshlighigha étilip jemi 5.5 yil waqit ötkendin kéyin, yeni 2010-yili 31-Dikabir küni axirlishidu.

In'glizche tepséli melumatni http://marsprogram.jpl.nasa.gov/mro/overview/ din körüng.

1-Resim: (Sizilghan resim) «Marsni Tekshürüp Orbitlighuchi» Marsni tekshürmekte.

Erkin Sidiq
2005-Yili 11-Awghust

MTO Bügün Muwappiqiyetlik Halda Alem Boshlighigha Chiqirildi

«Marsni Tekshürüp Orbitlighuchi» (MTO) bügün Floridadiki Cape Canaveral Hawa Armiye Bazisida bir igizligi 19 qewetlik binaningkidek kélidighan rokéta bilen alem boshlighigha étildi. Hazir u Marsqa qarap salamet kétiwatidu. Uning éghirlighi 2 tonna bolup, rokéta étilip deslepki 4 minut waqit ichide jemi 200 tonna may we oksigén köydürdi. MTO asmangha étilip 61 minut waqit otkendin kéyin uningdin yer sharigha xewer keldi.

Marsning hazirqi yer shari bilen bolghan arlighi 115 milyun kilométir bolup, MTO bir egri yolni boylap mushundaq arliqtin jemi 4 ni bésip, andin 2006-yili 10-Mart küni Mars bilen uchrishidu. Shu chaghda u özining matorsini ishqa sélip, shu arqiliq Marsning tartish küchidin özini astilitip, tedriji halda bir nahayiti uzun orbitqa kiridu.

MTO ni JPL bashquridu.


1-Resim: «Marsni Tekshürüp Orbitlighuchi» kötergen rokéta alem boshlighigha qarap mangmaqta.

Erkin Sidiq
2005-Yili 12-Awghust

Bir Qisim Resimler



MTO ning roketadin ayrilishi jeryani: Roketa etilip 58 nimut otkendin keyin, MTO roketadin putunley ayrilip, musteqil uchushni bashlaydu.



MTO ni toshighuchi roketaning tuzilishi.



MTO ni toshighuchi roketaning etilish orni.



MTO ning Mars bilen uchrishishi.



Marsni Tekshurup Orbitlighuchi (Sizilghan resim)



MTO ozini turmuzlash basquchida (Sizilghan resim)




MTO Marsning qutubida (Sizilghan resim).

Bir tordishimiz bashqa bir munberde towendiki soalni soraptu. Men bu yerde uninggha qisqiche jawap bérip ötey.

Niutonning herket toghrisidiki 1-qanuni boyiche éytqanda, eger bir jisimgha tesir qiliwatqan kuchning yighimi nolge teng bolsa, u halda héliqi jisim eslidiki tinch yaki herket halitini menggu saqlaydu.

«Marsni Tekshürüp Orbitlighuchi» (MTO) ni alem boshliqigha chiqarghuchi rakéta uni yer sharining tartish küchi étiwargha élinmisimu bolidighan orungha aparghanda, MTO toxtap qalghan bolmastin, u yenila intayin yoquri tézlikte herket qiliwatqan bolidu. Yer sharining tartish kuchidin qutulghandin kéyin, MTO gha tesir qilidighan bashqa alahide bir küch bolmighachqa (diqqet: alem boshlighining bu rayonlirida hawamu bolmighachqa, hawaning sürkülüsh küchimu mewjut bolmaydu), MTO burunqi yonilishni boylap öz sepirini dawamlashturiweridu. Marsqa yétip barghiche peqet uning seper yonilishini (trajéctorini) 5-6 qétim toghurlashqa toghra kélidu (Töwendiki resimni körüng). Buni In'glizchide «trajectory correction maneuver (TCM)» dep ataydu. Marsqa yéqin barghanda, MTO Marsning tartish küchi tupeylidin Mars bilen soqushup ketmesligi üchün, yene bir qatar kontrol qilish herketlirini élip bérip, andin uni Marsning orbitisigha chüshüridu.

Qisqisi, yer sharidin Marsqa barghiche MTO asasen énérgiye serip qilmaydu. Marsni orbitlash jeryanida MTO özi hasil qilidighan quyash énérgiyesini ishlitidu (Bezi uchqurilargha yadro énérgiye menbeliri ornitilghan bolup, MTO quyash énérgiyesini qollinidighan qilip lahiyelen'gen). Shundaqla, MTO yer sharigha qaytip kelmeydu--U qaytip kélidighan qilip yasalmighan.

Erkin Sidiq
2005-Yili 16-Awghust

1-Resim: MTO ning yer sharidin Marsqa barghiche bolghan arliqtiki trajectori. Chembirekning eng otturisidiki bizning quyashtin ibaret.
Earth at Departure = MTO alemge etilghan waqittiki yer sharining orni.
Earth at Arrival = MTO Marsqa yetip barghan waqittiki yer sharining orni.
Mars at Departure = MTO alemge etilghan waqittiki Marsning orni.
Mars at Arrival = MTO Marsqa yetip barghan waqittiki Marsning orni.
TCM = MTO ning trajectorini toghurlash elip berilghan kontrol herkiti.

Soal: mening bir sualim bar. roket itilishta yer sharidin qattiq ittirilish kuchi bilen chiqidu, buni men chushendim. likin Marsqa berishta yene texi kop uchishi kirek iken. undaqta yer sharidin ittirilish kuchi yoqighanda, bu roket qandaq uchidu? chunki siz yazmingizda roket eghirlighini 2 tonna depsiz. eger yer sharining tartish kuchidin ayrildimu deyli, undaqta kiyinki musapisini qandaq uchidu? uningdin kiyin qaytip kilishi uchun qaysi kuch bilen qaytip kilidu? elwette yer sharigha yeqinlashqansiri, yer sharining tartish kuchi bilen uchushqa kop egergiye ketmesliki mumkin. bu xuddi mashinini dongning ustidin pes terepke heydigende kop kuch ketmigendek bir ish. likin mening chushenmiginim, yer sharidin ittirilish kuchi bilen yer sharining tartish kuchidin ayrilghan musapigiche baralamdu? we uningdin kiyinki musapilerge enirgiye qaysi yerdin kilidu?
Rexmet!