2017-yili 5-ayning 26-küni

Kona yéziq nusxisi (Élkitab): http://www.meripet.com/Junggo/20170526_belt_road.pdf

Oqurmenlerning xewiride bolghinidek, yéqinqi bir mezgilning mabeynide wetinimizdiki Uyghur xelqining ehwalida nahayiti chong özgirishler yüz berdi. Shuning bilen köpligen wetendashlarning könglide «Uyghurlargha néme ish bolup kétiwatidu?» dégen so’al tughuluwatidu. Emeliyette bu özgirishlerning keynide bir chong arqa körünüsh bar. Konkrét qilip éytsaq, uning keynide mundaq ikki chong ehwal bar: (1) Junggo hökümiti «Bir belwagh, bir yol pilani» dégen bir pilanni otturigha qoyghan we uni ijra qilishqa bashlighan bolup, bu yerdiki «bir belwagh» Uyghur diyari bilen Asiya, Yawropa we Afriqidiki 60 tek döletni tutashturidighan tömür yol belwéghini körsitidu. «Bir yol» bolsa Junggoni dunyaning bashqa rayonliri bilen tutashturidighan bir «déngiz üstidiki yéngi yipek yoli» ni körsitidu. Ashu bir belwagh bilen bir yolning orunlishish ehwali maqalining astidiki 2-resimde körsitilgendek. (2) Junggo hökümitining Shénjén, Guangdung qatarliq déngiz qirghiqidiki sana’et bazisining bir qismini Uyghur diyarining Qazaqistan chégrisigha yéqin bolghan rayonlirigha yötkesh pilani. Uyghur diyarining ijtima’iy, siyasiy we iqtisadiy jehetlerde muqim bolushi bu ikki chong pilanni emelge ashurushning aldinqi sherti. Uningdin bashqa, hazir Junggo hökümiti üchün Uyghur mesilisini «teltöküs bir terep qiliwétish» ning bir yaxshi xelq’araliq pursiti yétip kelgen bolup, hazir Junggo hökümiti ashu pursetni ching tutuwatidu. Uyghur diyaridiki yéngi ehwallar ene shundaq sewebler tüpeylidin wujudqa kéliwatidu. Men mezkur maqalide Uyghurlarning béshigha kelgen yéngi özgirishlerni chüshinish üchün zörür bolghan bir qisim ehwallarni bayan qilip ötimen. Méning bu qétim paydilinidighinim bir qisim mutexessisler bir xelq’araliq ilmiy söhbet yighinida otturigha qoyghan köz-qarashlardiki özüm tallighan bir qisim mezmunlar bolup, eger maqalige öz köz-qarishimni qoshup qoymaqchi bolsam, ularni «Ilawe» sheklide bir ayrim abzas qilip kirgüzüp qoyimen.

 

 

1. Bir Belwagh, Bir Yol Heqqide Qisqiche Chüshenche

 

Bu pilan xenzuche «丝绸之路经济带和21世纪海上丝绸之路» dep atilidighan bolup, u qisqartilip «bir belwagh, bir yol» (一带一路) déyilidu [1]. U bir tereqqiyat istratégiyisi bolup, uni Junggo rehbiri Shi Jinping otturigha qoyghan. Uning meqsiti Junggo bilen Yawropa-Asiya chong quruqluqidiki döletler otturisidiki ulinish we hemkarliqni emelge ashurush. Uning «yipek yoli iqtisadiy belwéghi» bilen «déngiz üsti yipek yoli» din ibaret ikki asasiy terkibiy qismi bar. Bu istratégiye Junggoning dunyawi ishlarda chongraq rol élishini, hemde Junggoning polat ishlepchiqirishi qatarliq sana’et saheliridiki chong kölemlik hemkarliq éhtiyajini asas qilghan. Bu pilan 2013-yilining Séntebir – Öktebir ayliri élan qilin’ghan bolup, shu yili Junggo dölet rehbiri Li Kéchyang Asiya we Yawropada dölet ziyaritide bolghanda bu pilanni küchlük halda teshwiq qilghan. Bu uqum 2016-yili «Xelq Géziti» de eng köp tilgha élin’ghan témigha aylandi.

 

 

2. Bir Belwagh, Bir Yol Pilanining Arqa Körünüshi Bolidighan Bir Qisim Sanliq Melumatlar

 

Men maqalining bu qismida In’glizche «Dunya Iqtisadiy Sehnisi» (World Economic Forum) dep atilidighan teshkilatning 2016-yilliq yighini jeryanida ötküzülgen «Yawropa-Asiya we Zamaniwi Yipek Yoli» dégen témidiki bir qétimliq söhbette otturigha chüshken bir qisim köz qarashlarni tonushturup ötimen. Bu söhbetning widé’o filimi Yutyubqa 2016-yili 21-Yanwarda qoyulghan. Yuqiridiki teshkilat Shiwéytsariyening Généwa (Geneva) shehirige jaylashqan bir xelq’araliq fondi jem’iyiti bolup, bu qétimqi söhbetke men «Junggo dunyadiki 1-orun’gha chiqqanda» dégen maqalide tonushturghan Kishor Mahbubani (Kishore Mahbubani) ependi riyasetchilik qilghan. Uninggha yene töwendiki kishiler qatnashqan:

 

Andréy Kostin (Andrey L. Kostin): Rusiye VTB bankisining prézidénti we re’isi.

Gi’orgi Kwirikashwili (Giorgi Kvirikashvili): Giruziyeaning bash ministiri.

Aléksandér Mashkéwich (Alexander Machkevitch): Yawropa-Asiya Bayliq Menbeliri Guruppisi diréktorlirining re’isi (Luxembourg).

Sultan Sulayem (Sultan Ahmed Sulayem): Ereb Birleshme Xelipilikidiki In’glizche «DP World» dep atilidighan bir chong shirketning re’isi.

 

1-resim: «Dunya Iqtisadiy Sehnisi» 2016-yili orunlashturghan, maqalining mushu qismida tonushturulghan mezmunlarning menbesi bolghan söhbet yighinining sehne körünüshi.

 

Töwendikisi mezkur söhbetning özüm tallighan, Uyghurlarning buningdin kéyinki teqdiri bilen munasiwetlik bolghan bir qanche qisqa mezmunliri.

 

Kishor Mahbubani: Hemmeylenning xewiride bolghinidek, hazir Yawropa-Asiya burunqidin köp muhim orun’gha ötti. Némishqa undaq bolidu? Némishqa hazir shundaq bolidu? Méning bu heqte bir qisim nezeriyilirim bar bolup, men bu yerde 3 xil mumkinchiliki bar seweblerni otturigha qoyimen.

 

Uning birinchisi, Yawropa déngiz yoli bilen bashqa jaylarni mustemlike qilip, dunyadiki hökümran orun’gha chiqishtin burunqi uzun muddetlik tarixiy dewrlerde dunyani Yawropa-Asiya rayonliri sorighan. Bizning hazir körüwatqinimiz ashu tarixning tekrarlinishi, yaki Yawropa-Asiyaning özining tebi’iy ornigha qaytip kélishi bolushi mumkin.

 

Ikkinchi seweb gé’opoléstika (geopolitics). Eger bu yéngi ehwalning yüz bérish waqtigha qaraydighan bolsaq, hazir Amérika Asiyani aylinish oqi (pivot) qilghan bolup, Junggo bolsa Ottura Asiyani aylinish oqi qiliwatidu. Buning otturisida bir baghlinishning bar-yoqluqi sizning öz chüshenchingizge baghliq. Éhtimal Junggo déngiz yoligha yölinishni azaytip, quruqluqtiki yolgha yölinishni kücheytiwatqan bolushi mumkin.

 

Üchinchi seweb, hazir dunya sehniside muhim rol alidighanlargha köpligen yéngi ezalar qoshuldi. Dunya ishliri bir intayin murekkep oyun’gha aylandi. Shunglashqa mezkur sorun’gha olturghan mutexessislerning yighilishi bir intayin muwapiq waqitqa toghra keldi.

 

Gi’orgi Kwirikashwili: Bir belwagh, bir yol pilani Yawropa-Asiya qit’eliridiki eller otturisidiki iqtisadiy munasiwetni kücheytidu. Ashu ellerni tömür yol we déngiz üstidiki yol torliri bilen tutashturidu. Yéqinda bir qanche poyiz Junggoning Shinjang ölkisidin chiqip, Qazaqistan, Ezerbeyjan, Giruziye, Türkiye yaki Qara déngiz arqiliq Yawropagha biwasite yétip bardi. Bu yol arqiliq mal toshushning sür’iti intayin téz bolup, uninggha bolghan éhtiyajmu künsayin ösüp méngiwatidu. Mushu yoldin paydilan’ghanda, Shinjangdin chiqqan poyiz 10 – 11 kündila Yawropagha yétip baralaydu. Bu liniye qimmet bahaliq mallarni Junggodin Yawropagha we Yawropadin Junggogha yötkeshtiki emgek kapital telipini zor derijide töwenlitidu.

 

Bu yol bashqa yollar bilen düshmenleshmey, bashqa yollar bilen dostluq ichide riqabetlishidu. Bu qurulush oxshimighan eller otturisidiki riqabetke emes, hemkarliqqa wekillik qilidu.

 

Aléksandér Mashkéwich: Hazir yük paraxotliri bir yük sanduqi (shipping container) ni Afriqining gherbiy qirghiqidin Junggogha 8 dollargha yötkep béridu. Emma hazirghiche quruqluqta undaq bir shara’it hazirlanmidi. Kishiler Yawropa bilen Junggoni tutashturidighan bir yolni izdigili birer ming yil bolghan bolup, axiri qedimki yipek yolini tapqan. Biz Qazaqistanda karxana mangduruwatqili 25 yil boldi. Bizning Qazaqistandiki shirkitimizde 70 ming adem ishleydu. Biz bir belwagh, bir yol qurulushidin nahayiti chong pursetke érisheleymiz. Sewebi Qazaqistan déngiz bilen tutashmaydu. Shunga biz bir belwagh qurulushidin nahayiti köp paydilinalaymiz.

 

Sultan Sulayem: Burunqi waqitlarda déngiz yoli qatnishi ishenchlik bolmighachqa, quruqluqtiki yipek yoli tereqqiy qildurulghan. Yéqinqi zaman tereqqiyatliri bilen qedimki yipek yoli öz qimmitini yoqatti. Hazirqi bir belwagh, bir yol qurulushi ottura Asiyadin Yawropagha yük apirish waqtini zor derijide qisqartidu. Hazir déngiz yoli bilen Junggodin Yawropagha mal apirish üchün 42 kün waqit kétidu. Eger u mal tömür yol bilen toshulsa aran 12 kün waqit kétidu. Besh-alte ayning aldida biz Junggodin Yawropagha poyiz bilen yük toshup körüp baqtuq. Uninggha jem’iy 12 kün waqit ketti. Hazir yük toshush sana’iti nahayiti chong qiyinchiliqqa duch keldi. Yeni, yük toshush wasitilirining miqdari éhtiyajdin köp éship ketti. Kishiler barghanséri chong yük toshush paraxotlirini yasawérip, hemde ularni köplep yasawérip, hazirqidek ehwal kélip chiqti. Junggodin Yawropagha bir sanduq (one container) yük toshush heqqi burun 1500 – 1800 dollar idi. Hazir u 300 – 400 dollargha chüshüp qaldi. Mushundaq ishlar bilen shughullinidighanlar hazir köplep ziyan tartiwatidu. Ashundaq bir sanduqni poyiz bilen toshushning heqqi hazir 4500 – 5000 dollar. Shundaq bolushigha qarimay, Junggo hazir bu ishqa nahayiti qiziqiwatidu. Uning sewebi, hazir Junggoda emgekchiler ish heqqi burunqidin köp ösüp ketti. Bizning Chingdaw, Yentey we Tyenjinlerde déngiz portlirimiz bar bolup, u yerlerde aldinqi 7 yil ichide emgekchiler ish heqqi 20 pirsent ösüp ketti. Junggo bu mesilini tonup yétip, hazir bir qisim sana’etlerni déngiz qirghiqi rayonliridin ichki quruqluq rayonlirigha yötkimekchi boluwatidu. Ularning pilanlirining biri Shinjangdiki Qazaqistan bilen chégridash rayonlarda bir chong sana’et bazisi qurush. Sana’et buyumlirini ashu yéngi sana’et bazisida ishlepchiqarghanda, ularni Yawropagha poyiz bilen yötkesh chiqimimu zor derijide töwenleydu. Kompyutér we kopi-mashinisigha oxshash qimmet bahaliq buyumlardin bir sanduqni yötkeshke bir qanche ming dollar xejlesh hergizmu bir mesile bolup qalmaydu. Yanfon’gha oxshash bazargha téz sür’ette salmisa bolmaydighan buyumlarni toshush üchün 12 kün waqit ketse boluwéridu, emma 42 kün waqit ketse bolmaydu. Shunglashqa tömür yolning yenila nahayiti yuqiri qimmiti bar. Yéngi tömür yolining berpa qilinishi déngiz arqiliq yük toshushqa bolghan éhtiyajgha anche tesir körsetmeydu. Her bir döletning hawa yoli, déngiz yoli we quruqluqtiki yollarning hemmisige éhtiyaji bar bolup, bu yerdiki eng muhim nerse ünümdarliqtin ibaret.

 

 

3. Qisqiche Xulase

 

Méning mezkur yazmini teyyarlashtin meqsitim oqurmenlerni bir belwagh we bir yol pilani heqqide bir omumiy chüshenche bilen, shundaqla bir qisim sanliq melumatlar bilen teminlesh. Yuqiridiki mezmunlardin körginimizdek, Junggoni Pakistan we Qazaqistan arqiliq sirtqi dunya bilen tutashturidighan tömür yol Uyghur diyaridin bashlinidu, yaki Uyghur diyaridin ötidu. Uningdin bashqa, Junggoning hazir Uyghur diyarining Qazaqistan bilen chégridash rayonlirida bir chong sana’et bazisi qurup, Junggoning déngiz qirghiqi rayonliridiki bir qisim sana’etni mushu rayonlargha yötkep kelmekchi iken. Mana mushu ehwallar hazir Uyghur diyarining neqeder muhim orun’gha ötüp qalghanliqini, yeni Junggoning bir belwagh pilanini emelge ashurushida Uyghur diyarining neqeder muhim rol oynaydighanliqini körsitip béridu. Men kéyinki yazmamda Uyghur diyarining bir belwagh pilani bilen bolghan munasiwiti heqqide yene bir qisim yéngi uchurlarni bayan qilip ötimen.

 

2-resim (eger bu resim körünmise töwendiki 3-menbeni chékip, resimni achalaysiz): Bir belwagh we bir yolning orunlashturulush ehwali. Bu resimni chüshinishte bir az In’glizchini bilish nahayiti muhim bolup, töwendikisi mushu xeritide ishlitilgen bir qisim In’glizche sözlerning Uyghurchisi:

 

Silk Road Economic Belt – Yipek yoli iqtisadiy belwéghi

Maritime Silk Road – Déngiz üstidiki yipek yoli

AIIB Member states – Asiya üstqurulma meblegh bankisigha eza döletler

Proposed economic corridor – Tewsiye qilin’ghan iqtisadiy karidor

Railroad connections – tömür yol liniyiliri

Existing – hazir barliri

Planned or under construction – pilanlan’ghan we hazir yasiliwatqanliri

Gas pipelines – Tebi’iy gaz turubiliri

Oil pipelines – Néfit turubiliri

Ports with Chinese engagement – Junggomu shérik bolghan déngiz portliri

 

 

Paydilinish Menbeliri:

 

[1] Belt and Road Initiative

https://en.wikipedia.org/wiki/Belt_and_Road_Initiative

 

[2] Davos 2016 - Eurasia and the Modern Silk Road

https://www.youtube.com/watch?v=E8Nqs_8JLis

 

[3] https://www.merics.org/fileadmin/user_upload/pic/China-Mapping/170515_MERICS_China_Mapping_BRI_March_2017.jpg

 

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti