2017-yili 4-ayning 28-küni

Kona yéziq nusxisi (Élkitab): http://www.meripet.com/Junggo/20170428_china_not_peaceful.pdf

Men burunqi bir qanche parche yazmilirimda Junggo bilen Amérika otturisida kelgüside chong urushlar yüz bermeydighanliqi, undaq bolushtiki seweb, birinchidin, Junggoning iqtisadi buningdin kéyin hazirqidek tereqqiy qilip méngishtin toxtaydighanliqi, ikkinchidin, herbiy sahede Junggo hazir Amérikidin kem dégende 20 yil arqida bolup, bu perqni yoq qilish éhtimalliqi hazirche mewjut emesliki qatarliq bir qatar köz-qarashlarni bayan qilip öttüm.

 

Emdi bu yerde mundaq bir so’al tughulidu: Eger Junggo kéyinki 30 yil ichide iqtisadta aldinqi 30 yildikidek tereqqiy qilip mangsa, chong urushlardin saqlan’ghili bolamdu? Mezkur yazmida men ene shu so’algha jawab béridighan köz-qarashlarni bayan qilip ötimen.

 

Méning bu qétim bayan qilidighinim Amérika Chikako Uniwérsitétining proféssori, doktor Jon Mi’érshaymér (John Mearsheimer) ning 2012-yili 17-Öktebirde Kanadaning Ottawa Uniwérsitétida bergen bir meydan ilmiy doklatining asasiy mezmuni. Men bayan qilidighan idiyilerning hemmisi eslidiki menbege tewe bolup, eger men özümning sözlirini qoshup qoymaqchi bolsam, uni «Ilawe» sheklide bir ayrim abzas qilip yazimen.

 

Aspirantliq oqushini bashlashtin burun doktor Mi’érshaymér Amérika armiyiside 5 yil ofitsér bolup ishligen. 1980-yili Kornel Uniwérsitétining siyaset ilmi kespide doktorluq unwanigha érishken. 1979 – 1999-yilliri dunyagha dangliq xelq’araliq munasiwet tetqiqat orni bolghan Bruklin Institutida aliy derijilik tetqiqatchi bolghan, Xarward Uniwérsitétida doktor-ashti bolghan, hemde Amérika hökümiti Tashqi Munasiwet Konsulidimu tetqiqatchi bolghan. U 1982-yilidin hazirghiche Chikako Uniwérsitétining proféssori bolup ishlewatidu. Doktor Mi’érshaymér xewpsizlik we xelq’ara siyaset saheside nahayiti köp sandiki ilmiy maqalilerni élan qilghan bolup, yene kem dégende 7 kitab yazghan. U dunyada tesiri nahayiti küchlük bolghan siyaset ilmi mutexessisi bolup, uning «Küchlük eller siyasiysi» (Great power politics) heqqidiki nezeriyiliri kishiler teripidin keng türde paydiliniwatidu. Men yéqindin buyan Junggo heqqide izdinip, körgen we anglighan matériyallarda doktor Mi’érshaymérning ismini nahayiti köp qétim uchrattim.

 

Mezkur yazmida bayan qilinidighan mezmunlar ichide siyaset ilmige a’it nahayiti muhim nezeriyiler we doktor Mi’érshaymérning küchlük eller siyasiysi heqqidiki nezeriyilirimu bar bolup, men oqurmenler bu yazmidin xéli köp nep alalaydu, dep oylaymen, hemde shundaq bolushini ümid qilimen.

 

Emdi resmiy mezmunni bashlaymen.

 

Men bügün sözleydighan téma silerning kelgüsi 50 yildiki xelq’ara munasiwetler heqqidiki chüshenchenglargha tesir körsitidighan mezmunlarni öz ichige alidu. Bu yerde mundaq bir muhim mesile bar: Junggo buningdin kéyin tinch yol bilen tereqqiy qilalamdu? Méning jawabim Junggo undaq qilalmaydu. Men bu mesilining eng négizlik yéri üstide analiz yürgüzüshtin burun, aldi bilen ikki muhim nuqtini sherhlep ötimen.

 

Uning biri, men Junggo buningdin kéyinki 30 yil ichide aldinqi 30 yildiki bilen oxshash sür’ette tereqqiy qilip mangidu, dégen perezni aldinqi shert qilimen. Méning mushu perizim boyiche bolghanda, Junggo bir nahayiti chong Xong Konggha aylinidu. Eger Junggo ashu derijide tereqqiy qilidiken, uning öz qoshniliri we Amérika bilen bolghan munasiwiti qandaq bolidu? Bu so’alning hazirqi dunya bilen anche munasiwiti yoq bolup, u peqet kelgüsidiki ehwal heqqide soralghan bir so’al. Shuni eskertip qoyush kérekki, méning bu yerde dewatqinim peqet bir perezdinla ibaret bolup, men bu yerde hergizmu kelgüsidiki ishlar ene shundaq bolidu, dégen idiyini ilgiri sürmeywatimen.

 

1-resim: Proféssor Jon Mi’érshaymér ilmiy doklat bériwatqan waqittiki bir körünüsh.

 

2-resim: Jon Mi’érshaymér yazghan 7 dane kitabning resimi («Küchlük eller siyasiysining paji’esi» dégen kitabning xenzuche nusxisining resiminimu qoshup qoydum).

 

Uning yene biri, buningdin kéyin Junggo tinch yol bilen tereqqiy qilalamdu, dégen so’algha jawab tépish üchün, aldi bilen buning bir nezeriyiwi so’al ikenlikini biliwélish intayin muhim. Buning sewebi, bizde kelgüsi heqqide héch qandaq pakitlar yoq. Kelgüsidiki ehwallar téxi yüz bermidi. Amérikidiki bir qanche kishiler manga «Men yéqinda Béyjinggha bérip, u yerdiki bir qisim kishiler bilen paranglashtim. Ularning déginige asaslan’ghanda Junggo buningdin kéyin tinch yol bilen tereqqiy qiliwéridiken» dédi. Béyjingdiki héliqidek kishilerning gépige héch kim perwa qilmaydu. Chünki, bu mesile bir muhim orun’gha chiqqanda, u kishiler alliqachan ölüp bolidu. U chaghda Junggoni bashquridighanlar hazir bashlan’ghuch 5- yaki 6-siniplarda oquwatqan kishiler bolup, biz u kishilerning kimler ikenlikini hazirche bilmeymiz. Ular rehber bolghanda ish élip baridighan qurulma muhitlirimu hazirqiningkige tüptin oxshimaydu. Hazir mushu sorunda olturghanlar anche puldar emes. Eger men silerge 5 milyon dollar pul bérip, «u pulni qandaq xejligüngiz kelse, shundaq xejleng», désem, yanchuqingizda 5 milyon dollar pul bar waqittiki siz bilen hazirqi siz tüptin oxshimaydighan bolup qalisiz. Yeni, sizning ish-herikitingiz tüptin özgirip kétidu. Méning démekchi bolghinim, eger qurulma muhiti özgiridiken, sizning ish-herikitingizmu shuninggha egiship özgirip kétidu. Bu yerde Junggo bir nahayiti chong Xong Konggha aylinip, uning qurulmisi pütünley özgirip kétidu, dep perez qiliniwatidu. Emdiki mesile, Junggoning qurulmisi yiraq kelgüside ashundaq özgirip ketse, kelgüsidiki Junggo rehberliri qandaq ish tutidu, dégendin ibaret.

 

Bu bir nezeriyiwi so’al bolup, biz uninggha késip jawab bérelmeymiz. Uninggha jawab bérish üchün, biz bir nezeriyini, küchlük eller siyasiysigha a’it bir nezeriyini wujudqa keltürüshimiz kérek. Biz «Buningdin kéyin Junggo tinch yol bilen tereqqiy qilalamdu?» dégen so’algha jawab bérish üchün, ene shundaq bir nezeriyini wujudqa keltürüshimiz kérek. Méning doklatim mana mushu nuqtidin bashlinidu.

 

Méning doklatim jem’iy 3 qisimgha bölünidu. Men 1-qisimda küchlük eller siyasiysi heqqide toxtilimen. Ikkinchi qisimda Amérikining 1783-yilidin hazirghiche bolghan tashqi ishlar siyasetlirini qisqiche bayan qilip ötimen. Hemde Amérikining tarixtin buyanqi tashqi ishlar siyasitining men otturigha qoyghan nezeriyige mas kélidighanliqini chüshendürüp ötimen. Yeni, men otturigha qoyghan nezeriyining eqilge muwapiq ikenlikige bezi ispatlarni körsitip ötimen. Doklatimning 3-qismida Junggoning Amérikini dorash éhtimalliqi barliqini chüshendürüp ötimen. Yeni, Amérika men otturigha qoyghan nezeriye boyiche ish tutqan bolup, Junggomu shundaq qilidighanliqini sherhlep ötimen. Uninggha qoshup men yene Amérika Junggogha qandaq inkas qayturidighanliqi üstidimu toxtilimen.

 

 

1. Küchlük Eller Siyasiysi Nezeriyisi

 

Men sözümni dunya ishlirining qandaq élip bérilidighanliqi heqqidiki 5 addiy perizim bilen bashlaymen.

 

(1) Oxshimighan eller xelq’ara siyasiysida muhim rol alidighan oxshimighan artislargha oxshash bolup, ashu ellerdin yuqiri orunda turidighan bashqa bir nopuzluq nerse mewjut emes. Xelq’araliq munasiwet saheside biz buni «retsizlik» (anarchy) dep ataymiz. Bu hergizmu xalighanche adem öltürüp, qalaymiqanchiliq chiqirish, dégen menini bildürmeydu. Belki u «mertiwe tüzümi» (hierarchy) ning eksini bildüridu. Her xil döletler üstide turidighan bir yuqiri derijilik hoquq orgini mewjut emes, dégenni bildüridu. Oxshimighan eller bir bilyart üstilidiki toplargha oxshash bolup, ularning chongluqi öz-ara oxshimaydu, emma, hoquq jehette hemmisi barawer orunda bolup, ulardin üstün turidighan bir téximu nopuzluq nerse yoq.

 

(2) Hemme eller melum derijidiki bashqilargha hujum qilish herbiy qabiliyetlirige ige bolidu. Bundaq qabiliyetler saheside oxshimighan eller bir-biridin perqlinidighan bolup, bu jehette hazir Amérika bashqa barliq ellerdin küchlük. Isra’iliyege oxshash ellerningmu nahayiti küchlük hujum qilish herbiy qabiliyiti bar. Emma, Iyordaniye, Shiwétsiye we Bélgiye qatarliq eller bu jehette bir qeder ajiz.

 

(3) Bu perez intayin muhim bolup, u méning bügünki doklatim üchün bir yadroluq rolni öteydu. Bu perez niyet heqqide. Xelq’ara munasiwette niyet we qabiliyettin ibaret ikki nerse bar bolup, men 2-perezde qabiliyet heqqide toxtaldim. Méning niyet heqqidiki qarishim mundaq: Héch qandaq bir dölet bashqa döletlerning niyetlirini éniq bilelmeydu. Niyetni bayqash intayin tes. Chünki, niyet kishilerning kallisida mewjut bolup turidighan bolup, siz uni körelmeysiz, yaki uni ölchiyelmeysiz. Mesilen, soghuq urush jeryanida Amérika Sowétning tehditini toghra mölcherleshke intayin köp waqit we énérgiye serp qildi. Biz Sowétning qandaq qabiliyetliri barliqini anche qiynalmayla biliwalduq. Ularning her bir xil herbiy qoralidin qanchisi barliqini asanla sanap chiqtuq. Bundaq maddiy qabiliyetlerni körgili bolidu, bilgili bolidu, we sanighili bolidu. Emma, Sowétning niyitini bilish biz üchün intayin teske toxtidi. Sowétning niyitini mölcherleshte Amérika hökümitidiki emeldarlar arisida nahayiti chong ixtilaplar yüz berdi. Qisqisi, bir dölet yene bir döletning niyitini toghra bilelmeydu. Bezi kishiler bu köz-qarashqa qoshulmasliqi mumkin. Ular her bir alahide waqit we melum bir alahide nerse heqqide yéterlik uchurgha érishkili, shu arqiliq bir döletning ashu nerse heqqidiki niyitini bilgili bolidu, dep qarishi mumkin. Méningche bezi döletlerning hazirqi niyetlirini yuqiriqidek amallar bilen biliwélish bezide mumkin, emma bashqa döletlerning kelgüsi heqqidiki niyetlirini hazirla biliwélish mumkin emes. Chünki, xuddi men yuqiridimu tilgha élip ötüp ketkendek, Polshani kelgüside kim bashquridu, we Junggoni kelgüside kim bashquridu, biz uni bilmeymiz.

 

Men bu yerde silerge xelq’ara munasiwet bilen héch qandaq chétishliqi yoq, emma er-xotunlarning ajrishishi bilen munasiwetlik misaldin birni körsitey. Bir jüp er-ayal toy qilghanda, ular bir-birini oxshimighan derijide yaxshi körüshüp shundaq qilidu. Bir terep yene bir terepni «U bir yaxshi adem, u bir yaxshi niyetlik adem», dep oylaydu. Emma, Amérikidiki ajrishish nisbiti hazir 50 pirsentke yéqin kélidu. Yeni, köpligen kishiler qarshi terepning niyiti yaxshi, dep oylap toy qilidu. Emma, waqitning ötüshi bilen qarshi terep yaxshi niyetlik bolup chiqmay qalidu. Bu heqiqetenmu ademni chüshkünleshtüridighan bir échinishliq ehwal. Qisqisi, bashqilarning niyitini éniq bilish mumkin emes.

 

(4) Döletlerning tüp nishani özlirini saqlap qélish. Eger bir dölet özini saqlap qalalmaydiken, u bashqa nishanlarni qoghliship mangalmaydu.

 

(5) Döletlerning hemmisi ratsi’onalliq bilen oylap we istratégiyilik hésablap ish qilidighan artislar bolup hésablinidu. Döletler özlirini saqlap qélishqa kapaletlik qilidighan aqilane istratégiyilerni oylap chiqishqa qadir kélidu.

 

Men silerge bildürüp qoymaqchi bolghan 5 perez yuqarqilardin ibaret.

 

Dunyadiki eller yuqiridiki 5 perezning birikmisi asasida, töwendikidek 3 xil ish-heriketler bilen shughullinidu:

 

1) Xelq’ara sistémidiki oxshimighan eller bir-biridin endishe qilidu. Bu yerde men asasen küchlük ellerni közde tutuwatqan bolup, ular bir-biridin ensireydu. Uning mundaq 2 sewebi bar: Birinchi, sizning qoshningiz nahayiti küchlük hujum qilish qabiliyitige ige bolushi, hemde könglide bir yaman niyetni saqlawatqan bolushi mumkin. Eger siz bir 1900-yilliri mewjut bolup turghan Yawropa döletlirining biri bolghan bolsingiz, Gérmaniyening bir jahan’gir yaki Natsist Gérmaniyege özgirip qélishidin ensirigen bolattingiz. Ikkinchi, eger siz Amérikida bolup, birer jiddiy ehwalgha duch kélip qalsingiz, 911 nomurgha téléfon qilip, derhal qutquziliniwélish imkaniyitige ige bolalaysiz. Emma, xelq’ara sistémida eger siz 911 nomurgha téléfon qilsingiz, téléfonning qarshi teripide sizge héch kim jawab bermeydu. Sizni qutquzuwalidighan héch qandaq orun chiqmaydu. Hemme eller barawer bolup, nopuzda barliq ellerdin üstün turidighan birer organ mewjut emes.  

 

2) Özini özi yöleydu. Barliq döletler jiddiy ehwalda özlirige yardem qilidighan, özlirini qutquzuwalidighan bashqa birer dölet yaki orunning mewjut emeslikini nahayiti tézla bayqap, özini özi qutuldurush, özige özi yardem qilish yoligha mangidu.

 

Ilawe: Bizning nurghun kishilirimiz taki bügünki kün’ge kelgüche «Bizge bashqilardin yardem kélidu», dep oylap yashawatidu. Ular bashqilarning yardimini saqlawatqili nahayiti uzun boldi, emma u yardemler téxiche yétip kelmidi. Yuqiridiki nezeriye boyiche qarisaq, bizge bashqilardin menggü yardem kelmeydu.

 

3) Xelq’ara sistémida özini saqlap qélishning eng yaxshi usuli özini eng yuqiri derijide küchlendürüsh, dégendin ibaret bir heqiqetke ishinidu. Amérikida axshimi kariwatqa chiqip uxlashtin burun Kanada we Méksikining hujumidin ensireydighan birer adem yoq. Sewebi, Amérika nahayitimu küchlük bolup, héch kim bizge hujum qilishqa pétinalmaydu. Bizning shimaliy we jenubiy teripimizde ajiz döletler bar, sherqiy we jenubiy teripimizde bolsa béliqlar bar. Bu bir hemme adem arzu qilidighan istratégiyilik ghayiwi ehwaldur. Qisqisi, özini saqlap qélishning eng yaxshi usuli bir chong we küchlük dölet bolush.

 

Bir eng küchlük dölet bolush, dégenlik, bir zomiger (hegemon) bolush, dégenni bildüridu. Özini saqlap qélishning eng yaxshi usuli bir rayonluq zomiger bolushtin ibaret. Dunya bek chong, we dunyada su köp, shunglashqa bir döletning bir dunyawi zomiger bolalishi mumkin emes. Amérika hakimiyitining béshidiki bir qisim kishiler döletni xam-xiyal bilen bashqurup, Amérikini bir dunyawi zomigerge aylandurmaqchi boldi. Netijide aldinqi 20 yildek waqitning ichide döletni bir qisim nahayiti qiyin ehwallarning ichige patturup qoydi. Dunyawi zomiger bolghili bolmaydu. Eger shundaq qilishqa urunidikensiz, siz Afghanistan we Iraqtek yerlerge pétip qalisiz. Emma siz bir rayonluq zomiger bolalaysiz. Siz öz rayoningizgha hökümranliq qilalaysiz.

 

Démek, özini saqlap qélishning eng yaxshi usuli: (1) Bir rayonluq zomiger bolush, (2) Özingizge teng kéleleydighan bir riqabetleshküchining mewjut bolup turushigha yol qoymasliq, yeni xelq’ara sistémida rayonluq zomiger bolalaydighan bashqa bir döletning mewjut bolup turushidin saqlinish.

 

Undaq désem, «Gérmaniye bir rayonluq zomiger bolup qalsa, yaki Junggo bir rayonluq zomiger bolup qalsa néme bolatti?» déyishinglar mumkin. Bu «Laghaylap yürüsh erkinliki» (freedom to roam) dégen uqum bilen munasiwetlik. Hazir Amérika dunyadiki déngizlarning hemmiside bashqilarning döletlirini marighan halda laghaylap yürüwatidu. Uning sewebi yalghuz Amérikining nahayiti küchlük bolghanliqila emes, belki bizde laghaylap yürüsh erkinliki bar bolghanliqida. Bizge qarita birer bixeterlik tehditi mewjut bolmighachqa, biz dunyaning hemme yéride laghaylap yürüp, bashqilarning ishlirigha ariliship yürüwatimiz. Amérika birer döletning tereqqiy qilip, xuddi biz gherbiy yérim shargha hökümranliq qiliwatqandek, Asiyagha hökümranliq qilidighan yaki Yawropagha hökümranliq qilidighan bir döletke aylinip qélishining aldini élishqa nahayiti ehmiyet béridu. Chünki, eger shundaq ehwal yüz béridiken, héliqi döletmu erkin halda laghaylap yüridighan bolidu.

 

Asiyagha qarap baqidighan bolsingiz, Amérikining herbiy paraxotliri Junggo etrapidiki déngizlarda xalighanche laghaylap yürüydu. Amérika eskerliri Junggo zéminigha yéqin yerlerde makan tutup turidu. Awi’amatka we urush qoshunliri Junggoning déngiz qirghiqi rayonlirini tekshürüp turidu. Amérika herbiy ayropilanliri Junggoning déngiz qirghiqi rayonlirida asman’gha chiqip we yerge chüshüp turidu. Amérika eskerliri 1944-yilidin bashlap Yawropada makan tutup turup kéliwatidu. Bizde laghaylap yürüsh erkinliki bar. Biz öz makanimizning xewpsizliki heqqide azraqmu ensirimeymiz. Amérika üchün eng ghayiwi ehwal Junggo, Gérmaniye we Rusiye qatarliq eller Amérika tehditi tüpeylidin öz bixeterliki üstide ensirep yashishidin ibaret.

 

Démek, özini saqlap qélishning eng yaxshi usuli, birinchidin bir rayonluq zomiger bolush, ikkinchidin özingizge teng kéleleydighan bir riqabetleshküchining mewjut bolup turushigha yol qoymasliq. Yeni xelq’ara sistémida rayonluq zomiger bolalaydighan bashqa bir döletning mewjut bolup turushidin saqlinish.

 

 

2. Amérikining 1783-yilidin Buyanqi Tashqi Ishlar Siyasetliri

 

Amérika 1700-yillirining axirida mewjutluqni bashlighanda, u Atlantik Okyan qirghiqidiki 13 shtattin terkib tapqan. Amérikini qurghuchilar shimaliy Amérikigha seper qilip, Tinch Okyan qirghighichilik keldi. Ular özlirini tosushqa urun’ghan yerlik Indi’anlardin nahayiti köp sanliq kishilerni qirghin qildi. Ularning yerlirini bulidi. Amérikining hazirqi gherbiy-jenubiy qisimlirini Méksikidin tartiwaldi. 1892-yili Kanadagha bérip, ularnimu Amérikigha qoshuwalmaqchi boldi. Kanada özining paytexti üchün Amérikigha yéqin bolghan Torontoni tallimay, Amérikigha yiraq bolghan Ottawani tallishidiki sewebmu ularning Amérikidin qorqqanliqidur. Bashqilarning zéminlirini igiliwélishqa kelgende tarixta Amérikigha yéqin kélip baqqan bashqa birer dölet yoq. Eger qullar mesilisi yüz bermigen bolsa, Amérika bu chaghqiche Jenubiy Amérikining köp qisminimu igilep bolghan bolatti. Amérika özini küchlendürüp, gherbiy yérim shardiki zomigerge aylandurush üchün, 1853-yili jenubiy Amérikidiki Méksikining bir parche zéminini In’glizche «Gadsden Purchse» dep atilidighan kélishim arqiliq 10 milyon dollargha sétiwaldi. U zémin kéyinche Arizona we Yéngi Méksika shtatlirining bir qismigha aylandi. Amérika yene En’gliye we Ispaniye qatarliq Yawropaliqlarni gherbiy yérim shardin qoghlap chiqardi. 1897-yili Amérika-ispaniye urushidin kéyin biz Ispaniyeliklerni jenubiy Amérikidin qoghlap chiqirip, shuning bilen biz rayonluq zomigerge aylanduq. Hazirqi zaman tarixidiki tunji rayonluq zomiger bolduq. Pütün gherbiy yérim shargha hökümranliq qilishqa bashlap, u hökümranliqni bügünki kün’giche dawamlashturup kéliwatimiz.

 

Men yuqirida tilgha alghinimdek küchlük eller ikki ishni nishan qilidu. Uning biri bir rayonluq zomiger bolush. Uning yene biri bolsa bashqilarning rayonluq zomigerge aylinip qélishining aldini élish. Teliyimizge yarisha, 19-esirde biz bir rayonluq zomiger bolush yolida tereqqiy qiliwatqanda, biz bilen oxshash sewiyide riqabetlishidighan bashqa birer dölet otturigha chiqmidi. Emma 20-esirde biz bilen oxshash derijide riqabetleshküchilerdin 4 dölet otturigha chiqti. Ular impériyechi Gérmaniye, impériyechi Yaponiye, Natsist Gérmaniye we impériyechi Sowét Ittipaqidin ibaret. Bu 4 döletning hemmisining küchlük döletler qataridiki ornini yoq qilishta Amérika halqiliq rol oynidi. 1917-yili Apréldiki 1-dunya urushida gerche Gérmaniye utup chiqidighandek qilghan bolsimu, uningda biz ghelibe qilduq. Ikkinchi dunya urushida Yaponiyeni Amérika özi yalghuz yengdi. Natsist Gérmaniyeni yéngishte Sowét Ittipaqi halqiliq rol oynighan bolsimu, u urushtimu Amérika nahayiti muhim rol oynidi. Soghuq urush jeryanida Sowét Ittipaqini cheklep turushta Amérika merkiziy rol oynidi. 1989 – 1991-yilliri Sowét Ittipaqini tarix sehnisidin chüshürüwétishtimu Amérika halqiliq rol oynidi. Shundaq qilip Amérika özi bilen oxshash derijide riqabetleshküchilerning héch qaysisining mewjutluqigha yol qoymidi.

 

Sowét Ittipaqi gumran bolup uzun ötmey, prézidént Bush Amérikini dunyadiki 1-orunda turidighan dölet, dep jakarlidi. Hemde Amérika shuningdin bashlap ashundaq orunni saqlap méngishqa kapaletlik qildi.

 

Démek, méning nezeriyem bilen Amérikining 1783-yilidin buyanqi tashqi ishlar siyasitige qarap baqidighan bolsingiz, ularning öz-ara mas kélidighanliqini bayqaysiz. Bashqilar Amérikining yuqiri derijidiki ésil dölet ikenlikini sözlep, maxtinip yürüydu. Emma ularning hemmisi quruq sepsetidin bashqa nerse emes. Heqiqiy Amérika del men yuqirida teswirlep ötkinimdek bir dölet bolup, Kanada 19-esirdin tartip Amérikidin ensirep yashap keldi.

 

 

3. Junggo Kücheygende Qandaq Yol Tutidu?

 

Amérika hazirghiche shimaliy Amérika qit’esila emes, pütün gherbiy yérim shardiki eng küchlük dölet bolushni istep keldi. Siz Junggoningmu Asiyadiki eng küchlük dölet bolghusi bar, dep oylimamsiz? Junggo ajiz waqtida ularning béshigha qandaq künlerning kelgenlikini ular hergizmu untulup qalmidi. Junggo ajiz waqtida, Yawropaliqlar, Amérikiliqlar, bolupmu Yaponluqlar Junggogha qilghan eski ishlarni Junggoluqlar zadila untulup qalmidi. U échinishliq ishlarni Junggoluqlar zadila untulup qalmidi. Ajiz bolushning aqiwitini ular nahayiti yaxshi chüshinidu. Siz bir Junggoluqtin «Junggo Yaponiyedin 20 hesse küchlük bolush bilen Yaponiye Junggodin bir hesse küchlük bolushtin ibaret ikki tallashning qaysisini tallaysiz?» dep sorap béqing. Bu bir estayidilliq bilen soralghan so’almu emes. Junggoluqlarning hemmisi Yaponiyedin 20 hesse, hetta 50 hesse küchlük bolushni isteydu. Xelq’ara sistémida özini saqlap qélishning eng yaxshi usuli özige qoshna bolghan ellerdin nechche hesse küchlük bolush. Bu logika Junggoghimu mas kélidighan bolup, Junggoluqlar bu logikini nahayiti yaxshi bilidu. Eyni waqitta Amérika Yawropaliqlarni gherbiy yérim shardin toluq qoghliwetken. Junggomu Amérikini Asiyadin toluq qoghliwétishni isteydu. Amérikining Asiyadiki hawa armiyisi, déngiz armiyisi we quruqluq armiyisini teltöküs taziliwétishni isteydu. Sowét Ittipaqi Kubada herbiy baza quruwalghanda, Amérika ularni bashqurulidighan bomba etip, qoghliwétishke tas qalghan. Junggo hazir her xil charilar bilen Amérika eskerlirini özining chégra rayonliridin yiraqlashturushqa urunuwatidu. Bu hergizmu bir heyran qalghudek ish emes. Ularmu Amérikini heydep chiqiriwétip, Asiyagha özliri hökümranliq qilishni isteydu. Bu xuddi biz Yawropaliqlarni qoghliwétip, gherbiy yérim shardiki eng küchlük dölet boluwalghinimiz bilen oxshash.

 

 

4. Amérika Junggogha Qarita Qandaq Yol Tutidu?

 

Men yuqirida özümning nezeriyisini bayan qilip öttüm. U bolsimu, biz hergiz özimizge teng kéleleydighan bashqa bir riqabetchining mewjut bolup turushini xalimaymiz. Junggoning yuqiriqidek bir pilanni ishqa ashurushigha razi bolmaymiz. Xuddi biz gherbiy yérim shargha hökümranliq qilghandek, Junggoning Asiyagha hökümranliq qilishini xalimaymiz. Biz tarixta impériyechi Gérmaniye, impériyechi Yaponiye, Natsist Gérmaniye, we impériyechi Sowét Ittipaqining dunyadiki hökümran küchlerge aylinishigha yol qoymiduq. Xuddi shuninggha oxshash, biz hergizmu Junggoning Asiyadiki hökümran küch boluwélishigha yol qoymaymiz.

 

Ötken yil (yeni 2011-yili) prézidént Obama Yawropa, Ottura Sherq we Asiya otturisida bir xil küch tengshesh élip baridighanliqini, yeni Amérikining Yawropa we Ottura Sherqtiki bir qisim küchlirini Asiyagha yötkeydighanliqini, shu arqiliq Amérikining chet ellerdiki herbiy küchini orunlashturushta Asiyani merkez qilidighanliqini otturigha qoydi (bu In’glizche «pivoting Asia policy» dep atilidu). Yeni, Amérika hökümiti Junggoning barghanséri chongiyip, barghanséri küchiyip kétiwatqanliqini körüp, özlirining istratégiyisini shuninggha mas halda tengshewatidu. Démek, biz özimiz bilen teng turidighan bashqa bir riqabetchining mewjut bolup turushigha yol qoymaymiz.

 

Hazir Junggoning qoshnilirining inkasliri qandaqraq boluwatidu? Ularmu herbiy küchlerni tengpunglashturidighan her xil hemkarliq munasiwetlirini wujudqa keltürüshni bashlidi. Yaponiye bilen Hindistanning ariliqi nahayiti yiraq, emma ular hazir hemkarliq munasiwiti ornitiwatidu. Sewebi bu 2 döletning her ikkisi Junggodin qorquwatidu. Sin’gapormu Junggodin nahayiti qorquwatidu. Yéngidin wujudqa kéliwatqan hemkarlashquchi eller Amérika, Yaponiye, Jenubiy Koréye, Teywen, Sin’gapor, Wiyétnam, Hindistan we Rusiyeni öz ichige alidu.

 

Hazir Junggo qoshnilirining hemmisi nahayiti jiddiylishiwatidu. Sewebi Junggo buningdin kéyin téximu chongiyip, téximu küchlinip mangidu. Shunglashqa hazir ikki terep otturisida bir xil bixeterlik riqabiti shekilliniwatidu. Uning bir teripi Junggo bolup, yene bir teripi bolsa Amérika bashchiliqidiki Junggoning bir qisim qoshnilirini öz ichige alghan hemkarlashquchi ellerdur. Tengpunglashturghuchi hemkarliq küchlirining alametliri hazir alliqachan namayan bolushqa bashlidi. Bu bir nahayiti xeterlik ehwal.

 

 

5. Bixeterlik Dilemmasi (Dilemma)

 

Bixeterlik dilemmasi mundaq: Oxshimighan eller özlirini qoghdash yolida élip baridighan ish-heriketler mahiyet jehette qarshi terepke qaritilghan hujum bolup körünidu. Buning bir yaxshi misali «cheklep turush siyasiti» (policy of containment) din ibaret. Bizning qarishimizche Amérikining Junggoni cheklep turush siyasiti bir xil özini qoghdash charisi bolup hésablinidu. Emma, Junggoluqlarning qarishiche, Junggoning etrapida shekilliniwatqan hemkarlashquchi küchler bir xil «qorshiwélish charisi» (encirclement) ge wekillik qilidu. 1-dunya urushidin burun En’gliye, Firansiye we Rusiye bir hemkarlashquchi küch bolup shekillen’gende, Gérmaniye uni «qorshiwélish küchliri» dep hésablighan. Soghuq urush jeryanida biz Yawropa we Asiyada bir xil tengpunglashturghuchi küchni shekillendürduq. Hemde biz uni «cheklep turush» dep hésabliduq. Sowét Ittipaqi bolsa uninggha «qorshiwélish» dep qaridi. Junggo hazir dölet mudapi’e xirajitini östürüsh, awi’amatka yasap chiqish we hujumchi ayropilan yasap chiqish qatarliq charilerni qollinip, özini qoghdimaqchi boluwatidu. Emma biz aptomatik halda uninggha «mahiyet jehette bashqilargha hujum qilish tedbirliri» dep qarawatimiz.

 

Buni men yuqirida otturigha qoyghan qabiliyet we niyet chüshenchisi bilenmu chüshen’gili bolidu: Bir döletning qabiliyiti kücheygenséri bashqilar «uningda yaman niyet bar» dep qarashqa bashlaydu.

 

Küchlük eller siyasiysi boyiche qarighanda, bir dölet özini saqlap qélish üchün choqum özini bir küchlük dölet qilip tereqqiy qildurushi kérek. Mushu nuqtidin qarighanda hazir Junggo tutqan yol hergizmu qanunsiz yol emes. Emeliyettimu Junggo özining qiliwatqinini qanunluq, dep hésablaydu. Menmu shundaq. Bu yerde men hergizmu Amérika yaxshi, Junggo eski démekchi emes. Shundaqla hergizmu Amérika eski, Junggo yaxshi, démekchimu emes. Junggoning meydanida turup qarighanda, Junggo özini Amérika we bir qisim qoshniliridin qoghdash üchün melum ishlarni qilishi kérek. Emma ular özini qoghdash yolida qilghan ishlarning hemmisige biz «mahiyet jehettin bashqilargha hujum qilish charisi» dep qaraymiz. Hemde bizmu özimizni qoghdash üchün bir qisim yéngi tedbirlerni qollinimiz. Emma, Junggoning qarishiche biz qilghan ishlar mahiyet jehettin ulargha hujum qilish tedbirliri bolup hésablinidu.

 

Shunglashqa, eger Junggo dawamliq türde tereqqiy qilip méngiwérip, bir chong Xongkonggha aylinidiken, Asiyada nahayiti chong qalaymiqanchiliq kélip chiqidu. U chaghda Junggo hazirqidin nahayiti köp herbiy qabiliyetlerge ige bolidu. Junggo hazirche bir qeghez yolwastin bashqa nerse emes bolup, u hergizmu Amérikigha teng kélelmeydu. Emma, men yuqirida dégen ehwallar Junggo tereqqiy qilip, Amérikigha teng kéleligüdek bolghanda andin yüz béridighan ehwallardur.

 

Men otturigha qoyghan nezeriye, bashqa barliq ijtima’iy pen nezeriyilirige oxshash, bir qisim waqitlarda toghra bolup chiqip, hemme waqitlarda toghra bolup chiqiwermeydu. Özümning yekünige asaslan’ghanda, méning nezeriyem 75 pirsent waqitlarda toghra bolup chiqidu. Méningche bir adem ijtima’iy-pen nezeriyiside qolgha keltüreleydighan eng yaxshi netije ene shunchilik bolidu. Yeni, méning nezeriyem hemme waqitlarda toghra bolup chiqiwermeydu. Biz hemmimiz men yuqirida otturigha qoyghan mölcherlerning héliqi toghra bolup chiqmaydighan 25 pirsent waqitning birsige toghra kélip qélishini ümid qilayli. Rehmet!

 

Ilawe: Jon Mi’érshaymér (John Mearsheimer) ning resmiy doklati mushu yerde axirlashti. Mezkur doklattin kéyin so’al-jawab pa’aliyiti ötküzülgen bolup, men kéyinki yazmamda ashu pa’aliyette otturigha chüshken bir qisim mezmunlarni, shundaqla Jon Mi’érshaymér bashqa bir programmida otturigha qoyghan bir qisim muhim köz-qarashlarni bayan qilip ötimen.

 

 

Mezkur yazmining aldinqi qismi (2-qismi) da eskertip ötkinimdek, resmiy doklat axirlashqandin kéyin Jon Mi’érshaymér (John Mearsheimer) bilen doklatni anglighili kelgenler otturisida so’al-jawab pa’aliyiti élip bérildi. Töwende men ashu so’al-jawab pa’aliyitide bayan qilin’ghan köz-qarashlarning özüm tallighan qismini bayan qilip ötimen.

 

1-So’al: Junggoning gherbiy yérim shardiki eller bilen bolghan iqtisadiy munasiwitining küchiyishi Amérikining zomigerlik ornigha tesir körsitemdu?

 

Jawab: Men oxshimighan eller otturisidiki iqtisadiy baghlinish oynaydighan muhim rollar heqqide peqet Junggoning özidila 35 qétimdek ilmiy doklat bérip boldum. Men bügünki doklatimda tilgha alghinimdek, eger Junggo hazirqidek tereqqiy qilip méngiwéridiken, Junggo bilen Amérika otturisida choqum bir qisim toqunush yüz béridu. Méning bu köz qarishimgha qoshulmaydighanlar adette mundaq 3 sewebni körsitidu: (1) Junggo buningdin kéyin hazirqidek tereqqiy qilip méngiwermeydu. (2) Junggo Kungzi telimati boyiche ish qilidighan bolup, u dawamliq küchiyip mangsimu bir tinchliq yolini tutup mangidu. (3) Iqtisadiy jehette oxshimighan ellerning bir-birige yölinishi. 3-sewebni körsetkenlerning qarishiche, Junggo bilen Amérika, we Junggo bilen uning qoshniliri otturisida hazir nahayiti küchlük iqtisadiy béqindiliq munasiwiti mewjut bolghachqa, ular hergizmu öz-ara urushmaydu. Yeni, héch qandaq bir adem altun tuxum tughup béridighan ördekni öltürüwétishni xalimaydu. Qisqisi, méning nezeriyemge qarshi turidighan nezeriyidiki 1-orunda turidighan seweb oxshimighan eller otturisidiki iqtisadiy baghlinish. Emma, méning qarishimche méning nezeriyemge qarshi otturigha qoyulghan yuqiridikidek nezeriyiler toghra emes.

 

2-so’al: Néme üchün iqtisadiy jehette öz-ara béqinidighan ikki dölet otturisidiki urushtin saqlan’ghili bolmaydu?

 

Jawab: Bu so’alning jawabi iqtisadiy sahe bilen siyasiy sahening tengpungluq munasiwitining qandaq bolidighanliqi bilen munasiwetlik. Iqtisad heqiqetenmu muhim. Emma, köpinche ehwalda siyasiy menpe’et iqtisadiy menpe’ettin üstün turidu. Mesilen, eger Teywen musteqilliq élan qilidiken, Junggo bügünla uninggha qarshi urush bashlaydighanliqi jakarlidi. Roshenki, bundaq urush altun tuxum tughup béridighan ördekni öltürüp qoyidu. Shundaq bolsimu, bu yerde Junggo özining siyasiy menpe’itini iqtisadiy menpe’itidin üstün orun’gha qoyuwatidu. Sénkaku arili mesilisidimu, Junggo bilen Yaponiye özlirining iqtisadiy menpe’itini bir yaqqa qayrip qoyup, siyasiy menpe’etni közligen asasta bir qisim tashlar üchün öz-ara urushup qélishqa tas qéliwatidu. Démek, siyaset iqtisadtin köp küchlük.

 

Junggoda kommunizm dégendek bir qanuniy orun’gha ige emes, hemde Junggoda démokratiye yoq. Shunga Junggo da’irilirining hazir mewjut bolup turuwatqan tertipni saqlap méngishi intayin qiyin’gha toxtaydu. Ular üchün hazirqi tüzümni saqlap méngishning eng yaxshi charisi milletchilik (nationalism) ni kücheytish. Milletchilik xuddi bir yélimdek oxshimighan nersilerni bir gewde qilip tutup turalaydu. Buni biz yéqindin buyan yüz bériwatqan Sénkaku arili weqeliride körüp turuwatimiz. U toqunushlarda milletchilik hemme ishlarning merkizi bolush rolini oynawatidu.

 

Amérika we Junggogha qoshna döletler üchün iqtisad nahayiti muhim. Iqtisad bezi waqitlarda toqunushlarning derijisini töwenlitish rolini oynaydu. Emma, siyasiy menpe’et her da’im hemmidin üstün orunda turidu.

 

3-so’al: Sizning nezeriyingizning 75 pirsent waqitta toghra chiqip, qalghan 25 pirsent waqitta toghra chiqmaydighanliqini tilgha aldingiz. Junggo ehwalining ashu 25 pirsentke toghra kélip qélish éhtimalliqi qanchilik?

 

Jawab: Méning nezeriyemge qarshi chiqip pikir qilidighanlar asasiy jehettin mundaq 3 sewebni körsitidu: (1) Yadro bombisi bar döletlerning bir-biri bilen urush qilish éhtimalliqi intayin töwen bolidu. Bu manga qoyulghan eng küchlük qarshi pikir bolup, bu pikirdikilerning qarishiche héch kim yadro bombisi bilen pargha aylinip kétishni, we 3-dunya urushini bashlashni xalimaydu. (2) Oxshimighan eller otturisidiki iqtisadida bir-birige yölinish munasiwitining mewjutluqi bolup, bu nuqtini men yuqirida chüshendürüp öttüm. (3) Milletchilik mesilisi. Men mushu mesile sewebi bilen eyni waqitta Iraq urushigha qarshi chiqqan. Köpinche kishiler eng küchlük siyasiy idé’ologiye démokratiye, dep oylaydu. Emeliyette eng küchlük siyasiy idé’ologiye démokratiye bolmastin, belki milletperwerlik. Milletperwerlik asasiy jehettin öz ishlirini özi qarar qilish, dégenni bildüridu. Milletperwerlik bir döletning yene bir döletke tajawuz qilip, uni ishghal qiliwélishini nahayiti qiyinlashturuwétidu. Milletperwerlik küchlük bolmighan burunqi waqitlarda Amérika u zémin bu zéminlargha tajawuz qilip, ularni özining zémini qilip mangghan idi. Emma, hazir dunyaning hemme yéride milletperwerlik intayin küchiyip ketken bolup, siz bashqilarning zéminigha tajawuz qilip barsingiz, chong balayi’apetke uchraysiz. Afghanistan’gha tajawuz qilishning netijisi ene shundaq boldi. Wiyétnamgha Firansiyemu tajawuz qilip baqti, bizmu tajawuz qilip baqtuq. Emma uning aqiwitimu yaxshi bolmidi. Iraqqa qilin’ghan tajawuzchiliqning aqiwitining qandaq bolghanliqi hazir hemmimizge ayan. Bügünkidek milletperwerlik zamanida Amérika ottura sherqtiki bir döletke bésip kirip, u yerde ijtima’iy inzhénérliq élip barmaqchi bolidiken, uning ishi zadila aqmaydu.

 

Shunglashqa bashqilarni özige boysundurushta Junggo qilalaydighan ishlarmu anche köp emes. Ular 1979-yili Wiyétnamgha tajawuzchiliq qilip, dekkisini xéli yaxshi yewaldi.

 

4-so’al: Burun Yawropaning rayonluq menpe’itini qoghdash üchün Yawropa birliki wujudqa keltürülgen. Sizche buningdin kéyin Junggogha taqabil turidighan, Yawropa birlikige oxshash bir Asiya elliri birlikining wujudqa kélish éhtimalliqi barmu?

 

Jawab: Asiyaning ehwali Yawropagha oxshimaydighan bolup, Asiyaning jughrapiyisi Junggogha qarshi bir Asiya birlikini wujudqa keltürüsh üchün tolimu paydisiz. Mesilen, eger Junggo bilen Yaponiye urushup qalidiken, Hindistan, Malaysiya we Wiyétnam qatarliq ellerning Yaponiye bilen birliship ish élip bérishi üchün u eller nahayiti uzun musapini bésip, andin Yaponiye rayonigha kélishi kérek. Shunglashqa bu so’algha bir qana’etlinerlik jawab tépish bir nahayiti qiyin mesile bolup, méningche bu bir tetqiqat témisi bolalaydu.

 

5-so’al: Junggo hazir kommunizm we Marksizm yolidin chetnep, bir xil fashizm yoligha méngiwatqandek qilidu. Bir tereptin kapitalistlarning bay bolushigha yol qoyup, yene bir tereptin özige xas bir xil alahide siyasiy menpe’etni qoghlishiwatqandek qilidu. Ular yene Shinjang we Tibette kishilik hoquqni éghir derijide depsende qilidighan siyasetlerni yolgha qoyuwatidu. Sizche Junggo hazir bir xil étnik milletchilik yoligha méngiwatamdu? Qaraydighan bolsaq, hazir köp sandiki Xenzular Shinjang we Tibetke köchüp bérip yerliship, u yerdiki xelqler bilen étnik toqunush peyda qiliwatidu, hemde kishilik hoquqlarni depsende qiliwatidu. Sizche Junggoning idé’ologiyisi Junggo ichide we xelq’arada buningdin kéyin qandaq mesililerni peyda qilidu?

 

Jawab: Men taki bügün’ge kelgüche fashizmning néme ikenlikini téxi toluq chüshinip bolalmidim. Shunglashqa, gerche men sizning sözliringizni xatagha chiqarmisammu, so’alingizning fashizmgha a’it qismi üstide toxtalmaymen. Junggo bir hakimmutleqchilik tüzümidiki (totalitarian) dölet. Adette hakimmutleqchilik tüzümidiki döletler özlirini bir démokratik tüzümge qarap özgertip mangatti, emma Junggo hazirche démokratiyige qiziqidighandek qilmaydu. Shunglashqa Junggo hakimiyiti hazir bir toluq qanuniy asasqa ige emes bolup, bu jehettiki ehwal buningdin kéyin dawamliq türde nacharliship méngishi mumkin. Hemde milletchilikni kücheytish charisigha tayinishi mumkin. Shinjang we Tibet mesiliside, Junggo hökümiti hazir ashu rayonlarda yüz bériwatqan ehwallardin nahayiti ensirewatqan bolup, u yerni kontrol qilishta u rayonlargha nahayiti köp sandiki xenzu nopusini yötkeshke oxshash usullarni qolliniwatqan bolushi mumkin. Eger weziyet shundaq qilishqa qistaydiken, Junggo hökümiti insan hoquqlirini depsende qilidighan ishlarni qiliwéridu. Bu jehette ular körsitidighan sewebler bilen Amérika körsitidighan sewebler oxshash. Köpligen döletler bezide yalghuz öz xelqlirigila emes, bashqa ellerning xelqlirigimu wehshiy ishlarni qilidu. Eger Junggo hökümiti memliket ichide dölet hakimiyitige tehdit bolidighan küchler bash kötürüwatidu, dep qaraydiken, ular choqum bir qisim zörür tedbirlerni qollinip, héliqidek küchlerni yoqitishqa tirishidu. Men yuqirida otturigha qoyghan 5 perezning biri mundaq: Her bir döletning asasiy nishani özini saqlap qélish. Junggomu ashundaq döletlerning biri. Bezi döletler bezide chong kölemlik qirghinchiliqlarnimu élip baridu. Ularning ashundaq ishlarni qilishidiki asasiy seweb melum bir idé’ologiyini qoghlishish bolmastin, belki melum bir istratégiyilik meqset üchün bolidu. Yeni ular hakimiyetni saqlap qélish üchün shundaq qilidu. Men bu yerde Junggoni aqlimaqchi emesmen. Méning bu yerde démekchi bolghinim, buningdin kéyin Junggoda chong kölemlik insan hoquqlirini depsende qilidighan ishlarmu yüz bérip qélishi mumkin.

 

6-so’al: Sizche buningdin kéyinki Junggo-Rusiye munasiwiti qandaq bolidu?

 

Jawab: Men yuqirida tengpunglashturghuchi küchler hemkarliqi heqqide toxtalghanda, bir terepte Junggo bar bolup, yene bir terepte Amérika, Yaponiye, Jenubiy Koréye, Sin’gapor, Wiyétnam, Hindistan, Awstraliye we Rusiye qatarliq ellerning barliqini otturigha qoydum. Yeni, Junggogha qarshi hemkarlashquchi eller ichide Rusiyemu bar, dédim. Soghuq urush jeryanida Sowét Ittipaqi Amérikining düshmini boldi. Amérika 1965-yilidin 1975-yilighiche Wiyétnam bilen urush qilghan bolup, u 20-esirdiki eng qanliq urush boldi. Shundaq bolsimu Wiyétnam hazir Amérika bilen eng yuqiri derijide hemkarlishishni istewatidu. Yeni, burun öz-ara eng esheddiy düshmen bolush rolini alghan ikki dölet hazir birleshmekchi boluwatidu. Shunglashqa méningche Rusiye bilen Amérika Junggogha taqabil turidighan ittipaqdashlarning ezaliri bolidu. Bu ish jughrapiye bilen munasiwetlik. Rusiye Junggo bilen chégridash bolup, ular 1969-yili bir chégra majirasi tüpeylidin öz-ara urushqili tas qalghan. Eger Junggo toxtimay tereqqiy qilip, etrapidikilerni sirtqa ittirip, etrapidikilerge mush tenglep yürüydiken, Rusiye bashqa bir qisim ellerge qoshulup, Amérika bilen bir terepte turidu. Bu nuqtini hazirche körgili bolmaydu. Amérika hazir ottura sherqte ish élip bériwatqan bolup, hazirche Rusiye Junggo bilen birliship ish élip bériwatidu. Bu ikki dölet birliship, BDT ning Süriye üstidin chiqarghan qararlirini maqulluqtin ötküzmeywatidu. BDT Liwan üstidin qarar almaqchi bolghandimu, Rusiye bilen Junggo bélet tashlash hoquqidin waz kechken idi. Melum jehettin élip éytqanda bu ikki dölet otturisida hazir yaxshi dostluq munasiwiti bar. Emma, méning perizimche bu xil ehwal kelgüside özgiridu. Xuddi Yaponiye we Hindistan’gha oxshash, Rusiye kelgüside Amérika terepke ötidu.

 

«Ilawe»: Men mezkur maqalining aldinqi qismi (3-qismi) da bayan qilghinim doktor Jon Mi’érshaymérning Kanada Ottawa Uniwérsitétida 2012-yili bergen bir meydan ilmiy doklati bilen doklattin kéyinki so’al-jawab pa’aliyitide otturigha qoyulghan köz-qarashlarning özüm tallighan bir qismi idi. Proféssor Jon Mi’érshaymér 2013-yili 10-Apréldimu bashqa bir aliy mektepte oxshash témida doklat sözligen bolup, yutyubtiki sin höjjitide u doklatning qaysi uniwérsitétta sözlen’genliki heqqide héch qandaq uchur bérilmeptu. Bu doklatning axiridimu so’al-jawab pa’aliyiti ötküzülgen bolup, men mezkur yazmida Jon Mi’érshaymér so’allargha jawab bergende otturigha qoyghan köz-qarashlardin özüm muwapiq körgenlirini tallap tonushturimen. Bu 2-doklatning menbesini men mezkur maqalining eng axirigha 2-menbe qilip kirgüzüp qoydum.

 

7-so’al: Siz, Amérika Junggoning rayonluq zomigiri bolowélishigha yol qoymaydu, dédingiz. Amérika bu ishni qandaq ishqa ashuridu? Iqtisadiy wasite bilenmu, herbiy urush bilenmu, yaki bashqa tedbir bilenmu?

 

Jawab: Hemmimizning xewiride bar bolghinidek, iqtisadiy küch herbiy küchning asasi. Herbiy küchni wujudqa keltürüshte kem bolsa bolmaydighan ikki nerse bar. Uning biri bayliq. Yene biri nopus sani. Shunglashqa nahayiti bay bolush, we nahayiti köp sandiki nopusqa ige bolush tolimu muhim. Junggoning hazirqi waqitta bizni intayin qorqutidighan nersilirining biri ularning nopusi intayin köp, yene biri bolsa ular kelgüside nahayiti zor miqdardiki bayliqqimu ige bolushi mumkin.

 

Junggoni cheklesh heqqide gep bolghanda dawamliq otturigha chiqidighan bir gep «Amérika Junggo iqtisadigha buzghunchiliq qilalamdu-yoq», dégendin ibaret. Méningche bu so’alning jawabi «yaq, undaq qilalmaydu». Bu heqte izdinip baqqanlarning hemmisi eng axirida «Biz Junggoning iqtisadigha buzghunchiliq qilish arqiliq uni chekliyelmeydikenmiz», dégen xulasige kéliwatidu.

 

Siz Junggo bilen urush qilish arqiliq uni dawamliq tereqqiy qilip méngishtin tosush charisinimu tilgha aldingiz. Buni «aldini élish urush istratégiyisi» dep atisaq bolidu. Amérika Iraqqa ene shundaq istratégiyini qollandi. Emma, méningche Amérika Junggogha undaq qilmaydu. Bizning Junggogha ishlitidighan istratégiyimiz méningche biwasite cheklesh (straight containment) istratégiyisi bolidu. Yeni, Amérikining qollinidighini biz soghuq urush jeryanida Sowét Ittipaqigha ishletken istratégiye bilen oxshash bolidu. Biz bir tengpunglashturghuchi hemkarliq elliri (balancing coalition states) ni wujudqa keltürüp, Junggoni cheklesh üchün uni bir qorshaw ichige alimiz. Biz Sowét Ittipaqinimu shundaq qilghan.

 

8-so’al: Junggogha tesir körsitishte BDT qandaq rol oynaydu? Hazir asasiy rol oynawatqini peqet Amérikila boluwatidu.

 

Jawab: Soghuq urush jeryanida, Amérika bilen Sowét Ittipaqi otturisidiki ixtilaplarni hel qilishta BDT kichikkine rol oynidi. Junggo tereqqiy qilip, men yuqirida bayan qilip ötken bixeterlik riqabiti yolgha qoyulghan waqitta, bir terep yene bir terepning üstidin ghalip kélish üchün BDT tin paydilinish anche mumkin bolmaydu. Sewebi Junggo bilen Amérikidin ibaret her ikki terepning BDT qararlirini ret qilish hoquqi bar. Shunglashqa BDT biz üchün bir nahayiti paydiliq qoral bolup bérelmeydu. BDT Sowét Ittipaqi gumran bolghan 1989-yilidin 2010-yilighiche bolghan 20 yildek waqit ichide bir nahayiti küchlük orunda turalidi. Uning sewebi ashu mezgilde Amérika bashqa hemme döletlerdin köp küchlük bir orunda turghanliqidur. Ashu bir mezgil waqit ichide Amérika BDT din nahayiti ünümlük paydilinalidi. Emma, shu chaghdimu Rusiye bilen Junggo özlirining BDT qararlirini ret qilish hoquqliridin paydilinip, bizning bir qisim pilanlirimizni tosup qalalighan idi. Eger Junggo dawamliq küchiyip mangidiken, BDT ning rolimu burunqidek bolalmay qalidu.

 

BDT 1945-yili qurulghan bolup, u shu chaghdiki dunyadiki küchlerning tarqilish ehwaligha wekillik qilghan bolsimu, hazirqi dunya küchlirining tarqilish ehwaligha wekillik qilmaydu. Shunglashqa Gérmaniye, Yaponiye we Hindistan qatarliq eller BDT da’imiy ishlar komitétining ezaliri emes. Jenubiy Amérikidin BDT da’imiy ishlar komitétigha eza döletlerdin birsimu yoq. Eger hazir BDT ni özgertidighan bolsaq, Gérmaniye, Yaponiye, Hindistan we Biraziliye qatarliq döletler da’imiy ishlar komitétining ezaliri bolalishi mumkin.

 

9-so’al: Beziler «Junggoning yadro bombisi Amérikigha biwasite uchup kéleleydighan bolghanda, Amérikining Yaponiye, Jenubiy Koréye we Teywen qatarliq eller bilen birliship Junggoni cheklesh istratégiyisi ishlimes bolup qalidu», dep qaraydiken. Siz bu mesilige qandaq qaraysiz?

 

Jawab: Méningche ularning perizi xata. Méning nezeriyemge qarshi otturigha qoyulghan eng küchlük idiyilerning biri yadro qorali bar ikki döletning bir-biri bilen urushushi mumkin emes, dégendin ibaret. Mushundaq idiyige ige kishiler soghuq urush mezgilidiki Sowét Ittipaqi bilen Amérikining munasiwitini közde tutup, hazir yadro qorali bar Amérika bilen Junggo bir-biri bilen urushmaydu, dep qarawatidu.

 

Amérikidiki Jorj Washin’gton Uniwérsitéti proféssori Charlis Gléyzér (Charles L. Glaser) «Amérika Teywendin waz kéchishi kérek», dégen köz qarashni otturigha qoydi [4]. Uning démekchi bolghini, biz Teywen mesilisining ot tutashturushi sewebidin Junggo bilen urush qilip qélishimiz mumkin. Men Junggogha bérip ilmiy doklat bergende, u yerdiki ziyaliylar méning nezeriyemge qarshi otturigha qoyidighan eng küchlük köz-qarash, Amérika-junggodin ibaret ikki döletning hazir iqtisadta bir-biridin ayrilalmas bolup qalghanliqidin ibaret. Emma, Junggoluqlar sizge mundaq bir nersinimu deydu: Eger Teywen musteqilliq élan qilip qalidighan bolsa, Junggo héch qandaq ikkilenmestin Teywen bilen urush qilidu. Bu dégenlik «Junggo Amérika bilen urush qilidu», dégenni bildüridu. Ularning démekchi bolghini siyaset iqtisadtin üstün turidu. Junggo Teywen bilen urushsa altun tuxum tughup béridighan ördekni öltürüp qoyidighanliqini, iqtisadiy jehette bir chong balayi’apet yüz béridighanliqini Junggoluqlar obdan bilidu. Shundaq bolup turuqluq yuqiriqidek yol tallishi ular üchün iqtisadqa qarighanda siyaset bekrek muhim ikenlikidindur. Bu nuqtini Charlis Gléyzér toluq chüshinidu. Shunga u Amérikigha Teywen bilen bolghan munasiwetni üzüsh teklipini bériwatidu. Buningdin mundaq bir ishni körüwalghili bolidu: Yadro qorali dewridimu bixeterlik riqabiti oxshashla mewjut bolup turuwéridu. Soghuq urushi mezgilide Amérika bilen Sowét Ittipaqining her ikkiside yadro qorallar bar bolup turuqluq, ular otturisidiki bixeterlik riqabiti üzülüp baqqan emes.

 

Shunglashqa méning qarishimche, iqtisadiy jehette bir-birige yölinish haliti ikki dölet otturisidiki bir-biri bilen urushush éhtimalliqining derijisini bir az töwenlitidighan bolup, yadro qorallarmu shundaq qilidu, emma ular héliqidek éhtimalliqni pütünley yoq qiliwételmeydu.

 

10-so’al: Sizche Amérika chet ellerdiki herbiy küch tengpungluqini saqlishi kérekmu?

 

Jawab: Méningche eger ottura sherq, Yawropa we Asiyada birer rayonluq zomigerning peyda bolush éhtimalliqila mewjut bolmaydiken, Amérika u yerlerde bir küchlük herbiy qoshunni turghuzmasliqi kérek. Amérika 1968-yilighiche ottura sherqte birer herbiy baza qurmidi. Sewebi, Amérika 1945-yilidin 1968-yilighiche ottura sherqtiki küchler tengpungluqini ishqa ashurushta En’gliyege tayandi. 1968-yillirigha kelgende En’gliye impériyisi ajizlap, «biz ottura sherqni qoghdiyalmaydighan haletke chüshüp qalduq», dédi. Ashu mesilini hel qilish üchün, biz Iranning padishahi bilen hemkarliq munasiwiti ornattuq. Shuning bilen 1968-yilidin 1979-yilighiche ottura sherqtiki meynet ishlarning hemmisini bizge Iran qilip berdi. 1979-yili Iran padishahi orup tashlinip, Ayatolla Xomeyni hoquqni öz qoligha aldi. Shu yili Sowét Ittipaqi Afghanistan’gha hujum qildi. Afghanistan bilen Iran qoshna döletlerdur. Shuning bilen Sowét Ittipaqi bizge kéngeymichilik qiliwatqandek körünüp, bizni nahayiti qorqatti. Biz u chaghda Sowét Ittipaqi Afghanistanni bésiwalghandin kéyin, Iran’gha kirip, Irandiki néfitke ige boluwalidighan oxshaydu, dep oyliduq. Shuning bilen biz uninggha taqabil turushqa mejburi bolduq. Prézidént Kartérning waqtida biz bir nahayiti téz hujumgha öteleydighan herbiy qoshunni berpa qilishqa bashlighan bolup, bu ish prézidént Riganning dewrige kelgende andin tamamlandi. Shu chaghda Amérika tunji qétim Pars qoltuqida ish élip baridighan hawa we quruqluq armiyisini berpa qildi. U bir nahayiti téz hujumgha öteleydighan qoshun idi. U qoshun Pars qoltuqining sirtigha jaylashqan bolup, zörür bolghanda u rayon’gha nahayiti tézla yötkilip baralaytti. Bu chet ellerdiki herbiy küchni tengpunglashturush bolup hésablinidighan bolup, bu xil ehwalda herbiy qoshunlar chet eldiki rayonlargha jaylashqan bolidu. 1991-yili biz 1-qétimliq Iraq urushini élip barduq. 1993-yili Klinton prézidént bolghandin kéyin, bir éghir xataliq ötküzdi. U bolsimu Amérika qoshunini Iraq déngiz qoltuqi rayonida turghuzushtin ibaret. Biz eskerlirimizni u rayonlardin élip chiqip ketmiduq. Bush prézidént bolghandin kéyin u rayonlarda dölet hakimiyetlirini özgertish ishini élip bérip, u rayonlarni démokratlashturmaqchi boldi. Chet eldiki küchlerni tengpunglashturush (balancing offshore power) istratégiyisi boyiche bolghanda, u yerde hergizmu esker turghuzmasliq, qilidighan ishlarni püttürüp bolghandin kéyinla derhal eskerlerni u yerlerdin élip chiqip kétish kérek idi.

 

Soghuq urush axirlashqandin kéyin, Amérika Yawropadiki eskerlirining hemmisinimu élip chiqip ketken bolsa toghra bolatti. Amérika Yawropani qoghdashqa xejligen pullarni Amérikining ichidiki yol we köwrükler qatarliq qurulushlarni qaytidin yasap chiqish ishlirigha xejligen bolsa toghra bolatti. Biz öz-özini toluq qoghdiyalaydighan kishilerni qoghdashqa pul xejlimisek toghra bolatti. Men her qétim Yawropagha bérip, u yerlerdiki güzel imaretlerni körginimde, nahayitimu zerdem qaynap kétidu. Biz shunche köp pul xejlep, öz-özini pütünley qoghdiyalaydighan Yawropaliqlarni qoghdawatimiz. Yawropada hazir bir rayonluq zomiger boluwalalaydighan küch mewjut emes. Shunglashqa biz u yerde chet ellerdiki küchlerni tengpunglashturush ishini élip barmisaqmu boluwéridu.

 

Chet eldiki küchlerni tengpunglashturushni teshebbus qilidighanlarning qarishi mundaq: Chet eldiki melum bir jayda bir dölet rayonluq zomiger boluwélishqa qarap tereqqiy qilip, uni shu yerdiki bashqa eller chekliyelmeydiken, u halda siz shu rayonda uzun muddet esker turghuzsingiz bolidu. Soghuq urush mezgilide yüz bergen ehwal ene shundaq. 1945-yili Gérmaniye meghlup qilinip, 3-4 parchigha bölüwétildi. En’gliye we Firansiye halidin ketti. Sowét armiyisi bésiwalghan yerlerdin chiqip ketmey, u rayonlarni bésip yatti. Shuning bilen Sowét Ittipaqini cheklesh üchün Amérika u rayon’gha esker ewetishke, hemde u eskerlerni ashu rayonlarda 40 yildek waqit turghuzushqa mejburi boldi.

 

Emdi Asiyagha kelsek, Yaponiye, Jenubiy Koréye, Hindistan we Rusiye qatarliq eller Junggoni cheklep turalishi mumkin emes. Shunglashqa eger Junggo dawamliq küchiyip méngiwéridiken, Amérikining chet eldiki küchlerni tengpunglashturush qoshuni ashu rayon’gha bérip, ashu rayonda nechche on yil baza qurup turushqa mejburi bolidu.

 

11-so’al: Kichik Bush Yoli (Bush Doctrine) gha qandaq qaraysiz?

 

Jawab: Men her qétim Junggogha barghanda, u yerdikilerge mundaq deymen: Amérika térrorizmgha qarshi dunyawi urush élip bérip, Afghanistan bilen ottura sherqqe pétip qélip, özining herbiy küchini xoritiwatidu. Térrorizmgha qarshi urush Junggo üchünmu muhim bolsimu, ular dunyaning héch qandaq ishlirigha arilashmay, Amérika qiliwatqan ishlarni qollap qoyup we Amérikigha ilham bérip qoyup, hedep özini kündin-kün’ge tereqqiy qildurup méngish bilen aldirash boluwatidu. Bu xil ehwal Junggo üchün tolimu paydiliq. Junggo üchün Amérika ottura sherqtiki ellerge qanche köp hujum qilsa, u yerlerdiki qanche köp ellerni bésiwalsa shunche yaxshi. Eyni waqitta Sowét Ittipaqi Afghanistan’gha tajawuz qilip kirgende bir qisim kishiler bu ishtin qattiq narazi bolup ketti. Men bolsam «Uninggha némishqa narazi bolisiler? Bu biz üchün yüz bergen eng yaxshi ishlarning biri», dédim.

 

1954-yili Firansiye Wiyétnamgha tajawuz qilip kirdi. 1964- we 1965-yili Amérika Wiyétnamgha tajawuz qilip kirmekchi bolghanda Firansiyening shu waqittiki prézidénti bizge «U döletke hergizmu kirmenglar. Biz u yerge kirip baqqan. U yerge kirish balayi’apettin bashqa nerse élip kelmeydu», dédi. Emma biz sarangliq qilip, Wiyétnamgha kirduq. Andin u yerdin 1973-yili yénip chiqtuq. U chaghda Junggo bizge qarshi Wiyétnamgha yardem qildi. Emma Junggomu sarangliq qilip 1979-yili Wiyétnamgha tajawuz qildi, hemde jajisini qattiq yédi. Men 1965-yilidin 1975-yilighiche Amérika armiyiside ishligen. Shunga Wiyétnam urushining qandaq urush bolghanliqidin nahayiti yaxshi xewirim bar. Men ögen’gen bir muhim ish shu boldiki, imkaniyetning bariche Wiyétnam, Afghanistan we Iraqtek döletlerdin yiraq turung. Eger undaq döletlerge kirip qalsingiz, jajingizni yetküche yeysiz. Biz Afghanistan we Iraq bilen urushup heqiqetenmu nadanliq qilduq. Hazir beziler téxi Iran bilen urushushni teshebbus qiliwatidu. Junggo üchün hazir mewjut bolup turuwatqan ehwal xuddi bir jennettek boluwatidu. Amérikining ghelibe qilishtin héch qandaq ümid yoq urushlargha pétip qélishi ular üchün yüz bergen eng yaxshi ish. Soghuq urush axirlashqandin kéyinki 22 yilning 15 yilida biz oxshimighan yerler bilen urush qilduq. Yeni soghuq urushtin kéyinki her 3 yil ichidiki 2 yil ichide biz urush qilduq. Bu xil ehwal hazirmu axirlishidighandek emes. Eger Junggoluqlar eqilliq bolidighan bolsa, Amérikini mushundaq ishlarni buningdin kéyinmu toxtatmay qilishqa righbetlendürüp qoyup, özining hazirghiche bolghan tereqqiyatini buningdin kéyinmu oxshashla dawamlashturup mangidu.

 

12-so’al: Men mushu uniwérsitétta Junggo tarixini oquwatimen. Men hazirghiche igiligen bilimlerge asaslan’ghanda, Junggoluqlarning tarixi bashqa rayon xelqliridin uzun iken. Hemde ular peqet özlirining chégrasi ichigila köngül bolup, sirtning ishlirigha asasen arilishiwalmaydiken. Siz «Junggo buningdin kéyin tinch yol bilen tereqqiy qilalmaydu» dégende qandaq amillarni közde tutuwatisiz?

 

Jawab: Méning köz qarishim Junggo bashqilar bilen özlükidinla urushidu, emes, belki Amérika-junggo otturisida bixeterlik riqabiti yüz bérip, shuning netijiside öz-ara tutishidu, dégendin ibaret. Soghuq urush jeryanida Sowét Ittipaqi bilen Amérika otturisida herbiy musabiqe yüz bérip, oq chiqirip urushidighan urushlar yüz bérip baqmighan. Emma méningche u dewr bilen sélishturghanda Amérika-junggo otturisida oq chiqirip urushup qélish éhtimalliqi xélila küchlük. Bu ikki dölet otturisida bixeterlik riqabiti yüz bérip, shuning bilen ular otturisidiki tinchliq munasiwitini saqlap qalghili bolmaydu. Bügünki Gérmaniye-firansiye munasiwitige qarap baqidighan bolsingiz, ular otturisida bixeterlik riqabiti mewjut emes. Shunga ular bir-biri bilen tinchliq munasiwitini saqliyalaydu.

 

Men emdi Junggo tarixi heqqide qisqiche toxtilay. Men her qétim Junggogha barghanda u yerdikilerdin méning nezeriyem xata ikenlikini, uning mundaq 3 sewebi barliqini anglaymen: (1) Iqtisadiy jehette bir-birige yölinish nezeriyisi, (2) «Bizning medeniyitimiz Kungzi medeniyiti bolup, u medeniyet bir tinchliqni yaqlaydighan medeniyet. Biz bashqilargha hujum qilishni, we bir zomiger boluwélishni xalimaymiz» dégen köz-qarash, (3) Junggo hazirqidin artuq tereqqiy qilmaydu, shunga Junggo dunya üchün bir xewp bolup qalmaydu, dégen köz-qarash. Méningche siz ögen’gen Junggo tarixi bilen Junggoluqlar teshwiq qiliwatqan Junggo tarixining her ikkisi xata. Junggomu tarixta köpligen jaylargha tajawuz qilip, bashqilarning zéminlirini bésiwalghan [3]. Herbiy küch jehette imkaniyiti yar bergen waqitlarning hemmiside ular shundaq qilghan. Bashqilargha hujum qilmay, bashqilarning zéminlirini bésiwalmay ötken dewrlerning hemmisi herbiy küch jehette ularda ashundaq qilish imkaniyiti yoq waqitlargha toghra kelgen. Heqiqetenmu Junggo dawamliq özlirini «yaxshi terep» qilip körsitidu. Özlirini «yaxshi terep», dep teshwiq qilidu. Bu jehette ular Amérika bilen oxshash. Emma tarixta sadir qilghan yaman qilmishliri jehette Junggoluqlarning bashqilardin héch qandaq perqi yoq.

 

 

Paydilinish menbeliri:

 

[1]Why China Cannot Rise Peacefully 20:10

https://www.youtube.com/watch?v=CXov7MkgPB4

Part 2: 37:58

 

[2] Why China Cannot Rise Peacefully

https://www.youtube.com/watch?v=Jzlxl5wC1s4

 

[3] Crouching Tiger: John Mearsheimer on Strangling China & the Inevitability of War

https://www.youtube.com/watch?v=yXSkY4QKDlA&t=10s

 

[4] https://elliott.gwu.edu/glaser

 

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti