Junggo Dunyadiki 1-Orun’gha Chiqqanda

2017-yili 2-ayning 24-küni

Kona yéziq Nusxisi (UAA): http://forum.uyghuramerican.org/forum/showthread.php?47450-Elrohlan-Junggo-Dunyadiki-1-Orun%92gha-Chiqqanda

Kona yéziq nusxisi (Élkitab): http://www.meripet.com/Junggo/20170224_china_number_one.pdf

Men mezkur maqalida Kishor Mahbubani (Kishore Mahbubani) ning 2015-yili 8-Aprél küni Xarward Uniwérsitétida Bergen «Junggo dunyadiki 1-orun’gha chiqqanda» dégen temidiki bir meydan ilmiy doklatining asasiy mezmunlirini bayan qilip ötimen. Men tonushturidighan mezmunlarning hemmisi Kishorning dégenliri bolup, eger mezkur maqaligha özümning sözini qisturmaqchi bolsam, uni bir «Ilawe» sheklide ayrim abzas qilip yazimen.

Kishor Mahbubani hazir Sin’gapor Li Kwan Ye Uniwérsitéti Ma’arip Bashqarmisining bashliqi bolup, 2001- we 2002-yilliri BDT Bixeterlik Ishlar Da’imiy Komitétigha re’is bolghan. Hemde Sin’gaporning xéli köp ellerdiki elchisi bolghan bolup, köpligen memliketlik we xelq’araliq mukapatlargha érishken. U hazirghiche xelq’araliq mesililer we Asiya heqqide 6 parche kitab yazghan. U mezkur doklatida Junggo we Amérika heqqide bir qisim muhim analizlarni otturigha qoyidu. Men eng heyran qalghan ishlarning biri, Junggo hökümitige tewe ikki oxshimighan oylash ambiri uni mexsus teklip qilip apirip, uningdin «Biz yéqinda xelq’ara munasiwette qandaq xataliqlarni ötküzduq?» dep sorighini. Yéqinqi 10 yildin köprek waqittin buyan, dunyadiki köpligen ilim ehliliri maqale we kitab yézip, Junggo hakimiyitining aghdurulup kétidighanliqini, Junggo iqtisadining weyran bolidighanliqini, hazirqi mesile Junggoning yiqilip chüshishi yumshaq bolamdu yaki qattiq bolamdu, dégendin ibaret ikenlikini otturigha qoyup keldi. Emma, méning bilishimche, Junggo hökümiti bolsa mexsus mutexessislerni teshkillep, chet ellik mutexessislerning «Junggo mundaq mundaq sewebler tüpeylidin yiqilip chüshidu», dégen perezliri üstide mexsus tekshürüsh we ilmiy tetqiqat élip bérip, ulardin aldin ala sawaq élip, shu arqiliq bir qisim ajizliqlirini toluqlap méngiwatidu. Shunglashqa bashqilarning Junggo heqqidiki qiyasliri yalghan bolup chiqiwatidu. Bu nuqtini mezkur yazmidin bir az körüwalghili bolidu. Bezi Uyghurlar özining xataliqini körsitip bergen ademni özige 1-orundiki düshmen qilip tikliwalidu. Bu 2 xil ehwal üstide bir az oylinip béqishqa erziydu. Kishor Mahbubani öz doklatida yene «Eger Junggo dölet tüzümini démokratik tüzümge özgertse, uning dunyagha élip kélidighan ziyini hazirqidin köp éghir bolushi mumkin», dégendek idiyinimu otturigha qoyup, uning seweblirini chüshendüridu. Uningdin bashqa, yéqinqi 10 – 20 yilning mabeynide Amérikimu bir qisim éghir xataliqlarni ötküzdi. U xataliqlar Junggoning küchiyip, Amérikining chékinishige, we bir qisim intayin muhim xelq’araliq tertiplerning buzulushigha seweb boldi. Mezkur maqale arqiliq ashundaq ehwallarning bir qismini chüshiniwélishmu mumkin.

Bu yerde eskertip qoyushqa tégishlik bir muhim ish bar. U bolsimu, Junggo 2000 yilliq neyrengwazliq tarixi we neyrengwazliq medeniyitige ige bolup, hazir Junggo hökümiti mexsus ziyaliylarni we herbiy qomandanlarni teshkillep, ashu tarix we ashu medeniyetning asasliq idiyiliri üstide jiddiy ilmiy tetqiqat élip bériwatidu. Bezilerning ashkarilishiche hazir ashundaq tetqiqat ornidin Junggoda kem dégende ikkisi bar iken. U heqte kitab yézip, ularni nahayiti mexpiy tutup, peqet hökümetning eng yuqiri derijilik rehberler chembiriki ichidila tarqitiwatidu. Men bu ehwallar üstide özümning kéyinki yazmilirida ayrim toxtilimen. Asiya we Junggo tetqiqati bilen shughullinidighan Gherblik mutexessisler ichide, Junggoning ashundaq 2000 yilliq neyrengwazliq tarixi we neyrengwazliq medeniyiti, we Junggo hökümitining kelgüsi heqqidiki mexpiy pilanlirini bilidighan kishiler bilen bilmeydighan kishiler Junggo heqqide bir-birige tüptin oxshimaydighan köz-qarashlarni otturigha qoyuwatidu. Shunglashqa gherblik mutexessislerning Junggo ehwalini analiz qilip yazghan maqale-kitablirini oqughanda, choqum uning aptorining Junggoning ashundaq 2000 yilliq neyrengwazliq tarixi we neyrengwazliq medeniyiti, we Junggo hökümitining kelgüsi heqqidiki mexpiy pilanlirini bilidighan-bilmeydighanliqigha, yeni Junggoni heqiqiy türde chüshinidighan-chüshenmeydighanliqigha alahide diqqet qilish kérek. Méning hés qilishimche Kishor Mahbubani Junggoni heqiqiy türde chüshenmeydiken. Emma u otturigha qoyghan köz-qarashlar ichide bizge yéngi bilim bolalaydighan nersiler xélila köp. Méning mezkur yazmini teyyarlishimgha türtke bolghan nerse ene shu.

1-resim: Kishor Mahbubani Xarward Uniwérsitétida doklat bériwatqan chaghdiki bir körünüsh.

2-resim: Kishor Mahbubani yazghan kitablar

Emdi men resmiy mezmunni bashlaymen.

Yéqin kelgüside Junggoning dunyadiki 1-orundiki küchke aylinidighanliqini héch kim ret qilmaydu. «Sétiwélish küchi tenglikliki» (purchasing power parity, PPT) boyiche qarighanda Junggo hazir alliqachan 1-orun’gha chiqip boldi.

Xelq’ara Pul Teshkilati (International Monetary Fund, IMF) ning hésablishiche, 1980-yili Amérikining dunya iqtisadida igiligen nisbiti PPT boyiche 25 pirsent bolup, Junggoning bolsa 2.2 pirsent idi. 2014-yili Amérikining 16.1 pirsentke chüshüp, Junggoning bolsa 16.3 pirsentke chiqti. Hazir hemme adem könglide oylaydighini: «Eger Junggo dunya boyiche 1-orun’gha ötse, u qandaqraq rol alidu?» dégendin ibaret. Gherblikler bu ishqa nisbeten omumyüzlük halda selbiy qarashta boluwatidu. Men ulargha qarighanda sel ümidwar. Junggo bir derijidin tashqiri küch bolup oynaydighan rol bir xil ijabiy rol bolushimu mumkin. Emma, Junggo nurghun ishlarda hazirqi Amérikidin ülge alidu.

1. Yaman Ülgilikning 3 Misali

Yéqinqi yillarda Amérika Junggo üchün bir nachar ülge bolush rolini oynap berdi. Men bu yerde uninggha 3 misal körsitey.

(1) Bu 2008 – 2009-yilliridiki dunya iqtisadiy krizisi jeryanida bolghan ish. Shu waqitqa kelgüche Junggo bilen Amérika nahayiti yaxshi hemkarliship keldi. Junggo Amérika baziridin paydilinip, özi üchün éksport baziri we xizmet pursetliri achti. Amérika bolsa Junggogha dölet zayomi sétip, shu arqiliq pul qerz élish ishini hel qildi. 2008-yilining axirida prézidént Bush Junggogha bir wekil ewetip, Junggo hökümitidin Amérika hökümet zayomi sétiwélishni toxtatmasliqni, undaq qilmighanda dunya iqtisadigha téximu yaman tesir peyda bolidighanliqini éytti. Junggo buninggha maqul bolup, Amérikining özige yöliniwatqanliqidin xushal boldi. Emma Amérikining Fédératsiye Zapas Bankisi 2008-yili 11-ayda 1-qétimliq «Qimmetlik Asanlashturush» (Quantitative Easing, QE) charisini élan qilip, yéngidin pul bésip chiqirip, özining dölet zayomini öz puli bilen sétiwaldi. Shu arqiliq Amérikining Junggogha yölinishini toxtitip, dunyagha «Dollar bizning, iqtisadiy mesililer özünglarning» dégen signalni berdi. Shu ish arqiliq Junggo bilen Amérikining bir-birige yölinish munasiwiti, we Junggoning Amérikining bésimidin saqlinish charisi axirlashti.

(2) Amérika yéqinqi yillarda özining dölet qanunlirini bashqa ellerge qollinip, shu arqiliq bashqa döletni jazalash ishlirini élip bardi. Mesilen, u gherbning HSBC, RBS, UBS, Credit Suisse we Standard Chartered qatarliq bankilirini jazalidi. Ularning ichidiki Standard Chartered dégen banka Iran’gha pul bérish ishigha duch keldi. Bu banka En’gliye bankisi bolup, uning qilghini En’gliye qanunigha xilapliq kelmeytti. Emma, Amérika dolliri hazir dunya puli bolup, barliq xelq’araliq pul élim-bérim ishliri Amérikining pul almashturush méxanizmidin ötmise bolmaytti. Amérika ashu ornidin paydilinip, héliqi En’gliye bankisigha «Iran’gha pul bergen» dégen gunah bilen 340 milyon dollar jerimane qoydi. Bu ishta Amérika özining dölet qanunini bashqa döletlerge qollinip, bashqa döletlerni jazalidi. Bu ishni bir küni Junggomu choqum doraydu.

(3) Xelq’araliq pul bérish we pul élish, yaki pul almashturush ishlirining hemmisi In’glizche qisqartilip «SWIFT» dep atilidighan bir sistémidin ötidu. Hazir Amérika bezi döletlerning SWIFT tin paydilinip, pul almashturushini chekleydighanliqi heqqide tehdit séliwatidu. Mesilen, gherbning neziride Rusiyening bashliqi Putin «nachar adem» bolup, Rusiyege Putindin burun we kéyin bashliq bolghan Médwédéw bolsa «yaxshi adem» dep qarilidu. Emma Amérika Médwédéwnimu SWIFT tin paydilinishtin chekleydighanliqini éytti. Amérika mushundaq iqtisadiy qorallardin paydilinip bashqa döletlerni jazalawatidu. Bu ishni kelgüside Junggomu dorishi mumkin.

2. Eng Chong Mesile

Yuqirida bayan qilin’ghan’gha oxshash ishlar aldimizdiki «Junggo dunyadiki 1-orun’gha ötkende qandaq ishlar yüz béridu?» dégen eng chong so’alning jawabining qandaq bolushigha nahayiti chong tesir körsitidu. Éniqki, bu so’alning jawabi 21-esirning qaysi terepke mangidighanliqigha intayin chong tesir körsitidu. Shunglashqa biz bu mesilini estayidil tetqiq qilishimiz kérek. «Undaq ish yüz bermeydu», dep yürgen’ge qarighanda, saqlan’ghili bolmaydighan ishlargha teyyarliq körgech turghan köp yaxshi.

Hazirghiche Amérika Junggogha nahayiti aqilane mu’amile qilip keldi. Adette bir dölet özini menggü 1-orunda turup mangidu, dep oylighanda, bashqilargha aqilane mu’amile qilip turalaydu. Emma, 1-orundiki dölet 2-orun’gha ötüp qalidighan bir ré’alliq peyda bolushqa bashlighanda, aqilanilikning ornini endishe alidu. Amérikining hazirghiche Junggogha qaratqan siyasiti özini menggü 1-orunda turuwéridu, dégen perez astida wujudqa kelgen. Men bu yerde Amérikiliq dostlirimni Junggogha burunqidek aqilane mu’amilide bolushni dawamlashturuwérishke qayil qilishni isteymen. Ashu meqsetke yétish üchün, aldi bilen mundaq bir halqiliq so’algha jawab bérip ötimen: Junggo 1-orun’gha kötürülgende Junggo lidérliri közleydighan eng yuqiri nishanlar qaysilar? Junggogha hazir Junggo Kommunist Partiyisi (JKP) hökümranliq qiliwatqan bolghachqa, kishiler ularning nishani sabiq Sowét Ittipaqiningki bilen oxshash, yeni kommunizm sistémisining ewzellikini ispatlash, dep oylishi mumkin. 1956-yili Xrushéw mundaq bir dangliq sözni qilghan: «Siler yaxshi körünglar yaki yaxshi körmenglar, tarix biz terepte. Biz silerni yerge kömüwétimiz.»

Junggo partiyisining ismida «kommunizm» dégen sözning bar bolushi Junggo bilen Amérika otturisidiki chüshinishmeslikni keltürüp chiqiriwatqan eng chong amillarning biri. Bu, Junggoning özini kommunizm idé’ologiyisige atiwetkenlikini nahayiti roshen körsitip béridu. Emma, Junggoluqlarning sözlirini emes, emelliri üstide azraq tekshürüsh élip baridighan bolsaq, biz Junggoning kommunizm idé’ologiyisidin özini yiraqlitip bolghanliqini bayqaymiz.

Deng Shyawping «Aq müshük bolamdu, qara müshük bolamdu, chashqan tutsila yaxshi müshük» dégen sözni qilghandila, Junggoning kommunizmdin qol üzgenlikidin signal bergen. Emeliyettimu Junggo hazir bir kommunistik dölettek emes, bir kapitalistik dölettek ish körüwatidu. Emma nahayiti murekkep ichki siyasiy sewebler tüpeylidin, «kommunizm» dégen sözdin waz kéchelmeywatidu. Eger Junggo kommunizmni qoghlashmaywatqan bolsa, undaqta hazir némini qoghlishiwatidu? U hazir Junggo medeniyitini qaytidin güllendürüshni qoghlishiwatidu. Junggo lidérlirigha heriketlendürgüchi küch bolidighan nersidin peqet birsila bar, déyilse, u nerse Junggoluqlar aldinqi 150 yildek waqit ichide öz béshidin kechürgen bozek qilinish yaki yüzi tökülüshtin ibaret. Eger Junggoluqta peqet birla eqide bar, déyilse, u eqide «Buningdin kéyin bashqilargha bozek bolmaymiz», dégendin ibaret bolidu. Junggoluqlarning öz dölitini qaytidin bir chong we küchlük döletke aylandurmaqchi bolushidiki tüp meqsiti ene shu.

Shi Jinping 2014-yili 27-Martta BDT Ma’arip, Ilim-pen we Medeniyet Teshkilati (UNESCO) da söz qilghanda, bu nuqtini nahayiti éniq otturigha qoydi: «Junggo xelqi hazir öz wetinini qaytidin güllendürüshtin ibaret bir ulughwar Junggo ghayisi üchün tirishiwatidu. Junggo ghayisi wetenni güllendürüsh, milletni rohlandurush, we xelqni bextlik qilishni özining tüp meqsiti qilidu. U Junggo xelqining bügünki idiyisige we burun hörmetlen’gen en’enisige wekillik qilip, ularni dawamliq yükseldürüshni isteydu. Biz Junggo ghayisini tengpunglashqan tereqqiyat bilen maddiy we medeniy yüksilishni teng ilgiri sürüsh arqiliq ishqa ashurimiz. Medeniyetni dawamlashturmay we tereqqiy qildurmay, yaki medeniyetni küchlendürmey we güllendürmey turup, Junggo ghayisini ishqa ashurghili bolmaydu. »

Junggo öz medeniyitini qaytidin güllendürmekchi bolsa, biz uni qarshi élishimiz kérek. Eger JKP öz ismini «Junggo Medeniyet Partiyisi» ge özgertidiken, uning gherbning endishisini yoq qilishqa zor paydisi bar. JKP toxtawsiz halda Junggogha hökümranliq qilidighan eng yaxshi lidérlarni tépip chiqish üchün tiriship kéliwatidu. Gerche JKP tarixta köpligen égiz-peslikni öz béshidin ötküzgen bolsimu, u axiri hazirqidek bir haletke keldi. Eger Junggo öz medeniyitini güllendürüshning bir toghra méxanizmini tépip chiqalaydiken, nezeriye jehettin biz bundaq yéngi yüzlinishni qarshi élishimiz kérek. Emeliyette, Junggo bir erkin démokratik döletke aylanmighuche gherblikler anche xatirjem bolalmaydu. Gherbtiki «Iqtisad» dégen dangliq zhurnal mushundaq köz-qarashni ilgiri süridu. Uning 2014-yili 20-Séntebirdiki sanida mundaq déyilgen: «Shi hazir Dengdin kéyinki, hetta Mawdin kéyinki eng küchlük Junggo hökümranigha aylandi.» Mezkur zhurnal yene Shini öz hoquqini téximu yaxshi ishlargha we Junggo tüzümini özgertishke ishlitishke chaqirdi.

Köpinche gherbliklerge oxshash, Iqtisad zhurnilining qarishiche Junggoning tüzümi özgertilip, uning ornigha gherbningkige oxshash bir démokratik tüzüm ornitilidiken, u pütün dunya üchün bir ijabiy ish bolidu. Emma bu bir xeterlik perez bolup, Junggoning barghanséri démokratiyilishishi uning barghanséri milletchi bolup méngishidin dérek bérishi mumkin. Milletchi Junggoning bir kéngeymichi Junggo bolush éhtimalliqi chong bolup, undaq Junggo Yapon’gha qarshi urush bashlishi, hemde Jenubiy Junggo Déngizidikige oxshash bashqa zémin talishish toqunushlirida hazirqidinmu bekrek baturluq körsitishi mumkin.

Mushu nuqtidin élip éytqanda, hazir JKP Junggodiki milletchi küchlerni we awazlarni cheklep turup, pütün dunya üchün bir yaxshi ish qilip bériwatidu. Bezide JKP bu küchlerning özlirini körsitishige, we öz xelqining milletchilik héssiyatlirini namayan qilishigha yol qoyushqa mejburi bolidu. Emma, JKP qandaq jiddiy ehwallarda we qaysi waqitlarda özini kontrol qilishnimu bilidighan bolup, yéqinqi yillarda Yaponiye, Hindistan, Filippin we Wiyétnam bilen bolghan bezi munasiwetlerde ashundaq özini tizginlesh yolini tutti. Gherbtikiler Junggoning baldurraq démokratlishishini isteshte bir az éhtiyatchan bolushi kérek. Ashundaq bir ghayining emelge éshishi bir chong balayi’apetni élip kélishimu mumkin.

Men gherbtikiler Junggoning özliridin perqlinidighanliqini, we Junggoning gherbleshmeydighanliqini étirap qilishi we ashundaq pakitqa hörmet qilishi kérek, dep oylaymen. Shunglashqa gherbning Junggo heqqide qilishqa tégishlik eng yaxshi ishi, hazirqi tüzümning dawamliship méngishigha, hemde uning özige mas kélidighan sür’ette tereqqiy qilip özgirishige yol qoyushidin ibaret.

3. Aqilanilikning Bir Abidisi

Yuqirida tilgha élin’ghinidek, Amérika yolgha qoyghan hékmetlik siyasetler Junggoning tinchliq bilen tereqqiy qilishigha imkaniyet yaritip berdi. Undaq hékmetlerning bir qismi tarixiy zörüriyet yüzisidin wujudqa keldi. Soghuq munasiwetler urushi eng yuqiri pellige kötürülüp, Amérika Sowétning kéngeymichilikidin heqiqiy türde qorqqan bir waqitta, Amérika Junggo bilen birliship, Sowét Ittipaqigha taqabil turdi. Amérika Junggodin yardem sorighan waqit Junggo bir eng nachar dewrdin qutulghan waqitqa toghra keldi. U chaghda kishilik hoquq mesilisi Amérikining Junggogha qaratqan siyasitining ichige kirgüzülmidi. Bu xil ehwal Deng Shyawpingning Junggoluqlarni Amérikini ülge qilip turup, merkiziy pilanlash boyiche mangidighan iqtisadni erkin bazar iqtisadigha özgertishke qayil qilishi üchün bir ünümlük yol échip berdi.

1990-yilliri resmiy Amérika-junggo munasiwetliri bir qatar égiz-pesliklerni bashtin kechürdi. Gerche Amérika prézidénti chong Bush ikki dölet otturisidiki munasiwetni normal saqlap méngish üchün zor tirishchanliqlarni körsetken bolsimu, 1989-yili 4-Iyundiki Tiyan anmen weqesi Amérikiliqlarning könglige azar bérip, Bushning Junggo bilen bolghan munasiwetni yaxshilishini cheklimilerge uchratti. Tiyan Anmen weqesi Amérika-junggo munasiwitini yoldin chiqiriwétishimu mumkin idi. 1993-yili 1-ayda prézidént Klinton hoquqni qoligha élishtin burun Junggo rehberlirini «Béyjing qatilliri» dep atighan idi. Shunga Klinton dewridimu Amérika-junggo munasiwiti nahayiti nachar bolush éhtimalliqi bar idi. Emma, Klinton aqilane ish tutti.

Men 1993-yilidiki Asiya – Tinch Okyan Iqtisadiy Hemkarliq Teshkilati (APEC) ning yighinigha qatnashqanda, Bil Klinton bilen Jyang Zemin öz-ara yéqinlishish üchün qanchilik zor tirishchanliqlarni körsetkenlikini öz közüm bilen kördüm. Ular deslipide bir-birige nisbeten nahayiti jiddiyleshken bolsimu, axirigha kelgende nahayiti yaxshi dostluq munasiwiti ornatti. Bu weqedin Amérikining 1991-yili Junggoni APEC ke eza qilip kirgüzgenliki Amérika qilghan bir hékmetlik ish bolghanliqini körüwalghili bolidu. Mushu ish arqiliq Amérika özining diplomatiye jehettiki bir yaxshi könglini iz’har qilipla qalmay, Junggoni qa’ide-tüzümlirige emel qilmisa bolmaydighan bir xelq’araliq teshkilatning ichige élip kirdi. Kéyinche Amérika Sherqiy-Asiya Yighinidimu Junggo bilen hemkarlashti. Shundaqla bu ikki dölet BDT ning Bixeterlik Da’imiy Ishlar Komitétidiki muhim ishlardimu izchil türde hemkarliship mangdi.

11-Séntebir weqesi Amérika-junggo munasiwitini téximu kücheytti. Junggoning küchiyip kétishi heqqidiki endishining ornini térrorluqqa qarshi urush aldi. Amérika üchün Sherqiy Asiya mesilisining bir muhim mesile bolushi bir qanche yil toxtap qaldi. Bu ehwal Junggoni tinchliq bilen tereqqiy qilish imkaniyitige ige qildi.

Bu jeryanda Washin’gton bir qanche aqilane qararlarni aldi. Birinchidin, Amérika 2001-yili Junggoni Dunya Soda Teshkilatigha eza qilip kirgüzdi. Ikkinchidin, Junggoning Teywen’ge bolghan sezgürlükige yéterlik derijide ehmiyet béridighan boldi. Junggo uzundin buyan «Amérika Teywendin Junggoni muqimsizlashturush üchün paydilinidu», dep oylap kelgen idi. Emma, 2003-yili Chén shüybiyen (陈水扁) Teywenning musteqilliqi heqqide bir qétim omumiy xelqtin awaz élish teklipini otturigha qoyghanda, Amérika prézidénti kichik Bush undaq qilishni qollimaydighanliqini otturigha qoydi. Amérikining bundaq qilishida Iraq we Shimaliy Koréye mesilisimu muhim seweblerning bir qismi boldi.

Mushundaq aqilane qararlarning bir qismi Amérikining öz menpe’iti teripidin wujudqa keldi. Bolupmu soghuq munasiwetler urushi jeryanida shundaq boldi. Emma, bundaq qilishning Amérika üchün qanchilik paydiliq bolghanliqini chüshinidighan Amérikiliqlar anche köp emes. Méningche, buningdin kéyinmu ashundaq aqilane yol tutush Amérikining milliy menpe’iti üchün nahayitimu paydiliq.

Mesilen, 1978-yili Deng Shyawping Junggoning ishikini échiwetkendin buyan, Amérika uniwérsitétliri yüz minglighan Junggoluq oqughuchilarni terbiyilep chiqti. 2005-yilidin 2012-yilghiche bolghan ariliqtila 788882 neper Junggoluq oqughuchilar Amérika uniwérsitétlirida oqudi. Bu san yene üzlüksiz ösüp mangdi. Mesilen, 2013 – 2014-yilliq oqush yilida 275000 neper Junggoluq oqughuchilar Amérika uniwérsitétlirigha qobul qilindi. Bu Amérikining Junggogha bergen ghayet zor sowghiti bolup hésablinidu. Bu oqughuchilar Junggogha qaytip, alem boshluqi téxnologiyisidin dölet mudapi’e sana’itigiche bolghan hemme ilim-pen we téxnologiye saheliride Junggoni yenimu tereqqiy qildurushqa töhpe qoshidu. Shunglashqa kelgüsidiki tarixshunaslar Amérikining bundaq ghayet zor merdliklirini chüshinelmey qélishi mumkin.

Amérika-junggo otturisidiki dostluq munasiwetni normal saqlap méngishqa Junggomu töhpe qoshti. Birinchidin, Junggo köp qétimliq bozek qilinish hadisilirige süküt qilip turup, Amérikining xataliqlirigha nahayiti éhtiyatchanliq bilen mu’amile qildi. Bundaq xataliqlarning ichide 1999-yili Amérika Bélgradtiki Junggo konsulxanisini bombardiman qilghan ishmu bar. Men sözleshken Amérikiliqlarning hemmisi bu ishning bir uqushmasliqtin bolghanliqini bildürdi. Emma, men sözleshken Junggoluqlarning hemmisi bu ishni Amérika qesten qilghanliqini bildürdi. Shundaq bolushigha qarimay, Amérika bilen bolghan normal munasiwetni saqlash üchün, Junggo özining qorsaq köpükini ichige yutuwetti. Yene bir chong hadise bir Amérika jasus ayropilanining 2001-yili Junggoning Haynan ariligha qondurulushi. Junggoning özini qattiq tutuwélishi bu weqedimu ikki dölet otturisida bir qétim herbiy toqunushning yüz bérishining aldini aldi.

4. Bir Gé’o-Siyasiy Möjizini Saqlap Méngish

Adette bir yéngidin wujudqa kelgen küchlük dölet burun mewjut bolup turuwatqan eng küchlük döletning aldigha ötüshke bashlighanda, bu ikki dölet otturisida sürkilish peyda bolushqa bashlaydu. Bundaq ehwal hazirghiche bolghan tarixta izchil türde yüz bérip kelgen bolup, peqet En’gliye bilen Amérika otturisidila undaq ish yüz bermidi. Shunglashqa eger hazir Amérika bilen Junggo otturisidiki sürkilish küchiyip mangghan bolsa, u bir normal ish bolatti. Emma hazirqi ehwal del uning eksiche boluwatidu: Amérika bilen Junggo otturisidiki munasiwet pütünley normal we éghir-bésiqliq bilen dawamlishiwatidu. Bu bir möjize.

Emma, esli éniqlimisi boyiche qarighanda, möjize déginimiz bir tarixiy burmilashtin bashqa nerse emes bolup, u anche uzun’gha dawamlashmaydu. Amérika we Junggo munasiwiti anche uzun’gha barmayla tarixiy qanuniyetke uyghunliship, ular otturisida riqabet we sürkilish küchiyishke bashlaydu. Bundaq ehwaldin saqlinish üchün her ikki terep alahide tirishchanliq körsitip, hazirghiche tutup kelgen aqilane yoligha qaytishqa toghra kélidu.

Bu ish Junggodin buningdin kéyin yéqinda öz qoshniliri üstidin, bolupmu Yaponiye we Sherqiy-jenubiy Asiya elliri üstidin sadir qilghan xataliqliridin saqlinishni telep qilidu. Mesilen, 2010-yili 7-Séntebirde Junggoning bir béliqchi kémisi Sénkaku arili etrapida Yaponiyening razwédka paraxotliri bilen soqushup kétidighan ish yüz berdi. Junggo Yapondin héliqi béliqchilar kémisini qoyup bérishni ashkara telep qilip, Yaponiyening yüzini tökti. Uni az dep yene Yaponiyeni Junggodin epu sorashqa qistidi. 2010-yili Shimaliy Koréye Jenubiy Koréyening Yeonpyeong ariligha bomba atqanda, Junggo Shimaliy Koréyeni eyiblimey, yene bir qétim xataliq ötküzdi. 2010- we 2011-yilliri Junggo Jenubiy Junggo déngizi mesiliside nahayiti kéngeymichi bayanatlarni élan qilip, yene nahayiti kéngeymichi meydan tutti. 2009-yili 7-Mayda Junggo Jenubiy Junggo déngizidiki bir qisim zéminlarni özining qiliwalghan bir xeritini BDT gha yollighanda, Filippin Junggogha qattiq naraziliq bildürüsh herikiti élip bardi. Uninggha Wiyétnam we Malaysiyalarmu qoshuldi. Gerche Hindonéziyening Jenubiy Junggo déngizida héch qandaq zémini bolmisimu, umu Junggogha qarshi naraziliq herikiti élip bardi. Ashundaq qarshiliqlar astidimu Junggo öz yolidin qaytmidi.

Junggo ASEAN bilen bolghan munasiwettimu köp xataliqlarni ötküzdi. Junggoning ASEAN bilen bolghan munasiwiti 2012-yili Iyuldiki yighin jeryanida eng töwen nuqtigha chüshüp qaldi. 1967-yilidin 2012-yilighiche her qétimliq ASEAN yighinidin kéyin bir birleshme bayanat élan qilinip kelgen. Emma 2012-yili u ishni qilghili bolmidi. Bu qétim eza döletler Jenubiy Junggo déngizi heqqidiki bir abzas sözde birlikke kélelmidi. ASEAN gha eza 10 dölet ichidiki 9 dölet birlikke kelgen bolsimu, Kambodzha uni qobul qilghili unimidi. Kéyinche Kambodzha Junggoning bésimi astida ashundaq yol tutqanliqi bilinip qaldi. Démek, Junggoning küchiyishi uning bir qisim rehberlirini hakawurlashturuwetti.

Junggo özi sadir qilghan xataliqlardin sawaq élishi kérek. Shuning bilen bille, Amérikimu özining yéqinqi emelliri üstide tekshürüsh élip bérishi kérek: Eger Amérika tutqan yolni Junggomu tutsa, uni Amérika qobul qilalamdu? Junggo dunyadiki 1-orun’gha chiqsa, u Amérikining sözini emes, uning emellirini doraydu.

Amérikining sabiq prézidénti Bil Klinton bu xil ehwalning yüz béridighanliqini sezgen bolup, u 2003-yili Yali Uniwérsitétida nutuq sözligende mundaq dégen idi:

«Eger siler öz wetininglarning kelgüsi üchün dölet küchi, dölet kontrolluqi, we heriket we igilik hoquqining mutleq erkinlikini saqlap méngish nahayiti muhim, dep oylisanglar, Amérika hazirqidek bir tereplime ish tutup mangsa boluwéridu. Hazir Amérika dunyadiki eng chong, eng küchlük dölet. Bizning qolimizda hemme nerse toluq bar bolup, ularni buningdin kéyin ishlitimiz. Lékin, biz dunyadiki herbiy, iqtisadiy we siyasiy sahelerdiki derijidin tashqiri chong dölet bolalmay qalidighan waqitmu kélidu, dep oylisanglar, hergizmu undaq yol tutmaysiler. Uning ornigha siler özünglar isteydighan qanun, hemkarliq we exlaqiy ölchem boyiche ish élip baridighan bir dunyani yaritish üchün tirishisiler.»

Emma, uning barliq meslihetchiliri Bil Klinton’gha «Amérikida wezipe üstide turuwatqan bir prézidénting Amérikining 2-orun’gha chüshüp qélishi heqqide söz échishi öz-özini öltürüwélish bilen oxshash bir ish», dégen meslihetni berdi. Shunglashqa u yuqiriqidek geplerni özining prézidéntliqi axirlashmighuche qayta qilalmidi. Hemde, échinishliq bolghini, u yuqiridiki gepni ashu bir qétimdin kéyin qayta qilip baqmidi. Shunglashqa méning perizimche Amérika özining bir küni 2-orun’gha chüshüp qalidighanliqigha téxiche pisxologiye jehettin teyyar bolmidi.

Emdi yuqirida tilgha élip ötken 3 misalgha qaytip kéley. Ashu 3 ishta Amérika öz aldigha ayrim ish tutalaydighan bolup, ashundaq qilishqa razi ikenlikini dep tehditmu saldi. Bundaq bolushtiki seweb, Amérika burunmu dunya iqtisadiy sistémining padishahi bolup, hazirmu shundaq bolup turuwatidu. Xuddi bashqa köpligen küchlük hökümran padishahlargha oxshash, Amérika bu jehetlerde mutleq igilik hoquqigha ige bolup, uninggha héch kim chéqilalmaydu.

Amérika dunyaning xezine puli bolghan Amérika dollirini bir qolluq kontrol qilidu. Nezeriye jehette Amérika dolliri dunya jama’itining bir yaxshi nersisi, emma emeliyette bolsa u Amérikining dölet ichi we dölet sirtigha qaratqan siyasetlirining qorali. Bu xuddi Amérikining sabiq Maliye Ministiri Jon Connalli (John Connally) ning 1971-yilidiki sözi bilen bilen oxshash: «U bizning pulimiz, silerning mesilenglar». Roshenki, Amérika dollarni bashqurghanda dunya menpe’etlirini közde tutmaywatidu. Dunyadiki Junggodin bashqa nurghun döletlerningmu Amérikining «Qimmetlik Asanlashturush» (QE) charilirige narazi bolghanliqidiki seweb ene shu.

Dölet ichige qaritilghan qanunlarni chet el bankilirigha qollan’ghandimu Amérika bir tereplimilik bilen ish tutti. Amérika dunyaning yene bir yaxshi nersisi bolghan «Dunya Bankiliri-Ara Iqtisadiy Xewerlishish Jem’iyiti» (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication, SWIFT) din paydilinip Rusiyeni jazalaydighanliqi heqqide tehdit salghan bolup, eger u bu ishni rastla qilghan bolsa, u dunya tertipige ghayet zor ziyanlarni salghan bolatti.

5. Mes’uliyetchan Menpe’et Igiliri?

Aldinqi nechche on yilning mabeynide dunya, bolupmu Asiya elliri, kishini heyran qalduridighan derijide muqimliq we tinchliq ichide mewjut bolup keldi. Buning sewebi, ular gherbni merkez qilghan BDT, Dunya Pul Teshkilati we Dunya Bankisi qatarliq dunyawi teshkilatlarni qobul qilishqa maqul bolghanliqidur. Ularning ashundaq qilishqa qoshulushidiki seweb, ularning «bu teshkilatlar yalghuz gherbning menpe’etliri üchünla emes, belki pütün dunyaning menpe’etliri üchün xizmet qiliwatidu», dep oylighanliqidur.

Shunglashqa Amérikining dunyagha tewe yaxshi nersilerni özining ayrim meqsetliri we ayrim éhtiyajliri üchün xizmet qildurushi bir nahayitimu chong xeterlik ishtur. Undaq ehwal dunyani, bolupmu Junggoni, bir yéngi dunya tertipi berpa qilishqa righbetlendüridu. Eger ashundaq ish yüz béridiken, dunya hazirqidin köp qalaymiqan bir makan’gha aylinidu. Shunglashqa Amérikining dunya xojayini ikenlikidin ibaret rolini toghra jari qildurushi burunqi her qandaq waqittikidin muhim orun’gha ötti.

Biz hazir insan tarixining bir eng muhim achimaq yolida turuwatimiz. Men Amérikining yalghuz öz menpe’etliri üchünla emes, belki pütün dunyaning menpe’etliri üchün xizmet qilidighan bir dunya tertipini kücheytidighan hékmetlik siyasetlirini dawamlashturup méngishini ümid qilimen. Eger Amérika ashundaq qilidiken, Junggomu shundaq qilidu. Eger bu ish wujudqa chiqidiken, Junggo dunyadiki 1-orun’gha chiqqanda héch qandaq nerse tüptin özgirip ketmeydu. Biz dawamliq türde bir bixeter we aldin perez qilghili bolidighan dunyada yashiyalaymiz.

Men jawab bérishke tégishlik eng axirqi so’al «Junggo bir mes’uliyetchan menpe’et igisi bolup tereqqiy qilalamdu?» dégendin ibaret. Méning addiy jawabim mundaq: Junggo Amérikichilik mes’uliyetchan menpe’et igisi bolup tereqqiy qilalaydu. Amérika hazirmu dunyada 1-orunda turuwatqan bolghachqa, u özidin mundaq bir addiy so’alni sorap béqishi kérek: Amérika Junggo birdin-bir derijidin tashqiri chong dölet bolghan waqittiki dunyada rahet yashiyalamdu?

Izahat:

ASEAN – Sherqiy-Jenubiy Asiya Elliri Birleshmisi (The Association of Southeast Asian Nations)

QE – Qimmetlik Asanlashturush (Quantitative Easing)

SWIFT -- Dunya Bankiliri-Ara Iqtisadiy Xewerlishish Jem’iyiti (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication)

Paydilinish Menbesi:

[1] What Happens When China Becomes Number One? | Institute of Politics

https://www.youtube.com/watch?v=bVkLqC3p0Og

[2] When China Becomes Number One

http://www.mahbubani.net/articles%20by%20dean/Horizons---Summer-2015---Issue-No.4-043-048.pdf

Mezkur Maqale bilen Munasiwetlik Burunqi Yazmilar:

[1] Junggo Asiyadiki Hökümran Küch Bolalmaydu

http://forum.uyghuramerican.org/forum/showthread.php?47047-Junggo-Asiyadiki-H%F6k%FCmran-K%FCch-Bolalmaydu