2017-yili 3-ayning 30-küni

Kona yéziq nusxisi (Élkitab): http://www.meripet.com/Junggo/20170330_talk_to_history.pdf

Men aldinqi qétimliq yazmamda Kishor Mahbubani (Kishore Mahbubani) ning 2015-yili 8-Aprél küni Xarward Uniwérsitétida Bergen «Junggo dunyadiki 1-orun’gha chiqqanda» dégen témidiki bir meydan ilmiy doklatining asasiy mezmunlirini tonushturdum. Mezkur maqalide u 2008-yili Amérikidiki Kaliforniye Uniwérsitétining Bérkéléy shöbiside Xerri Kréyslér (Harry Kreisler) bilen élip barghan, Kaliforniye Uniwérsitéti téléwizorlirida tarqitilghan bir qétimliq söhbette dégen sözlirining özüm tallighan mezmunlirini tonushturup ötimen. Men tonushturidighan mezmunlarning hemmisi Kishorning dégenliri bolup, eger mezkur maqaligha özümning sözini qisturmaqchi bolsam, uni bir «Ilawe» sheklide ayrim abzas qilip yazimen.

 

Kishor Mahbubani hazir Sin’gapor Li Kwan Ye Uniwérsitéti Ma’arip Bashqarmisining bashliqi bolup, 2001- we 2002-yilliri BDT Bixeterlik Ishlar Da’imiy Komitétigha re’is bolghan. Hemde Sin’gaporning xéli köp ellerdiki elchisi bolghan bolup, köpligen memliketlik we xelq’araliq mukapatlargha érishken. U hazirghiche xelq’araliq mesililer we Asiya heqqide 6 parche kitab yazghan. U mezkur söhbette Junggo mesilisi heqqide xéli köp toxtilidighan bolup, u otturigha qoyghan mezmunlarning ichide Amérika we gherb yéqinda sadir qilghan bir qisim xataliqlar, we ularning Junggo üchün qandaq rol oynaydighanliqi qatarliqlarmu bar.

 

Mezkur söhbet Kishorning yéngidin neshr qilin’ghan «Yéngidin Wujudqa Kelgen Asiya Yérim Shari» namliq kitabini chöridigen halda so’al-jawab sheklide élip bérilghan bolup, menmu bu yazmida ashu shekilni qollinimen.

 

 

  

1-resim: Xerri Kréyslér (sol) bilen Kishor Mahbubani (ong).

 

1-so’al: Kitabingizda otturigha qoyulghan bir mezmun Asiyaning özgirishi heqqide iken. Mushu heqte azraq chüshenche Bergen bolsingiz.

 

Jawab: Biz hazir dunya tarixining bir yéngi dewrige qedem qoyduq. Buning ikki teripi bar. Uning biri gherbning hökümranliq ornining axirlishishi, emma gherbning axirlishishi emes. Gherb buningdin kéyinki bir mezgillik waqit ichide yenila eng küchlük medeniyet bolup saqlinip mangidu.

 

Uning yene biri bolsa Asiyaning burunqi ornigha qaytip kélishi, yeni uning eslidiki qa’idige qaytip kélishi. Aldinqi 2000 yildek waqit jeryanida dunyagha gherb hökümranliq qildi. Miladidin kéyinki 1-yilidin 1820-yilighiche iqtisadta Junggo bilen Hindistan dunyaning eng aldida turup mangdi. Uningdin kéyinki 200 yil jeryanida gherb ularning aldigha ötüp ketti. Hazir Asiya elliri qandaq qilghanda qaytidin muweppeqiyetlik bolalaydighanliqini biliwaldi. Ular gherbning hékmetlirini qollandi. Dunyadiki eng chong bankilarning biri bolghan Goldmen Seks (Goldman Sachs) ning bir tetqiqat netijisining körsitishiche, 2050-yiligha barghanda iqtisadiy jehette Junggo 1-orun’gha, Amérika 2-orun’gha, Hindistan 3-orun’gha, we Yaponiye 4-orun’gha almishidu. Démek, eng aldinqi 4 orunning héch qaysisida Yawropa elliridin bireri kirelmeydu. Bu dunya tarixining bir nahayiti zor köchüshi bolup hésablinidu.

 

 

2-so’al: Mushundaq özgirishni élip kelgen hel qilghuch amillar qaysi? Bu özgirishte gherbning oynighan roli néme?

 

Jawab: Asiya tereqqiy qilip, gherbke hökümranliq qilmaydu. Belki u gherbning bir yéngi nusxisini wujudqa keltüridu. Gherbning eng ünümlük usullirini yolgha qoyidu. Asiya elliri peqet gherbning usullirini qollinipla ajayip özgirishlerni qolgha keltürdi. Mesilen, Junggoni alsaq, men 1980-yili Junggogha bir qétim barghan. U chaghda Junggo téxi erkin bazar iqtisadni yolgha qoymighan. Men bir satirashxanigha kirip chach aldursam, ustam ishni intayin asta qilip, chéchimni bir sa’ette aran élip boldi. Men ustamdin «Némishqa chéchimni bunche asta alisiz?» dep sorisam, u «Men bir sa’ette 5 ademning chéchini alamdim, yaki 10 ademning chéchini alamdim, beribir oxshash kirim tapimen. Shunglashqa aldirap néme qilimen?» dep jawab berdi. Junggo erkin bazar iqtisadini yolgha qoyghandin kéyin, kishilerning ishni chaqqan we ünümlük qilish qizghinliqini zor derijide ashurdi. Aldinqi 100 yildek waqitning ichide ish ünümi nahayiti töwen bolup kelgen kishilerning ish ünümi biraqla yuqiri kötürülüp ketti. Junggo dunyadiki nopusi eng köp dölet. Shundaq bolup turuqluq uning aldinqi 30 yildek waqitning mabeynide iqtisadni dunya boyiche eng téz sür’ette tereqqiy qildurup méngishi xuddi bir sinip oqughuchilar ichidiki eng sémiz oqughuchi 100 métirgha téz yügürüsh musabiqiside utup chiqqan’gha oxshash bir ish. Bundaq netije erkin bazar iqtisadidin kélip chiqti.

 

 

3-so’al: 1978-yilidin 2004-yilighiche Junggoning GDP si 147.3 milyard dollardin 1.6 tirilyon dollargha tereqqiy qildi. Tashqi soda qimmiti 20.6 milyard dollardin 1.15 tirilyon dollargha köpeydi. Bu iqtisadning her yili 16 pirsent öskinige barawer kélidu. GDP ning bolsa her yili 9.4 pirsent öskinige toghra kélidu. Chet eller bilen maliye almashturush zapas pul miqdari 167 milyon dollardin 609.9 milyard dollargha östi. Ularning iqtisadi hazirmu téz sür’ette tereqqiy qiliwatidu. Pütün Asiya elliri hazir erkin bazar iqtisadini yolgha qoyup, ottura-sinip puqralirini wujudqa keltürüwatidu. Mana bular sizning kitabingizda yézilghan mezmunlar. Mushu heqte azraq chüshenche bergen bolsingiz.

 

Jawab: Heqiqetenmu Junggo bilen Hindistanning her ikkiside nahayiti köp ottura sinip tebiqiliri wujudqa keldi. Bu tebi’iy halda dunyaning tartish küchi merkizini Asiyagha yötkeydu. Junggodiki ottura sinip tebiqisining sani hazir 300 milyondin ashidighan bolup, bu san Amérikiningkidinmu üstün turidu. Köpinche Amérikiliqlarning bu ishtin xewiri yoq. Ottura sinip tebiqilirining éniqlimisining özila «mes’uliyetchan menpe’et igiliri» dégendin ibaret bolup, bu Junggoningmu bir mes’uliyetchan dölet bolushini ilgiri süridu. Asiyaning tereqqiyati bilen dunya téximu xeterlik bolushqa emes, téximu bixeter bolushqa méngiwatidu. Bu nuqtini gherbtiki kishilerge küchep teshwiq qilish kérek. Hazir gherb rehberliri nutuq sözligende, sözini dawamliq «Biz hazir dunyani téximu xeterlik qilishqa, tehditlerni yenimu köpeytishke qarap kétiwatimiz» dégendin bashlaydu. Bu gep toghra emes. Junggo, Hindistan we bashqa Asiya elliride ottura sinip tebiqiliri sanining köpiyishige egiship, dunya burunqidin bekrek tinch bolushqa qarap kétiwatidu. Shunga gherb Asiyaning qed kötürüshini qarshi élishi, hergizmu uninggha tosqunluq qilishqa urunmasliqi kérek.

 

4-so’al: Kitabingizda 2000-yili 56 ming kishining ottura sinip tebiqisige tewe bolghan bolup, bu san 2030-yili 361 milyon kishi ashu tebiqige tewe bolidu, depsiz. Hemde tebi’iy-pen we téxnologiye saheside Asiyada zor özgirish bolidighanliqini tilgha élipsiz. Mushu heqte azraq chüshenche bergen bolsingiz.

 

Jawab: Men kitabim üchün izdinish jeryanida Amérikida chiqidighan «Iqtisad» zhurnilining Asiyadiki tebi’iy-pen we téxnologiye sahesidiki özgirishi heqqide toxtalghan bir parche maqalini uchritip qaldim. Uningda déyilishiche 2010-yiligha barghanda Amérikida doktorluq unwanigha érishken oqughuchilarning 90 pirsenti Asiyaliqlar bolidiken. Bu san 85 yaki 80 pirsent bolghandimu, u bir nahayiti chong özgirishke wekillik qilidu. Burun gherbning dunyani özlirige boysundurup, dunyani bésiwélip yürelishidiki seweb ularning ilim-pen we téxnologiyini nahayiti zor derijide tereqqiy qildurghanliqida. Bügün Asiyaliqlar «Bizmu shundaq qilalaydikenmiz» dégenni bayqawatidu. Bu Asiyadiki özgirishning bir ré’al weqe ish ikenlikini körsitidu. U dunya tarixida bir tüp özgirish boluwatqanliqidin dérek béridu. Asiyaliqlarning ilim-pen we téxnologiyini igilesh derijisi bu nuqtini toluq ispatlap béridu.

 

5-so’al: Kitabingizda yene mundaq déyiliptu: Asiyadikilerning yuqiri téxnologiye buyumlirini éksport qilishi 1980-yili dunya éksportining 7 pirsentini igileytti. 2001-yiligha barghanda 25 pirsentke östi. Mushu mezgil ichide Amérikining éksport nisbiti 31 pirsenttin 18 pirsentke chüshüp qaldi. 1983-yilidin 2003-yilighiche Amérikida tebi’iy-pen we inzhénérliq kesipliride bérilgen doktorluq unwanlirining 50 pirsentidin köprekige Junggo, Teywen, Hindistan we Jenubiy Koréye qatarliq 4 Asiya dölitidin kelgen oqughuchilar érishti. Siz kitabingizda yene «zamaniwiliqqa qedem tashlash» we «talant igilirini dunya jem’iyetlirige sowghat qilish» dégendek sözlerni ishlitipsiz. Mushu heqte azraq chüshenche bergen bolsingiz.

 

Jawab: Siz kitabimdiki intayin muhim ikki nuqtini tilgha aldingiz. Uning biri zamaniwiliqqa qedem tashlash. Mushu ish hazir dunyani téximu bixeter jaygha aylanduruwatidu. Asiyada aldi bilen Yaponiye tereqqiy qildi. Uningdin kéyin «4 yolwas» chiqti. Uningdin kéyinla jenubiy Asiya ellirimu qed kötürdi. Shu chaghda Junggo rehbiri Deng Shyawping etrapqa qarap, «Némishqa Junggoning etrapidiki döletlerning hemmisi tereqqiy qilip, peqet bizla tereqqiy qilalmaymiz?» dep soridi. Shuning bilen Junggomu zamaniwiliqqa qedem tashlidi. Uningdin kéyin Hindistanmu «Bizmu Junggodin qélishmaymizghu? Biz némishqa tirishmaymiz» déyishke bashlidi. Shuning bilen Hindistanmu téz tereqqiy qilishqa bashlidi.

 

Zamaniwiliqqa qedem tashlash hazir Islam dunyasigha kirishkimu bashlidi. Bu bir intayin chong xosh xewer. Eger Islam dunyasidiki rehberler we ottura sinip tebiqilirimu «Bizning ghayimizmu Junggo we Hindistandek bolush» dep ish tutidiken, ularmu bir muweppeqiyet qazan’ghan we zamaniwilashqan iqtisadni berpa qilalaydu. Eger Islam dunyasimu nahayiti köp sandiki ottura sinip tebiqilirini wujudqa keltürüshke bashlisa, dunya barghanséri bixeterlikke yüzlinidu. Ularmu mes’uliyetchan menpe’et igilirige aylinip, netijide hemmimiz üchün yaxshi bolidu.

 

Siz tilgha alghan 2-nuqtimu intayin muhim. Asiyada ezeldin yüz milyonlighan eqil igiliri mewjut bolup keldi. Emma ularning roli jari qildurulmidi. En’eniwi Asiya medeniyitide tughulush bir xil menzil bolup hésablinidu. Hindistanda bir adem melum bir tebiqidiki a’ilide tughulup qalidiken, u uningdin menggü bashqa bir tebiqige almishalmaydu. Mushu teriqide milyonlighan eqil igiliri israp qilinidu. Emma bu xil ehwal hazir özgirishke bashlidi. Hazir oxshimighan tebiqidiki kishilerning hemmisi tiriship oqup, her xil yuqiri orunlarda ishleshke bashlidi. Eqil igilirining roli jari qildurulushqa bashlidi.

 

6-so’al: Soghaq urush axirliship, Asiya elliri tereqqiy qilishqa bashlighanda, beziler «Asiyada döletler köp, milletler köp.  Ularning küchiyishi bilen buningdin kéyin öz-ara toqunushlarning bolup turushi bir normal ehwal bolidighan bir yéngi dewr bashlinidu.» dégendek perezlerni otturigha qoyghan.  Emma undaq ishlar yüz bermidi.  Sizche bu néme üchün?

 

Jawab: Amérika we Yawropadiki aliy mektepler Asiya heqqidiki kona mezmunlarni ders qilip sözleshni hazirghiche dawamlashturup kéliwatidu.  Ashundaq mezmunlarning biri «Yawropaning ötmüshi Asiyaning kelgüsi bolidu», dégendin ibaret.  Bu  «Yawropa nechche esirning mabeynide bir-biri bilen urush qilipla kelgen, emdi nöwet Asiyagha keldi. Asiya ellirining tereqqiy qilishigha egiship, ular bir-biri bilen urushushni bashlaydu.» dégenni körsitidu.  Yawropaliqlar hékmitining 7 tüwrüki bar bolup, ularning birsi «tinchliq medeniyiti» din ibaret.  Asiyaliqlar ashu hékmetni ögendi.  Yawropa birliki insanlarning medeniylishish tarixidiki eng yuqiri sewiyige wekillik qilidu.  Yawropa birlikige tewe eller otturisida yüz bergen urushning sani nöl bolupla qalmastin, ular otturisida urush partlap qélish éhtimalliqimu hazir nölge teng.  Bu insanlar hazirghiche qolgha keltürgen netijiler ichidiki ademni heyran qalduridighan ghelibilerning biri.  Asiyaliqlar bu xil ehwalni tetqiq qildi.  Bu xil ehwaldin ögendi.  Hazir Asiyada yüz bériwatqan urushlarning sanimu nölge teng bolup, sherqiy Asiyadimu birer urush mewjut emes.  Méning perizimche Asiyaning hazirqi yüzlinishi Asiyada buningdin kéyin urush bolup qélish éhtimalliqinimu nöl pirsentke chüshürüshtin ibaret. 

 

7-so’al: Bu Asiyada otturahal sinip tebiqisining sanining köpiyishi we Asiyaning zamaniwiliqqa qedem tashlishi bilen munasiwetlikmu?  Asiyada urush partlap qélishning birer amillirimu mewjutmu?

 

Hazir Asiyada aqilanilikning chong dolquni höküm sürüwatidu.  Asiyadiki yéngi ewladlar hayatning qandaq bolidighanliqini éniq körüwatidu.  Yutyub we Gugul qatarliqlardin paydilinish hazir Asiyada keng türde omumlashti.  Téz sür’etlik intérnétning yolgha qoyulishi jehette hazir Asiya Amérika we Yawropadin üstün orunda turidighan bolup, hazir Asiya heqiqetenmu zamaniwi dunya bilen tutashturuldi.  Bundaq bir dunyada urush partilashning uruqi ösüp chiqalmaydu.  Iraq urushi hazirqi zamanda urushning bir xata nerse ikenlikini yene bir qétim küchlük halda ispatlap berdi.  Dunyadiki eng küchlük we eng bay bir döletning aran 20 milyon nopusi bar bir kichik döletke tajawuz qilip, uni bésip alalmaydighanliqini pütün dunya kördi.  Bu bügünki künlerde urushning neqeder qiyin ikenlikini körsitip béridu. 

 

Buningdin kéyin Asiya elliri dölet mudapi’e we herbiy xirajetlirini özlüksiz türde östürüp mangidu.  Shuning bilen bille ular urushtin saqlinishqimu qattiq tirishidu.

 

8-so’al: Chet elge qaritilghan siyasetlerni tüzüp chiqishta siz Junggoni bir modél yaki bir ülge hésablaydikensiz.  Ularning siyasiti Asiyani yenimu tereqqiy qildurush we Asiya muqimliqini téximu ilgirligen halda ilgiri sürüshke paydiliq, dep qaraydikensiz.  Mushu heqte azraq chüshenche bergen bolsingiz.

 

Jawab: Men gé’o-siyasiy ishlarni muweppeqiyetlik élip bérish iqtidari (geo-political competence) ning bir yéngi körsetküchini tüzüp chiqay, dep oylawatimen.  Bu körsetküch boyiche bolghanda biz dölet hakimiyetlirige birdin 10 ghiche nomur qoyidighan bolup, men sabiq Sowit Ittipaqigha 2 nomur bérimen.  Chünki ular yer yüzidin ghayip boldi.  Yawropa birlikige 4 nomur bérimen, chünki ularning chégraliri bixeter emes.  Amérikigha 6 nomur, Junggogha bolsa 8 yaki 9 nomur bérimen.  Méning Junggogha 8 yaki 9 nomur bérishimning sewebi mundaq:  Pütün insan tarixida, bir dölet yéngidin bir derijidin tashqiri küchlük dölet ornigha chiqishqa qarap mangghanda, sürkilish we endishining derijisimu yuqirilap mangghan idi.  Emma Junggo bir nahayiti chong kölemlik tereqqiyatni wujutqa keltürüwatqan bolsimu, héch qandaq binormal weqelerni peyda qilmaywatidu.  Bu bir intayin yuqiri derijilik gé’o-siyasiy iqtidarni telep qilidu.  Junggo melum bir waqitqa kelgende Amérikining özini chekleshke orunidighanliqini bilidu.  Buni bilish nahayiti chong eqil telep qilipmu ketmeydu.  Junggo bolsa ashundaq bir waqitning yétip kélishini saqlap olturmay, hujumni aldi bilen özi bashlidi.  U hujum bolsimu tinchliq we güllinishni öz etirapidiki ellerge éksport qilishtin ibaret.  Mushu ehwal hazir dunyada eng téz tereqqiy qiliwatqan döletning Yawropada emes, Atlantik Okyanda emes, shimaliy Amérikida emes, belki Junggo we uning xoshniliri bolishini belgiligen. Junggo bilen Yaponiye we Junggo bilen Hindistan otturisidiki gé’o-siyasiy munasiwetler heqqide élin’ghan qararlar heqiqetenmu aqilane boldi.  Junggoning sherqiy-jenubiy Asiya elliri bilen erkin soda kélishimi tüzüshimu u alghan eng aqilane qararlarning biri.  Sherqiy-jenubiy Asiyada 500 milyon nopus bar.  Soghaq urush mezgilide u döletlerdin Amérika paydilandi.  Emdilikte bolsa Junggo ular bilen erkin soda kélishimi tüzüsh lahiyisini otturigha qoydi.  Yalghuz lahiyini otturigha qoyupla qalmay, uni bir rékord hésablinidighan qisqa waqit ichide tamamlap boldi.  Hemde özi sherqiy-Asiya ellirige aldi bilen öz dölitining erkin soda ishikini échip berdi.  Eger Yawropamu Afriqigha ashundaq yol tutqan bolsa, Afriqining ehwali hazirqidin köp tinch bolghan bolatti.  Hazir Junggo qiliwatqan ishlarni Yawropa hazirmu qilalmaydu.  Bu Junggoning hazir qanchilik aldida kétiwatqanliqini körsitip béridu.  Junggo heqiqetenmu intayin küchlük gé’o-siyasiy iqtidarni namayan qildi.

 

9-so’al: Gherbning ögitidighini nahayiti köp bolup, Asiyaning öginidighinimu nahayiti köp.  Hazir gherb öginishni toxtitip, Asiya bolsa ögen’genlirini ishlitishke bashlidi.  Bu mesilige siz qandaq qaraysiz?

 

Jawab: Gherbtiki burunqi ewladlar yéngiliqqa quchaq échip, yéngiliqni öginishke intilip, tejribe qilip, emeliyetni chiqish qilip, shuning bilen muweppeqiyetlik boldi.  Hazir gherbte yashawatqan kishiler bir taghning üstide yashawatqan kishiler bolup, ular ashu taghqa chiqish jeryanidiki qiyinchiliqlarni öz béshidin ötküzüp baqmighan.  Shunglashqa ular özliri yashaydighan tebi’iy orun taghning üsti, dep oylaydighan bolup qaldi.  Shuning bilen ular hakawur, meghrur, we dunyadiki qalghan kishilerni közge ilmaydighan ademlerge aylandi.  Ular hazir dunyaning bashqa jayliridiki kishilerning taghqa yamiship chiqip kéliwatqanliqini körüp, töwen’ge qarap, «Némishqa siler bir kéchidila démokratik döletlerge özgermeysiler?», dep sorawatidu. 

 

Amérikini alsaq, u 1776-yili hemme ademlerning barawer ikenlikidin ibaret bir prinsip lahiyisini otturigha qoydi.  Uningdin kéyin ularning qulluq tüzümni bikar qilishi üchün 100 yil waqit ketti.  Ayallarning saylam hoquqini yolgha qoyushi üchün uningdin kéyin yene 150 yildek waqit ketti.   Qara tenliklerge saylam hoquqi bérish üchün 200 yildek waqit ketti.  Amérika üchün taghning choqqisigha chiqishqa ashundaq uzun waqit ketti.  Shundaq turuqluq, ular bashqa döletlerdin bir kéchidila özgirishni telep qiliwatidu.  Sherq bilen gherb otturisidiki di’aglogning özgirish nuqtisi del mana shu.  Shunglashqa hazir sherqtikiler gherbtikilerdin kelgen léksiye-terbiyilerge nahayiti roshen halda qarshiliq körsitiwatidu.  Ular gherbliklerge «Bizge terbiye bérimen démey, aldi bilen özüngning jem’iyitini ongshighin, bizge néme ish qilishni ögitimen démigin, özüngning qandaq qiliwatqinigha qarap baqqin», dewatidu. 

 

10-so’al: Kitabingizda Amérikining Yapon urishi bilen Iraq urushigha teyyarliq qilish ehwalidiki perqlerni bayan qilipsiz.  Mushu heqte azraq sözlep bergen bolsingiz.

 

Jawab: Amérika 1945-yili Yaponni bésiwalghan.  2003-yili Iraqni bésiwaldi.  Bu ikki weqediki eng chong perq shuki, Yaponiyini bésiwélishqa ewetilgen kishilerdin Yaponiye medeniyitini chüshinish telep qilin’ghan.  Shu chaghda élin’ghan eng halqiliq qararlarning biri Yaponiye padishahini sotqa tartmasliq. Heqiqetenmu u chaghda Yaponiyining siyasiy we ijtima’iy muqimliqini saqlap qélishning aldinqi sherti bir qisim intayin muhim qurulmilarni saqlap qélish idi.  Shunglashqa Yaponiyige ewetilgen herbiy qoshun ademliri Yaponiyining tarixi bilen uning medeniyitini chüshenmise bolmaytti. 

 

Emma, Iraqqa ewetilgen herbiy qoshun ademliri eng hakawur kishilerdin terkip tapti.  Ular Iraqning tarixi we medeniyitini aldin chüshiniwélishni pütünley bir terepke qayrip qoydi.  Hemde intayin ziyanliq qararlarni aldi.  Pütün otturahal sinip tebiqiliri we rehberlik orunliridiki kishilerning hemmisini chörüp tashlidi.  Shuning bilen pütün jem’iyetning weyran qilinishini keltürüp chiqardi. 

 

1942-yili Yaponiye Sin’gaporni bésiwalghanda,  Yaponluq tajawuzchilar intayin wehshiy usullarni qollandi. Emma, eyni waqittiki En’gliyining Sin’gaporda turushluq mustemlike ish béjirish idarisining dawamliq halda burunqidek mewjut bolup turishigha kapaletlik qildi.  Yaponlar Sin’gapordiki medeniyet orunlirighimu chéqilmidi.  Buning eksiche, Amérika Iraqni bésiwalghanda, kishilerning Iraqtiki her xil nahayiti qimmetlik tarixiy we medeniyet buyumlirini bulang-talang qilishigha yol qoydi.  Baghdat muziyxanisidiki qedimiy bayliqlarni bulang-talang qilishqa yol qoydi.  Bu uchigha chiqqan qabiliyetsizlik.  Méni intayin heyran qaldurghan bir ish shuki, shunchiwala yamanliqlar yüz bersimu, Amérika dölet emeldarliri ichidin «Biz néme üchün shunchiwala qabiliyetsiz bolup qalduq?  Bizge néme boldi?» dep sorap baqidighanlar chiqmidi.  Bundaq ehwalni gherbliklerning qelbide shekilliniwatqan idé’ologiye jehettiki hakawurluq keltürüp chiqarghan.  Bundaq idé’ologiye hakawurliqini choqum yoqitish kérek.  Undaq qilmighanda u gherbliklerning hazirqi ré’al dunyani toghra chüshinishidiki bir tosalghu bolup qalidu. 

 

11-so’al: Biz soghuq urushta ghelibe qazanduq. Emma hazir u ish heqqide xata chüshenchiler bar. Sizning neziringizde buningdin kéyin biz özimizni bahalashta emel qilishimizgha tégishlik yéngi prinsiplar qaysilar?

 

Jawab: Soghuq urush axirlashqan waqittin tartip gherbte heqiqetenmu bir chong ghelibini qolgha keltürgenlik idiyisi mewjut bolup keldi. Bu bir sir emes. Men Yawropagha yighinlargha barghanda kishilerdin «Hazir Amérika we Yawropadin ibaret ikkila derijidin tashqiri chong küch qaldi. Buningdin kéyin dunya tertipini biz belgileymiz» dégen geplerni köp anglidim. Gherbtikiler soghuq urushi ghelibisini tentene qilish bilen bolup kétip, bu urushta qandaq qilip ghelibe qilalighanliqini untulup qaldi. Gherblikler soghuq urushta özlirining siyasiy tüzümige tayinip ghelibe qilmidi, belki ular özlirining iqtisadiy sistémisigha tayinip ghelibe qildi. Bu ikki sistémining qaysisining bekrek ewzel ikenliki heqqidiki heqiqiy sinaq soghuq urushtin kéyin andin meydan’gha chiqti. Yeni, Rusiye bilen Junggo bashqa-bashqa yol tutqandin kéyin andin meydan’gha chiqti. Gorbachéf gherbliklerning idiyisige ishinip kétip, iqtisadiy sistémini özgertishtin burun siyasiy sistémini özgertti. Shuning bilen Rusiyede bir chong iqtisadiy qalaymiqanchiliqni peyda qildi. Shuning bilen Rusiyeliklerning turmush sewiyisi töwenlep ketti. Kishilerning ömrimu qisqirap ketti. Her xil ijtima’iy körsetküchlerning qimmiti minus bolup qaldi. Rusiyelikler qattiq qiynaldi. 1990-yilliri Rusiyelikler ene shundaq qiyin ehwalgha chüshüp qalsimu, gherblikler ulargha «Siler siyasiy tüzümni özgertip bek yaxshi qildinglar», dep chawak chélishti. Shuning bilen Rusiyelikler gherbliklerge chish-tirniqi bilen öch bolup ketti.

 

Junggo bolsa Rusiyeliklerningkige qarimu-qarshi yol tutti. Deng Shyawping «Mesile siyasiy tüzümde emes, iqtisadiy sistémida. Biz aldi bilen iqtisadiy sistémini ongshayli», dédi. Junggo iqtisadiy sistémini özgertish arqiliq, nahayiti zor iqtisadiy tereqqiyatqa érishti. Yeni, Junggo gherbliklerning soghuq urushta qandaq qilip utup chiqqanliqini heqiqiy türde toghra chüshendi. Siyasiy tüzümni özgertishtin burun, aldi bilen iqtisadiy sistémini özgertish kéreklikini tonup yételidi.

 

12-so’al: Siz kitabingizda Junggo bilen gherbning «erkinlik» heqqidiki éniqlimilirida perq barliqini tilgha élipsiz. Mushu heqte azraq sözlep bergen bolsingiz.

 

Jawab: Eger Junggoluqlarning meydanida turup qarap baqidighan bolsingiz, ularning bir künlük turmush xirajiti bir dollardin kem bolup, a’ilisidikilerning qorsiqini toyghuzush yolida tirkishiwatqanliqini bayqaysiz. Bundaq ehwalda sizde siyasiy erkinlik we saylam hoquqining bar-yoqluqi anche muhim emes. Junggoluqlarning meydanida turup qaraydighan bolsaq, ular aldinqi 150 yilning ichide chet el tajawuzlirigha uchridi. En’gliyilikler Junggogha kélip, «Biz silerdin chay sétiwalimiz, uning ornigha siler bizdin epyün sétiwélinglar», dédi. Junggoluqlar «yaq» dése, En’gliyilikler ularni bombardiman qildi. Junggoning bir qisim zéminini bésiwaldi. Hemde Junggoluqlarni epyün sétiwélishqa mejburlidi. Qisqisi, aldinqi 150 yilning ichide Junggoluqlar nahayiti éghir azab-oqubetlerni öz béshidin ötküzdi. Emdi nahayiti teslikte ular özlirining turmush sewiyisini östürüshke bashlidi. Junggoda künlük turmush sewiyisi bir dollardin töwen bolghan nopusning sani 600 milyondin 200 milyon’gha chüshti. Yeni, Amérika nopusidin köprek bolghan 400 milyon nopusning turmush sewiyiside nahayiti zor derijide yüksilish boldi. Shuning bilen ular bir qisim erkinlikke érishti. Yeni, ular emdi hayatliqni saqlash yolida élishmisimu bolidighan boldi. Her xil tallashlargha ige boldi. Nede ishleshni özliri belgileydighan boldi. Özliri yaxshi körgen téléwizorlarni sétiwalalaydighan boldi. Sayahet qilalaydighan boldi. Bu turmushtiki ghayet özgirish bolup hésablinidu.

 

Bir xelqning erkinliki bar-yoqluqini ölcheydighan heqiqiy sinaq ularning chet ellerge chiqishigha yol qoyulghanda ularning öz wetinige qaytip kélish-kelmeslikidur. Eger Junggo ishiki taqalghan, qarangghu we ezgüchi bir jem’iyet bolghan bolsa, chégradin ayrilghan Junggoluqlar wetinige hergizmu qaytip kelmigen bolatti. Emma hazir her yili 20 milyondin köp Junggoluqlar chet elge chiqip, yene wetinige qaytip kéliwatidu. Bu, Junggoluqlarda yéterlik derijidiki erkinlik barliqini körsitip béridu. Junggoluqlar hazirmu Amérikiliqlardek siyasiy erkinliklerge ige emes. Amérikiliqlarning hazirqidek siyasiy erkinliklerge ige bolushi üchün 200 yildin köp waqit ketti. Junggoluqlargha birer 100 yil waqit bersek, ular Amérikiliqlar érishken nersilerge érishelishi mumkin.

 

Amérikiliqlar dawamliq özlirini erkinlikning birdin-bir qoghdighuchiliri hésablaydu. Emma, 11-Séntebir weqesidin kéyin Amérikida yüz bergen medeniyetlishishning ajizlishishigha qarap béqing. Amérikining «wetenperwerlik qanuni» ni wujudqa keltürüsh jeryanigha qarap béqing. Ular, Amérikiliqlarmu birer tehditke duch kelgende özliri pexirlinidighan bir qisim erkinliklerdin waz kéchidighanliqini körsitip béridu. 11-Séntebir weqesidin kéyin Amérika qilghan, ademni hemmidin bek chöchütidighan ish türmidiki jinayetchilerni qiynashtin ibaret. Bu ish pütün dunyani chöchütti. Qandaq qilip özini erkinlikning simwoli, kishilik hoquqning simwoli hésablaydighan bu zémin arqigha chékinip, jinayetchilerni qiynash ishini yolgha qoyidighan bolup qalidu? Bu xuddi Amérika arqigha chékinip, qulluq tüzümni eslige keltürgenlik bilen oxshash ish. Shuning bilen dunyadiki bashqa eller Amérikigha «Silerning emdi azraqmu bashqilargha kishilik hoquq heqqide telim béridighan exlaqiy nopuzunglar qalmidi. Chünki, siler özünglar békitken sinaqtin ötelmidinglar.» deydighan boldi.

 

13-so’al: Siz kitabingizda gherbning yéngidin bash kötürgen ikki yüzlimilik qilmishlirini analiz qilipsiz. Gherbning xelq’araliq teshkilatlargha qaratqan pozitsiyisidiki özgirishlerni otturigha qoyupsiz. Heqiqetenmu Asiyaliqlar Amérikining qanunsiz qiliqlirini körgendin kéyin, özlirini gherblishishtin bir chetke élish ehwali körülüshke bashlidi. Siz bireylenning mundaq sözini neqil keltürüpsiz: «Gherb xelq’ara teshkilatlar, herbiy küch we iqtisadiy bayliqlardin paydilinip, dunyani gherbning hökümranliq ornini saqlaydighan, gherbning menpe’etlirini qoghdaydighan we gherbning siyasiy qimmet qarishini ilgiri süridighan bir teriqide bashquruwatidu.» Sizche bu bir yéngi yüzlinishmu?

 

Jawab: Iqtisadiy küchning Asiyagha yötkilishige egiship, gherb hazir bir qisim yéngi we chong qararlarni élishqa mejbur boldi. Ular hazir köpligen xelq’araliq teshkilatlardiki hökümran ornini saqlap qélishtin ibaret qisqa muddetlik menpe’eti bilen bir muqim xelq’araliq tertipni saqlashtin ibaret uzun muddetlik menpe’itidin birini tallash mesilisige duch keldi. Bir muqim dunya tertipini saqlap méngish üchün yéngidin wujudqa kelgen chong küchke muhim xelq’araliq teshkilatlardiki bir qisim muhim orunlarni ötünüp bérishke toghra kélidu. Emma, alahide imtiyazgha ige her qandaq bir elning öz hoquqini bashqilargha ötünüp bérishi bir intayin qiyin’gha toxtaydighan ish. Mesilen, hazir dunyada eng küchlük iqtisadiy xelq’araliq teshkilatlardin ikkisi bar. Ularning biri Dunya Pul Teshkilati, yene biri bolsa Dunya Bankisi. Emma hazir «Dunya Pul Teshkilatigha peqet Yawropagha tewe bir döletla re’is bolalaydu», we «Dunya Bankisigha peqet Amérikila re’is bolalaydu», deydighan tüzüm bar. Gerche Asiyada 3.5 milyard nopus bar bolsimu, ularning yuqiridiki ikki teshkilatqa re’is bolushqa sherti toshmaydu. Bu bir ajayip ish. Hazir Asiyaning iqtisadi eng téz sür’ette tereqqiy qiliwatidu, Asiyaning chet el puli zapisi dunya boyiche eng köp, hemde Asiyaliqlar karxanichiliqta ishni bashqa yerler bilen oxshash derijide élip mangalaydighanliqini ispatlap boldi. Shundaq bolsimu Asiyaliqlarning yuqiridiki ikki teshkilatqa bashliq bolush salahiyiti yoq. Bu ikki teshkilatning bashliqliri 2007-yili bir qétim almashqan bolup, yéngi bashliqlar yenila burunqi tüzüm boyiche békitildi. Eslide héliqi tüzümler yéngi ehwallargha asasen bir az tengshelgen bolsa yaxshi bolatti.

 

Yene bir misal üchün BDT ning Da’imiy Bixeterlik Komitétining ezalirini tilgha élish mumkin. Hazir uninggha eza bolghan eller bügünki chong döletler emes, kelgüsidiki chong döletlermu emes, belki burunqi chong döletler. Uninggha eza bolushning birdin-bir sherti siz choqum 1-dunya urushida utqan, yaki 1945-yilidiki 2-dunya urushida utqan bir dölet bolushtek qilidu. Bundaq tüzüm emeldin qaldurulushi kérek. 2009-yili Yawropa Birliki bir ortaq tashqi ishlar siyasitini turghuzup chiqti. Shundaq bolghaniken, BDT ning Da’imiy Bixeterlik Komitétida Yawropa Birlikige eza döletlerdin peqet birsila bolushi kérek idi. Emma hazir En’gliye bile Firansiyedin ibaret ikki dölet bar. Hazir bu ikki döletning héch qaysisi öz hoquqidin waz kéchishni xalimaydu.

 

14-so’al: Men sizning sözingizni mundaq chüshendim: Hazir mewjut bolup turuwatqan heqiqiy xewp gherbning yéngidin wujudqa kéliwatqan özgirishlerge egiship mangalmasliqi. Sizche bundaq ehwal néme üchün yüz béridu?

 

Jawab: Biz hazir dunya tarixidiki bir eng pilastik dewrge qedem qoyduq. Biz hazirghiche körülüp baqmighan kölemdiki chong küchlerning almishishini körüwatimiz. Bu xildiki chong küchlerning almishishi yüz bergende, biz özimizni shuninggha mas kélidighan qilip tengshishimiz, hemde bir qisim yéngi ehwallargha yol qoyushimiz kérek. Gherb nechche esirning mabeynide dunyagha hökümranliq qilip keldi. Emdi ular özlirini azraq tengshimise bolmaydu. Gherb dawamliq türde özlirini mesililerning charisi, dep hésablaydu. Ular özlirining hazir mesililerning özige aylinip qéliwatqanliq éhtimalliqimu barliqini chüshenmeydu. Bu xil ehwallarni gherbliklerge chüshendürüsh intayin teske toxtawatidu. Hazir gherbtiki kallisi eng murekkep ziyaliylarmu mushundaq ehwallarni chüshenmeywatidu.

 

Mesilen, méning bu qétimqi kitabim neshr qilin’ghandin kéyin, Amérikida chiqidighan «Iqtisad» namliq dangliq zhurnalgha méning kitabimgha baha béridighan bir parche maqale bésildi. Hemde u maqalide méning kitabimgha «gherbke qarshi idiyiler terghib qilin’ghan», dégen’ge oxshash bahalar bérildi. Bu mezkur kitabni pütünley xata chüshiniwélish bolup hésablinidu. Men kitabimda hazirqi yéngi mesile gherbke hökümranliq qilish bolmastin, belki gherbni dorash ikenlikini, gherb bilen teng hoquqluq shérik bolush ikenlikini, emma gherbning mushundaq teng hoquqluq hemkarlashquchilarni ret qiliwatqanliqini, we gherbning özliride hazirghiche bar bolup kelgen alahide hoquqlarning bir qismidin waz kéchishni xalimaywatqanliqini qayta-qayta tekitlidim. Bügünki künde gherb dunya üchün eng chong xewp bolup qéliwatidu. Méning mushu addiy gépimmu gherblikler teripidin qobul qilinmaywatidu. Bu xil ehwal ademni heqiqetenmu heyran qalduridu. Méning kitabim heqiqetenmu méning bir qisim gherblik dostlirimni we bashqa gherblik ziyaliylarni rahetsizlendüridu. Emma undaq rahetsizlik gherblikler hazirqi dunyani toghra chüshinish üchün tölimise bolmaydighan bedellerning bir qismi.

 

15-so’al: Amérikidiki prézidéntliq saylamning munazire nutuqlirigha qarap baqidighan bolsingiz, siz otturigha qoyghan mesililerning héch qaysisi otturigha chiqmighanliqini bayqaysiz. Bu birinchidin bizning sizning kitabingizdiki bilimlerni öginish iqtidarimizning yoqluqini, ikkinchidin siz tilgha alghan xewplerdin qutulushning birer yoli yoqluqini körsitip béridu. Siz buninggha qandaq qaraysiz?

 

Jawab: Amérikida élip bériliwatqan prézidéntliq saylam munazirisi heqiqetenmu kishining könglini ghesh qilidu. Chünki bu orunni talishiwatqanlar zéhnini peqet qisqa muddetlik ishlarghila merkezleshtürüwatidu. Hemde tashqi dunyagha nezer tashlimaywatidu. Saylamgha chüshkenler burundin tartip saylam jeryanida bir xil gep qilip, saylan’ghandin kéyin burunqi wedisige pütünley oxshimaydighan yollarni tutuwatqan bolup, Amérikiliqlar hazir bundaq ehwalghimu bir az könüp qaldi.

 

Mesilen, prézidént Klintonni alidighan bolsaq, u 1992-yilidiki saylam jeryanida mundaq dégen: «Men hergizmu chong Bushqa oxshash Junggo diktatorchilirigha yumshaq qolluq qilmaymen.» Men uni 1993-yili 11-ayda körgende, uning pütünley bashqiche yol tutuwatqanliqini bayqidim. Uning pütün küchi bilen Junggo rehbiri Jang Zémin’gha hemkarliq qolini uzartiwatqanliqini kördüm. Eger kéler qétim Obama saylinip qalidiken, dunyaning Amérikigha bolghan qarshiliqining yérimi yoqap kétidu. Yeni, dunya Amérikining bir az sanliq millet adimini prézidént qilip saylighini körgende, «Amérika heqiqetenmu bir ulugh dölet iken», dep oylaydu.

 

16-so’al: Siz kitabingizda Asiyaliqlar qobul qiliwatqan gherb qimmet qarishi bilen gherbning menpe’itining otturisida perqler barliqini éytipsiz. Gherb burun dunya menpe’iti bilen dölet menpe’itini tengpunglashturush yolini tutqan bolsa, hazir u yoldin chiqip kétiwatqanliqini bayan qilipsiz. Hemde bu ishtiki xataliq gherbte ikenlikini sherhlepsiz. Mushu heqte azraq sözlep bergen bolsingiz.

 

Jawab: Eger siz hazir dunyadiki mesililerni hel qilmaqchi bolidikensiz, ularni nahayiti asanla hel qilghili bolidu. Yeni, dunyaning mesililirini peqet gherbning qimmet qarishini emeliyleshtürüpla hel qilghili bolidu. Mesilen, gherb dawamliq démokratiye insan medeniyetlishishining eng yuqiri pellisi ikenliki heqqide sözleydu. Démokratiyening menisi néme? Uning menisi, jem’iyet hemme kishilerni oxshash miqdardiki menpe’etke ige qilish, dégendin ibaret. Hemme ademler oxshash mu’amile qilinish, dégendin ibaret. Hazir dunyada 6.6 milyard nopus bar. Burun peqet gherbla ishlarni dinamik (dynamic), énérgiyilik we ünümlük halda élip méngip kelgen. Emma, bügün gherb dunya nopusining peqet 12 pirsentinila öz ichige alidu. Hazir qalghan 88 pirsent kishilermu ishlarni dinamik, énérgiyilik we ünümlük halda élip méngishqa bashlidi. Ular küchiyip mangghanséri özliridin «Néme üchün dunyadiki peqet 12 pirsent ademlerla bizning menzilimizni kontrol qilidu?» dep sorashqa bashlaydu. On-ikki pirsent kishilerning qalghan 88 pirsent kishilerni kontrol qilishi démokratiyening tüp prinsiplirigha zit kélidu. Heqiqetenmu gherblikler dunya teshkilatliridiki diktatorliqini saqlap méngishqa urunuwatidu. Ular mes’uliyet, ochuq-ashkariliq we wekillik dégendek nersilerge ishinidu. Emma, dunyadiki eng axirqi diktator hazirmu BDT Bixeterlik Da’imiy Komitétining ezasi bolup turuwatqan bolup, hazir mewjut bolup turghan tüzüm boyiche uni bilet tashlash arqiliq hoquqidin éliwetkili bolmaydu. Mana bu gherbning öz qimmet qarishigha özi xilapliq qiliwatqanliqining bir misali. Bir tinchliq we muqimliq ichide turuwatqan dunya weziyitini wujudqa keltürüsh üchün choqum gherbning sirtida yashawatqan 88 pirsent kishilerning awazigha qulaq sélish kérek. Hazir dunyada birer mesile körülgende uni BDT ning Bixeterlik Da’imiy Komitétida emes, belki BDT ning omumiy yighinida muzakire qilish kérek. Chünki peqet shu yerdila hemme kishilerning awazini anglitishqa purset bérilgen. Eger BDT rehberliki bir ish üstide BDT omumiy yighinida himayige érishelmeydiken, u halda héliqi ishta bir mesile mewjut bolghan bolidu. Qisqisi, gherb özining prinsiplirigha aldi bilen özi emel qilishi, we dunyaning köp qisim nopusining awazigha qulaq sélishi kérek. Shunglashqa men kitabimda «Méning dégenlirimge bir aldin bérilgen bésharet, dep mu’amile qiling. Eger uninggha sel qarisingiz, arqidinla bir chong yer tewresh yüz béridu», dégenni otturigha qoydum.

 

17-so’al: Siz kitabingizda herbiy qorallarning téz köpiyishi, yer shari témpératurisining yuqirilap kétishi we dölet iqtisadi qatarliq köpligen mesililerni tilgha élipsiz. Mushu heqte azraq sözlep bergen bolsingiz.

 

Jawab: Méning kitabimda gherblik oqurmenlerge anche yaqmaydighan ikki bab bar. Uning biri gherbsizlishish üstide bolup, yene biri bolsa gherbliklerning qabiliyetsizliki heqqide. Bular xéli yéngi uqumlar. Eger biz Afghanistan’gha we Iraqqa qarita élip bérilghan tajawuzchiliq urushliri qatarliq bir qatar mesililerge qarap baqidighan bolsaq, gherbning neqeder iqtidarsiz haletke chüshüp qalghanliqini körüwalalaymiz. Men eng ensireydighan yene bir ish yadro qoralliri we chong weyranchiliqlarni keltürüp chiqiridighan herbiy qorallarning téz köpiyishi. Biz aldinqi 40 – 50 yil ichide qolgha keltürgen bir chong netije yadro qorallirining sanini bir sewiyide toxtitip turush boldi. Bu ishni emelge ashurushqa sewebchi bolghan nerse Amérika, Junggo, Rusiye, En’gliye we Firansiyedin ibaret 5 yadro qoralliri döletliri otturisida bir kélishimni wujudqa chiqirish, hemde bashqa eller yadro qorallirini tereqqiy qildurushtin özini tartish boldi. Amérika puqraliri anche bilip ketmeydighan bir ehwal shuki, hazir yadro qoralliri kélishimlirini eng küchlük derijide buzuwatqan dölet del Amérikining özi. Amérika yadro bombisi sanini köpeytip, yadro qorallirini téximu zamaniwi sewiyige tereqqiy qilduruwatidu. Yéqinda Amérikining sabiq tashqi ishlar ministiri Kissin’gér qatarliq bir qanche tesiri küchlük zatlar yadro qorallirini köpeytishni pütünley toxtitishni tewsiye qildi. Bu bir nahayiti yaxshi ish. Yéqinqi mezgillerde yadro qoralliri tereqqiyatini élip barghan dölet Amérika bolup, hazir uni toxtitishqa tégishlikimu del Amérika. Shundaq qilish Amérikining uzun muddetlik menpe’itige paydiliq. Amérika BDT ni kücheytishning ornigha uni ajizlashturushqa urunuwatidu. Eger BDT ajizlishidiken, yadro qorallirini azaytish kélishimini ijra qilish mumkin bolmay qalidu. Bu jehette Amérika hazir bir qisim öz-ara ziddiyetlik tashqi ishlar siyasetlirini yolgha qoyuwatidu. Köpinche Amérikiliqlarning bundaq ehwallardin xewiri yoq. Yadro qorallirini azaytish kélishimini emeliyleshtürüsh üchün, Amérika yalghuz ashu kélishimni ijra qilishta ülge bolupla qalmay, bashqa xelq’araliq kélishimlerni ijra qilishtimu bashqilargha ülge bolushi kérek. Mushundaq ishlarda Amérika hazir özining putigha özi oq étiwatidu.

 

18-so’al: Sizni tenqid qilghuchilar mundaq déyishi mumkin: Amérikini Junggo bilen sélishturup béqing: Sherqiy-jenubiy Asiya Elliri Birleshmisige tewe eller iqtisadiy krizisqa duch kelgende, Junggo öz pulining qimmitini özgertmey turuwaldi. Peqet özining ichki ehwalighila köngül böldi. Amérika bolsa dunyadiki barliq ellerning menpe’itige köngül böldi. Siz bu ehwallargha qandaq qaraysiz?

 

Jawab: Gherb ellirining dunya tertipini saqlighuchi we dunya tertipini qoghdighuchi bolush rolini éliwatqanliqidin pütün dunya xelqliri tolimu razi. Gherbtiki xelq pütün dunya boyiche eng küchlük we özlirige eng ishinidighan xelqlerdin teshkil tapqan. Amérika we bashqa gherb elliri sodini erkinleshtürüsh arqiliq pütün dunya iqtisadini téximu yaxshi tereqqiy qildurghili bolidu, dep qaraydu. Shunglashqa ular sodini erkinleshtürüshni teshebbus qilidu. Emma, aldinqi 10 yil ichide bu jehette bir chong özgirish yüz berdi. U bolsimu Amérika we Yawropaliqlar sodini erkinleshtürüwetse, Amérika we Yawropaliqlar utup chiqalmaydiken, dep qarashqa bashlidi.

 

 

Paydilinish Menbesi:

 

[1] Conversations With History: Rise of Asia and Decline of West

https://www.youtube.com/watch?v=wc4eMtAqcvo&t=336s

 

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti