2017-yili
2-ayning 3-küni
Kona
yéziq
Nusxisi (UAA): http://forum.uyghuramerican.org/forum/showthread.php?47402-Shi-Jinping-Junggoni-Buningdin-K%E9yin-Qaysi-Terepke-Y%E9tekleydu
Kona
yéziq
nusxisi (Élkitab): http://www.meripet.com/Junggo/20170210_xijinping.pdf
Uyghurlarning
buningdin
kéyin qandaq yéngi ehwallargha duch kélidighanliqini asasiy
jehettin Junggoning
buningdin kéyin qaysi terepke qarap mangidighanliqi
belgileydu. Men Junggoda
buningdin kéyin yüz béridighan özgirishlerni biliwélish üstide
izdinish
jeryanida bir nahayiti yaxshi menbeni uchrattim. U bolsimu
Awstraliye Milletler
Uniwérsitéti Asiya-Tinch Okyan Istratégiyisi Tetqiqati
kespining proféssori
Béytis Gilning «Shi Jinping rehberlikidiki Junggoning kelgüsi
istiqbali: Aldimizdiki
qiyin ötkeller»
dégen témidiki bir ilmiy doklati bolup, bu doklat yuqiridiki
uniwérsitétta
2016-yili 9-Noyabirda bérilgen. Proféssorluqtin bashqa, Béytis
Gil yene
Sidnéydiki bir oylash ambirining diréktori bolup, hazirghiche
Junggo siyatisi,
chet el munasiwetliri we bixeterlik siyasetliri üstide uzun
muddet ilmiy
tetqiqat élip barghan, hemde köpligen ilmiy maqaliler we
kitablarni élan
qilghan. U yéqinda «Junggo: Awstraliye bilen bolghan ishlarni
toghra qilish»
namliq bir kitabni püttürgen bolup, u kitab bu yil 3-ayda
neshr qilinidiken.
Proféssor Béytis Gil Xenzuchini nahayiti yaxshi bilidighan
bolup, Junggoghimu
nahayiti köp bérip turidiken. Junggo Chet El Ishliri
Uniwérsitéti uni «Eng
yuqiri orunda turidighan 10 neper Amérikiliq Junggo
közetküchilirining biri»
dep tallap, uning siyasiy, akadémiyilik we ijtima’iy sahelerge
körsetken
tesirlirini étirap qilghan. U 2002 – 2007-yilliri Amérika
paytexti
Washin’gtondiki Istratégiye we Xelq’ara Tetqiqat Merkizi (bir
oylash ambiri)
ning re’isi bolghan. 2007 – 2012-yilliri Shiwétsiye Sitokholm
Xelq’ara Tinchliq
Tetqiqat Institutining diréktori we bash lidéri bolghan.
Proféssor Béytis Gil
1986-yilidin bashlap Junggoda jem’iy 3 yil xizmet qilip,
aldinqi 30 yil ichide
Junggogha yene 60 tin köprek qétim barghan.
Mezkur
yazmidiki
idiyilerning hemmisi eslidiki menbege tewe bolup, eger men
özümning idiyisini
qoshup qoymaqchi bolsam, uni bir «Ilawe» sözi bilen
bashlan’ghan ayrim abzas
qilip yazimen. Töwendikisi men bu qétim bayan qilmaqchi
bolghan resmiy
mezmunlar.
Yéqinqi
nechche on yilning
mabeynide Junggoda Shi Jinpingningkige oxshash xaraktérge ige,
uningkige
oxshash mijezi bar, we uningkige oxshash niyiti bar
lidérlardin bireri chiqip
baqmighan. Bu yerde men Shi toghriliq azraq toxtilimen.
Shundaqla Shining
aldiki qiyin ötkeller, we ashu qiyin ötkeller dunyaning bashqa
jayliridiki
kishilerge némidin dérek béridighanliqi heqqide toxtilimen.
1.
Shi Qolgha
Keltürgen Netijiler
Shining
lidérliq orun’gha
chiqqinigha hazir 4 yildin ashti. Yeni u özining Junggogha
lidér bolush
mudditining 1/3 qismini orunlap boldi. U mushu qisqighina
waqit ichide köpligen
Junggoluqlar we köpligen gherblik analizchilarning neziride
kishiler yérim
choqunidighan bir ademge aylandi. Bu xil ehwal 1960-yillardiki
kishilerning Maw
gha choqunushigha bir az oxshap kétidu. Xéli ishenchlik bir
tekshürüsh
netijisige asaslan’ghanda, Shi hazir Junggo puqraliri ichide
nahayiti yuqiri
abruygha ige bolup, Shining hayatini tonushturidighan
téléwizor programmiliri,
we Shini teswirleydighan bashqa her xil teshwiqat
qurulmilirimu nahayiti köp
ishlendi. Shi «Junggo millitining ulugh medeniyitini qaytidin
güllendürüsh» tin
ibaret bir «Junggo ghayisi» ni otturigha qoydi. Bu ghaye hazir
Junggodiki
özidin pexirlen’gen xelqler ichide nahayiti küchlük tesir
qozghawatidu. Özining
ashundaq yuqiri nopuzidin paydilinip, Shi kishilik
munasiwetliri intayin kengri
we küchlük bolghan siyasiy, herbiy we karxanichi zatlar we
özining siyasiy
düshmenliri üstidin chiriklikni yoqitish herikiti élip bardi.
Shi ichki
bixeterlik, iqtisadiy islahat we tashqi ishlargha oxshash
muhim saheler üchün
istratégiye tüzidighan kichik guruppilargha bashliq bolup, shu
sahedimu bir
qisim muhim xizmetlerni ishlidi. Shi aldinqi 4 yil ichide 50
dek chet elni
ziyaret qildi, hemde nahayiti chong tashqi ishlar pilanlirini
yolgha qoydi. U
hazir Jenubiy Junggo déngizidiki keng zéminlarni özige tewe
qiliwélish
ishlirigha rehberlik qilip, Junggoning déngizdiki herbiy
heriket rayonlirini
burunqidin nechche ming kilométir yiraqliqqa kéngeytiwatidu.
Démek,
Shi hazir nahayiti
jiq ishlarni nahayiti yaxshi qilip kétiwatidu. Shunga biz
özimizdin mundaq
so’allarni sorimay turalmaymiz:
--Shining
hoquqi zadi
qanchilik chong?
--
Biz uning lidérliq
usuli we Junggo pilani heqqide némilerni bilimiz?
--
U Junggo ghayisini
emelge ashuralamdu?
--
Yaki u hazir
körün’gen’ge oxshash unchiwala küchlük emes bolup, uning
aldida köpligen
tosalghular barmu? U asanla örülüp chüshemdu?
--
Bu xil ehwallar
kelgüside Junggoning qoshnilirigha qandaq tesir körsitidu?
Shi
yéngi Junggo qurulup 4
yil ötkendin kéyin, yeni 1953-yili 6-ayda tughulghan. Uning
dadisi Shi Jong
shün (习仲勋)
shu chaghda Junggoning
mu’awin bash ministiri we dangliq inqilabiy qehriman idi.
1962-yili Maw Zedong
Shi Jinpingning dadisini «Partiyige qarshi chiqqan ongchi» gha
chiqirip, uning
barliq wezipisini élip tashlidi. Shuning bilen Shi Jinpingning
Jung Nenxeyning
ichidiki rahet turmushi axirlashti. Shi Jongshün
1966-yilighiche Béyjingda
solaqta turdi. Andin uning a’ilisi 1968-yilighiche bir
yézigha, yeni öz
tughqanlirining yurti bolghan Shanshi ölkisi Wen an yi
yézisigha palan’ghan
halda yashap, déhqanchiliq ishlirigha sélindi. Shi Jinping Wen
an yi
1975-ayrildi. U shundaq qilip 15 yashtin 22 yashqiche bolghan
ariliqtiki
hayatini ashundaq xarliq ichide ötküzdi. U 1975-yili Chingxua
Uniwérsitétigha
kirip, ximiye inzhénérliqi kespide oqudi. Emma u bir
«gong-nong-bing oqughuchi»
(ishchi-déhqan-esker oqughuchi) bolup, nahayiti köp waqtini
Marksizm, Léninizm
we Maw Zedong idiyilirini, we Junggo Xelq Azadliq Armiyisining
telimatlirini
öginish üchün serp qildi. Shundaqla mektep yéza-igilik
meydanidimu ishlidi.
1979-yili Shining dadisining orni eslige keltürülüp, u hoquq
jehette nahayiti téz
ösüshke bashlidi. Shuning bilen bille Shi 2007-yili Shangxey
Partiye Komitétining
bashliqi boldi. Bu xizmetni aran 7 ay ishlep, 2007-yili
10-ayda partiye
merkiziy komitétidiki eng küchlük 9 ademning birsige aylandi.
U yerde 5 yil
ishlep, 2012-yili 11-ayda merkiziy partiye komitétining
sékrétari boldi.
Uningdin kéyin Junggo herbiy komitétining bashliqi bolup,
2013-yili yene
döletning re’islikinimu öz qoligha aldi. Shundaq qilip, Shi 60
yashqa kirgende
Junggoning eng yuqiri orundiki lidéri boldi.
1-resim:
Proféssor Béytis
Gil ilmiy doklat bériwatqan waqittiki bir körünüsh.
Kishilik
turmush jehette,
Shining 2-xotuni Peng Liyuan bilen toy qilghinigha hazir 30
yil bolay dédi. Peng
Liyuan éridin 9 yash kichik bolup, u hazir Junggo armiyiside
bir chong général
bolup ishlewatidu. U yene bir dangliq naxshichi we cholpan
artis bolup, Shi
bilen toy qilip ötken hayatining köp qismida Peng éridin köp
dangliq bolup ötti.
Ularning Shi Ming ze isimlik bir qizi bar bolup, u qiz
2014-yili Xarward
Uniwérsitétini püttürdi. Shi er-xotun ikkiylen heqiqetenmu bir
nahayiti
qudretlik a’ile bolup, ular yene hemme jehette nahayitimu
abruyluq.
Bir
dangliq partiye
a’ilisining tawabi’ati bolush, özini saqlap qalghuchi bolush,
we özini
partiyige pütünley atiwetken biri bolushtek alahidilikler
bilen, Shi hazir
özige nahayiti ishinidighan, keskin qarar chiqiridighan,
idé’ologiye
miraslirida ching turidighan, hemde Junggo menpe’iti üchün
tewrenmey we burunqi
lidérlardin bekrek tirishidighan bir kishige wekillik qilidu.
Shining
eng yuqiri hoquq
ornigha chiqqinigha aran 4 yil bolghan bolsimu, u ashu 4 yil
jeryanida
hoquqlarning hemmisini özige yighip, yoshurun düshmenlirini
tazilap, xelqning
himayisini qolgha keltürüp, dölet ichi we sirtidiki ishlar
üchün nahayiti keng
we mukemmel siyasetlerni tüzüp chiqti. Bu ishlarni wujudqa
chiqirishta u
nahayiti jiddiy halda chiriklikke qarshi turush we partiye
istilini
saghlamlashturush heriketlirini élip bardi, idé’ologiyilik
qizghinliqni eslige
keltürdi, teshwiqatni kücheytti, we özi bilen oxshash pikirde
bolmighanlarni
közidin yoq qildi, hemde unchiwala küchlük emes qarshi
pikirlergimu yol
qoymidi.
Shi
memliket ichi we
sirtigha qarita özidin burun döletning eng yuqiri derijilik
rehbiri bolghan
Jyang Zemin we Xu Jintawgha oxshimaydighan chong pilanlarni we
kelgüsi
heqqidiki yéngi idiyilerni otturigha qoydi. Dölet ichige
qaratqan siyasitining
bir eng yaxshi misali «Junggo ghayisi»
din
ibaret. Bu söz Shining dölet ichidiki lidérliq qabiliyitini
eng yaxshi namayan
qilip béridighan bolup, biz bu sözning namayendisini
Junggoning hemme yéride we
barliq teshwiqat qorallirida uchritalaymiz. U hazir partiye
höjjetliri we
mektep derslik kitablirighimu kirgüzüp bolundi. Hazir
Junggoning her qandaq bir
kochisigha barsingiz, «Junggo ghayisi» ning belgilirini
körisiz.
Junggodiki
teshwiqatlarda
«Junggo ghayisi» mundaq dep chüshendürülgen: Partiye
qurulghanliqigha 100 yil bolidighan 2021-yili
ottura-derijide tereqqiy qilghan bir
jem’iyet berpa qilip bolush, yéngi Junggo qurulghinigha 100
yil toshidighan
2049-yili bolsa Junggoni bir toluq tereqqiy qilghan dölet
qilip tereqqiy
qildurup bolush. Mana bu Junggoning hazir Shi Jinping
wekillik qilidighan eng
ümidwar ghayisi.
Ilawe:
Junggo
hökümitining qet’iyla qeghezge yézilmighan, yalghuz chet
ellerdinla emes,
Junggodiki kishilerdinmu asasen mexpiy saqliniwatqan «100
yilliq marafon» dep
atilidighan bir pilanimu bar bolup, u pilanda 2049-yiligha
barghanda Junggo
Amérikining ornini élip, dunyada 1-orun’gha ötüsh nishan
qilin’ghan. Men bu
heqte özümning kéyinki bir yazmisida yene ayrim toxtilimen.
2.
Shi Jinping
Yolgha Qoyghan Bir Qisim Tedbirler
Shi
Jinping kishilerge
ümid béghishlaydighan yuqiridikidek bir xil nishanni emelge
ashurush yolida
tirishish bilen birlikte, öziningki bilen oxshimaydighan
köz-qarashtiki
kishilerni éghir derijide basturush ishini teng élip mangdi.
Bu jehette uning
qilghini 1989-yilida yüz bergen Tyan Enmen weqesidin kéyinki
eng yuqiri pellige
chiqqan ishlar qataridin orun aldi. Shuning bilen bille, u
Junggoda
milletchilik héssiyatini kücheytish jehettimu xéli köp
ishlarni qildi. Shining
rehberlikide JKP hazir qiliwatqan ishlarni anche yaqturup
ketmeydighan
pa’aliyetchiler, adwokatlar, qarshi-pikirdikiler,
axbaratchilar, ziyaliylar we
neshriyatchilarning bozek qilinish, solinish we ghayib bolush
ishliri köplep
yüz berdi. Junggoda bixeterlik we nazaretchilik sahesidiki bir
qisim yéngi
qanunlarning tüzülüshi bilen yuqiriqidek qattiq-qolluq
tedbirlerning yolgha
qoyulushi, Junggoda ish béjiriwatqan chet el teshkilatlirining
nazaret
qilinishi we intérnét we ijtima’iy taratqularning nahayiti
qattiq halda
saqchiliq qilinishi bir yéngi pellige kötürüldi. 2013-yili
otturigha
chiqirilghan, idé’ologiye sahesidiki xizmetlerge qaritilghan,
Junggoda «9-nomurluq höjjet»
dep atilidighan bir höjjet Shining
mushu sahediki tedbirlirini xulasilep béridu. 9-nomurluq
höjjet JKP
hakimiyitige tehdit séliwatqan 7 xil küchni tilgha aldi.
Yéqinda Junggo ma’arip
ministirliqimu bir höjjet tarqitip, uniwérsitétlarda
sözlinidighan derslerning
mezmunlirighimu bir qisim cheklimilerni qoydi. Bu ikki höjjet
otturigha qoyghan
mesililer we qiyin ötkeller ichide gherb qanunliridiki
démokratiye we bashqa
gherb idiyiliri, mesilen, uniwérsal qimmet qarishi, xelq
jem’iyiti, qanuniy
démokratiye we axbarat erkinliki qatarliqlarmu bar.
Bu
xil basturush yalghuz
Junggo ichi bilenla cheklinip qalmay, u dölet sirtighimu
kéngeytildi. Mesilen,
ashundaq dölet sirtidiki rayonlar ichide Xongkong, hetta
Awstraliyemu bar.
Junggo hökümiti chet eldiki Junggo puqraliri we chet elge
grajdan bolghan
Junggoluqlardin öz wetinige sadiq bolushni telep qiliwatidu,
hemde ulargha
heywe qiliwatidu.
Xéli
köp sahelerde
mushundaq qattiq nazaret qilish yaxshi ünüm bériwatidu.
Mesilen, ötken yil
Dunya Chégrasiz Muxbirlar Teshkilati 180 döletning muxbirlar
erkinliki
körsetküchi sanlirini élan qilghan bolup, uningda Junggo
175-orunni aldi. Yeni,
Junggo peqet Somaliye, Süriye, Türkmenistan, Shimaliy Koréye
we yene bir kichik
döletning aldigha ötelidi.
Shining
rehberlikide
Junggo özining esker turghuzghan rayonlirini kéngeytti.
Bularning ichide eng
roshen bolghini yéngi sün’iy arallarni yasash, Jenubiy Junggo
Déngizigha herbiy
baza qurush, shundaqla 2012-yili Junggoning, Filippin’gha
qaraydighan bir qisim
déngiz qirghaqlirini igiliwélish qatarliqlar bar. Bu yil
Junggo Jibuti arili (Djibouti Iceland)
da bir déngiz armiye arqa sep bazisi
quridighanliqini élan
qildi. Ularning déyishiche bu baza Somaliye
qaraqchilirigha qarshi turush we BDT ning Afriqidiki
ishlirigha yardemlishishke
ewetilgen Junggo déngiz armiyisi üchün
xizmet qilidiken.
Chet
el munasiwiti saheside, Shi bir Asiya Qurulmisi Meblegh
Bankisi (Asian Infrastructure
Investment Bank, AIIB) we
21-esirlik déngiz yoli yipek yoli
qurush teklipini otturigha qoydi. Bu ishni wujudqa chiqirish
üchün Junggo 1.4 trilliyon
dollar pul xejlep, tashyol, poyiz yoli, ayropilan istansisi,
déngiz porti,
éléktr istansisi, xewerlishish torliri we bashqa qurulmilarni
yasashni
pilanlidi. Eger bu ish wujudqa chiqidiken, yuqiridiki
qurulmilar Junggoni
quruqluq yolliri arqiliq Asiya quruqluqidiki bashqa
döletlerning bazirigha,
shundaqla Afriqining sherqiy qirghiqi we Yawropaghiche
tutashturidu.
3.
Junggo Hazir
Duch Kelgen Iqtisadiy we Siyasiy Mesililer
Gerche
Shi yuqiriqidek
xususiy we siyasiy muweppeqiyetlerge érishken bolsimu, u hazir
bir qatar qiyin
ötkellerge duch keldi. Ularning köpinchisi Shining lidérliq
usuli bilen
munasiwetlik bolup, u mesililer Shi otturigha qoyghan Junggo
ghayisining emelge
éshishigha we Junggo millitining rohlandurulishigha tosqunluq
qilishi mumkin.
Junggo
hazir buningdin 30
yil ilgiri Deng Shyawping islahat qilish we ishikni échiwétish
siyasitini
yolgha qoyghandin buyanqi eng éghir iqtisadiy éniqsizliqlargha
duch keldi.
Buning ipadiliri töwendikidek:
--(1)
Junggoning iqtisadiy
tereqqiyat sür’iti astilashqa bashlidi.
--(2)
Bu astilash qurulma
jehettiki astilashqa kiridu.
--(3)
Bu astilash
iqtisadiy qurulmilarning özgertilishi jeryanida yüz bériwatqan
bolup, burun
mushundaq ehwalgha duch kelgen bashqa eller ashundaq
özgertishte
muweppeqiyetlik bolalmighan.
Hemmidin
muhim nuqta
shuki, Béyjing buningdin kéyin yolgha qoyidighan siyasetler
Junggo hazir duch
kelgen tüp iqtisadiy mesililerni bir terep
qilalaydighan-qilalmaydighanliqi
hazirche éniq emes. Hazirqi astilashni keltürüp chiqiriwatqan
nerse Junggoning
iqtisadini téz sür’ette tereqqiy qildurghan nersining del özi:
Kapital zapas
méligha meblegh sélish. Bashqiche qilip éytsaq, Junggo aldinqi
30 yil ichide
éksport sana’itini asas qilghan iqtisadiy qurulmilarni berpa
qilish asasida
tereqqiy qildi. U qurulmilar téz sür’etlik yol, poyiz yoli,
déngiz qirghaq
porti, ayropilan istansisi, binalar, we zawut öylirini öz
ichige alidu.
Ashundaq zor kölemdiki kapital meblegh sélish jeryani emdi
toxtaydu. Yene bir
ayropilan istansisi, yene bir poyiz yoli yaki yene bir sheher
sélishning Junggo
iqtisadigha qoshidighan töhpisi intayin az bolidu.
Hemmimizning xewiride bolghinidek,
Junggo hazir bina qatarliq nersilirining heddidin ziyade köp
bolup kétish
mesilisige duch keldi. Shi Jinpingning aldidiki wezipe kapital
meblegh sélishni
azaytip, hazirghiche yasilip bolghan nersilerdin ünümlük
paydilinish, hemde
dölet ichidiki istémal bazirini chongaytish. Bu özgirishni
ishqa ashurush
intayin qiyin bolup, uning nahayiti chong iqtisadiy we siyasiy
xetiri bar.
Junggo hökümiti buningdin kéyin karxanilarning ishlirigha
arilishiwélishni
tedrijiy azaytip, hazirghiche sélip bolun’ghan kapital
meblighining ünümini
yuqirilitish üchün tirishmisa bolmaydu. Bashqiche qilip
éytqanda, yuqiriqidek
özgirishni emelge ashurush nahayiti zor sandiki kishilerni
ishtin boshitishni
telep qilidu. Shunglashqa Junggodiki karxana igiliri hazirqi
ehwalni özgertishni
azraqmu xalimaydu.
Shining
wezipige
olturghinigha hazir 5 yil bolushqa qarap mangdi. Emma uning
yuqiriqidek
özgirishlerni élip baridighan’gha teyyarliqi bardek
körünmeydu. Uning eksiche,
hazir u iqtisadiy sahede qolliniwatqan chare qerz miqdarini
köpeytip, shu
arqiliq kapital meblegh miqdarinimu östürüsh boluwatidu.
Shunglashqa Junggoning
sabiq iqtisadiy ministiri, Junggodiki dangliq iqtisadshunas
Low Jiwey ötken yil
mundaq dédi: Junggoning otturahal kirim sewiyiside turup
qélish éhtimalliqi 50
pirsent kélidu. Eger Junggo iqtisadiy sahede islahat élip
barmaydiken, yuqiri
kirim baldiqigha menggü chiqalmasliqi mumkin. Low Jiwey ötken
hepte iqtisadiy
ministirliq wezipisidin ayrilip qaldi. U yash cheklisidin
shundaq boldimu, yaki
bashqa seweb barmu, éniq emes.
Ötken
yil (2015-yili) 675
milyard dollar pul Junggodin sirtqa aqti. Bu Junggogha meblegh
salghuchilarning
döletning iqtisadiy istiqbalidin ensirewatqanliqini körsitidu.
Junggoning
hazirqi
iqtisadiy mesililirini hel qilishta, Shini amalsiz
qalduridighan ehwallarmu
bar. Uning biri Junggo nopusining qérip kétishi. Yeni, Junggo
bay bolushtin
burun qérip kétidu. Uning yene biri chiriklik. Gerche Shi bu
sahede xéli köp
ishlarni qilghan bolsimu, Junggodiki chiriklik hazirmu bir
intayin éghir mesile
bolup saqlinip turuwatidu. Shining özi bu yil 1-Iyuldiki
partiye qurulghan
künni xatirilesh yighinida qilghan sözide, «Chiriklikni
tazilash partiyining
hayat-mamatliqi bilen munasiwetlik muhim ish» dégen’ge yéqin
geplerni qildi.
Junggodiki
baylar bilen
kembegheller otturisidiki perqmu kündin-kün’ge chongiyip
méngiwatidu.
Bay-kembeghel nisbiti körsetküchi boyiche Junggo hazir dunyada
29-orunda
turidu. Künlük kirimi 2 dollardin töwen bolghan
kembeghellerdin Junggoda
hazirmu 200 milyondin köprek nopus bar.
Junggoning
muhit
bulghinishi nahayiti éghir, nahayiti chong, we nahayiti
murekkep. Hawa
bulghinishida Béyjing téxi eng nachar shehermu emes bolup,
Junggoda uningdinmu
nachar yerlerdin xéli bar. Junggoda yer üsti we yer astidiki
sular nahayiti
éghir derijide bulghandi. Bezi jaylardiki sularni zira’etler
we sana’et üchün
ishlitishkimu bolmaydu. Sheherlishish qatarliq bir qatar
ishlar hazir Junggo
üchün nahayiti köp qiyin ötkellerni peyda qildi. Bulghinish we
zeherlinish
kishilerning hayatini xéyimxeterge uchritidighan bolghachqa,
bular yalghuz
iqtisadiy mesililer bolupla qalmay, ular yene siyasiy
mesililergimu tewe.
Junggodiki muhitning bulghinishi uning iqtisadiy
tereqqiyatigha éghir derijide
selbiy tesir körsitidu.
Hazirqi
iqtisadiy
mesililerni hel qilish üchün qollinilghan tedbirlerning biri
tereqqiyat
sür’itini astilitish bolup, bu chare hazir Junggoda bir qisim
yéngi mesililerni
keltürüp chiqardi. Bu mesililer piramidasining eng choqqisida
Shi Jinping bar
bolup, u hazir özining partiye ichidiki ornini saqlap qélish
mesilisige duch
keldi. Bu jehettiki bir qisim ehwallarni yéqinda (2016-yili
Öktebirde)
échilghan partiye 18-qurultiyi 6-omumiy yighinidin körüwélish
mumkin. Shining
mezkur yighinda déyishiche, bir qisim yuqiri derijilik
kadirlar yalghuz
chiriklik bilen shughullinipla qalmay, partiyini parchilash
siyasiy suyiqesti
bilenmu shughullan’ghan. Bu ishning iqrar qilinishi bizge
nahayiti köp
nersilerni dep béridu. Shi élip barghan chiriklikni yoqitish
herikiti hazir
uning üchün nahayiti köpligen düshmenlerni tiklep bergen
bolup, hazir Shi
tutqan yoldin narazi boluwatqan kishilerning sani intayin téz
sür’ette
köpiyiwatidu.
Junggo
ijtima’iy penler
akadémiyisi 2012-yili élan qilghan bir doklatta éytilishiche,
Junggoda her yili
100,000 qétimdin köprek chong kölemlik weqeler yüz bergen.
Ishsiz qalghan
emgekchiler Junggo üchün dawamliq türde muqimsizliq xetirini
peyda qilip
turuwatidu. Junggoning chégra rayonliridiki, bolupmu
Junggoning gherbiy
rayonliridiki étnik qozghilanglar Junggo üchün dawamliq türde
bir xil éghir
mesile bolup turuwatidu. Shinjangda yüz bergen mushu xildiki
weqeler köpinche
waqitta qan töküsh weqesi tüsini élip kéliwatidu. Junggo
zéminining 49
pirsentini peqet 4 ölkila igileydu: Tibet, Shinjang, Ichki
Mongghul we
Chingxey. Bu ölkilerde tarixtin buyan Xenzu emes milletler
yashap kelgen.
Junggoda
2015-yilining
axirida bir qétim tekshürüsh élip bérilghan bolup, uninggha
qatnashqan mutleq
köp sandiki kishiler (1) chirikleshken rehberler, (2)
muhitning bulghinishi we
(3) kirimdiki tengsizlikni hazir Junggo duch kelgen eng chong
mesililer, dep
hésablaydighanliqini bildürgen. Bu tekshürüshni bir nopuzluq
teshkilat élip
barghan bolup, uninggha toluq ishinishke bolidu.
Ilawe:
Proféssor
Béytis Gil otturigha qoyghan Junggoning hazirqi iqtisadiy
sahelerdiki ehwalliri
men özümning burunqi «Junggo Asiyadiki Hökümran Küch
Bolalmaydu» dégen
yazmisida otturigha qoyghan mezmunlardin bek köp perqlinip
ketmeydiken.
Shunglashqa Béytis Gilning Junggo iqtisadi heqqide dégen bir
qisim mezmunlarni
bu yazmigha kirgüzmidim. Qiziqidighan oqurmenler eslidiki
menbeni anglap baqsa
bolidu.
4.
Junggoning
Hazirqi Herbiy Sahediki Mesililiri
Junggoning
quruqluqtiki
bashqa eller bilen bolghan chégrisi dunya boyiche eng uzun
bolup, 22000
kilométir kélidu. U 14 dölet bilen biwasite chégridash. Bu
jehette u dunya
boyiche eng köp döletler bilen chégridash bolghan Rusiye bilen
oxshash.
Déngizdiki chégridash döletler téximu köp bolup, Junggoning
qoshniliridin 4
döletning yadro bombisi bar. Ular Hindistan, Pakistan, Rusiye
we Shimaliy
Koréye. Asanla yadro bombisi ishlep chiqiralaydighan Yaponnimu
qoshsaq bu
döletlerning sani 5 bolidu. Junggo iqtisadi éksport-import
jehette hazir pütünley
déngiz yollirigha tayinidu. Uning iqtisadiy merkizi Junggoning
sherqiy déngiz
qirghiqidiki ölkilerde bolup, bumu Junggoning istratégiye
nuqtisidin qarighanda
nahayiti ajiz ikenlikini körsitip béridu.
On
yilning aldidiki ehwal
bilen sélishturghanda, Junggoning tashqi muhiti Shi textke
chiqqandin buyan
nahayiti köp nacharlashti. Mesilen, Koréye arilida Junggoning
shimaliy Koréye
bilen bolghan munasiwiti nechche 10 yilning mabeynidiki eng
nachar bir haletke
kirdi. Yeni, Junggo shimaliy Koréyening yadro bombisi yasash
ishini tosup
qalalmidi. Bu ehwal Junggoning jenubiy Koréye bilen bolghan
munasiwitinimu
nacharlashturdi. Buning bir netijisi jenubiy Koréyening
yéqinqi yillarda
Amérika bilen bolghan herbiy hemkarliqni zor derijide
kücheytishidur.
Junggoning
Yapon bilen
bolghan siyasiy we bixeterlik saheliridiki munasiwitimu hazir
eng töwen
derijige chüshüp qaldi. Bu xil ehwalni Sénkaku arilini
talishish ishliri,
shundaqla Shinzo Abé bilen Junggo rehberliri otturisida
uzundin buyan
dawamliship kéliwatqan her xil sürkilishler keltürüp chiqardi.
Bu yil 6-ayda
élip bérilghan bir qétimliq omumyüzlük tekshürüshte, 87
pirsent Yaponlar
Junggogha nisbeten selbiy köz-qarashta ikenlikini bildürdi.
Junggoning
jenubiy Asiya
rayonliridiki eller bilen bolghan munasiwitimu intayin nachar
bir halette
turuwatidu. Buni Junggoning ashu rayonlarda élip barghan bir
qisim binormal
heriketliri, bolupmu 2012-yilidin kéyin tutqan yolliri
keltürüp chiqardi.
Yéqinqi özgirishlerge asaslan’ghanda, Junggo-Filippin
otturisida bezi
kélishimler turghuzulidighan oxshaydu. Emma, omumlashturup
éytqanda, Jenubiy
Junggo déngizida yéqinqi yillarda élip barghan bir qatar
nachar ish-heriketliri
tüpeylidin, Junggoning nami jenubiy Junggo déngizi
rayonliridiki eller arisida
we pütün dunyada éghir derijide buzuldi.
Junggo-amérika
munasiwitimu
aldinqi 3 yil ichide intérnét bixeterliki, soda, Amérikining
Sherqiy we Jenubiy Déngiz rayonliridiki bixeterliki
qatarliqlargha munasiwetlik
mesililer tüpeylidin éghir derijide nacharlashti. Amérikigha
kéler qétim
kimning prézidént bolushidin qet’iynezer, deslepki bir qanche
yil ichide bu
ikki döletning munasiwiti anche yaxshi bolup ketmeydu.
Junggoning
iqtisadiy we
herbiy jehette küchiyishi dunyaning, bolupmu Junggo bilen
zémin majirasi bar
ellerning endishisini qozghidi. Ularning Junggogha taqabil
turush yolida bir
qisim yéngi tedbirlerni qollinish ehwalini keltürüp chiqardi.
Bashqiche qilip
éytsaq, Shi Jinping hazir qandaq qilghanda Junggoning
tereqqiyatini özi üchün
bir paydiliq shara’itqa aylandurghili bolidighanliqidin ibaret
bir qiyin
ötkelge duch keldi.
5.
Shi Jinping
Junggoni Buningdin Kéyin Qaysi Terepke Yétekleydu?
Yuqirida
biz Shining
lidérliq usulliri bilen bir az tonushup chiqtuq. Emdi biz
soraydighan yene bir
so’al Shi buningdin kéyinki lidérliq rolini qandaqraq élip
mangidu, we biz
bille yashaydighan Junggo bir qandaqraq dölet bolidu, dégendin
ibaret. Biz
Junggo rehberliri heqqide bilmeydighan ishlar yenila nahayiti
köp. Shundaq
bolsimu, men ashundaq agahlandurushni könglümde saqlighan
halda Shining
buningdin kéyin Junggoni qaysi terepke yétekleydighanliqi
heqqide mundaq 4
perezni otturigha qoyimen.
(1)
Partiyini 1-orun’gha
qoyush. Manga Shi JKP gha chin könglidin ishinidighandek
körünidu. Bu jehette u
burunqi rehberlerni bésip chüshidu. Shi, Junggo uzundin buyan
duch kelgen
bashqilargha bozek bolushtek ehwalni yoq qilip, Junggoning
ulughluqini qaytidin
tikleshte, yaki Junggo ghayisini emelge ashurushta partiye we
uning
idé’ologiye, teshwiqat we kontrol wasitiliri sahesidiki
keng-kölemlik
apparatliridin, hemde partiyining halqiliq rolidin merkezlik
halda paydilinidu.
Shining hayatidin qarighanda, bu xil perez eqilge nahayitimu
muwapiq kélidu.
Partiyining burunqi asasliq rehberlirining birining oghli
bolush, partiye ichidiki
yuqiri derijilikler bilen bolghan munasiwitining qoyuq bolush,
kichik waqtidin
bashlapla Junggoning ishlirini, bolupmu Junggoning yéqinqi
waqitlardiki
tereqqiyat yolini nahayiti puxta bilip méngish qatarliq ishlar
Shida JKP ge bir
nahayiti mukemmel rehberlik qilish iqtidarliri we
tejribilirini yétildürdi. Shi
üchün JKP ni saqlap qélish eng muhim wezipe bolup qalghan
bolup, Junggoning
dölet ichi we sirtigha qaratqan siyasetlirining hemmisi mushu
wezipini
ongushluq orunlashqa toghrilinishi mumkin.
(2)
Shi «Tinchliq bilen
tereqqiy qilish» yaki «和平崛起» dégen uqumni
qaytidin formulalashturup,
uningdiki kéngeymichilik we milletchilik terkiblerni téximu
kücheytidighandek
qilidu. Jyang Zemin we Xu Jintaw dewrliride, bolupmu Xu Jintaw
dewride Junggo
bir tinchliq halettiki tashqi muhitning muhimliqini, peqet
shundaq bir shara’it
astidila import-éksport pursetliri, bazar, kapital, xam
eshyalar, téxnologiye,
ichki muqimliq we tereqqiyatlargha asan érishkili
bolidighanliqini tonup
yetken. Bu xil tinchliq bilen tereqqiy qilish yoli Deng
Shyawping otturigha
qoyghan «Junggo sewrchan bolushi, hemde bélini qoyuwetmesliki
kérek» dégen
chüshenche bilenmu birdek bolup, u Junggoluqlarning «Öz
qabiliyetliringni yoshurup, waqitni qolgha keltür»
dégen en’eniwi
idiyisige uyghun kélidu. Shining rehberliki astida ichki
muqimliq bilen
tereqqiyat burunqidekla muhim wezipe bolup turidu, emma, Shi
muqim tashqi
munasiwetlerge unchiwala ehmiyet bérip ketmeydighandek qilidu.
Némishqa? Méning
ikki perizim bar. Uning biri, Junggoning ichki qismidiki
siyasiy, ijtima’iy we
iqtisadiy mesililer hazir téximu jiddiy haletke kirdi. Uning
yene biri bolsa,
Shi hazir dölet ichidiki éghir mesililerni ünümlük hel
qilishning bir amali bir
qisim tashqi munasiwettiki menpe’etlerni qurban qilip, bir
qisim qoshnilarning
achchiqi kelginige qarimay, téximu küchlük, téximu aktip we
téximu milletchilik
tüsini alghan kéngeymichilik usulini qollinish ikenlikini
tonup yetkendek
qilidu. Bundaq qilish «Öz iqtidarini yoshurup, waqitni qolgha
keltürüsh» we
«tinchliq ichide tereqqiy qilish» prinsiplirigha unchiwala
uyghun kelmeydu.
(3)
Shi burunqi Junggo
rehberliri bilen sélishturghanda nahayiti küchlük
tewekkülchilik rohigha ige
kishidek qilidu. Shi Junggoning milliy menpe’iti üchün dölet
ichidiki
partiyining kontrollash qabiliyiti bilen dölet sirtidiki
herbiy küchini toluq
ishqa salmaqchi boluwatidu. Bu yolning xetiri nahayiti chong
bolup, u Junggogha
yaki nahayiti chong payda yaki nahayiti chong meghlubiyet élip
kélidu.
(4)
Shi duch kélidighan
cheklimiler, hemde ichki we tashqi siyasetliridiki
ajizliqlarmu nahayiti köp
bolup, ular Shini xéli aware qilishi mumkin. Shi duch
kélidighan eng chong
cheklimidin biri bar. U cheklime Junggoning Deng Xiaoping din
kéyinki
rehberliri duch kélip baqqan eng chong qiyin ötkel bilen
oxshash. U bolsimu
zörür bolghan iqtisadiy we siyasiy islahatni élip bérip,
Junggoning bir
bixeter, güllen’gen we xelqi razi bolghan dölet bolup qed
kötürüshige kapalet
qilish yolida körsitidighan her qandaq tirishchanliqi JKP ning
birla partiyige
merkezleshken hoquqini muqerrer halda ajizlashturidu. Shi
hazir tallighan yol
héliqidek islahatlardin waz kéchip, partiyining kontrolluqini
téximu
kücheytishtek qilidu. Emma bundaq qilish Junggoning muqimliqi
we uning
buningdin kéyinki tereqqiyatini éghir derijidiki xeter ichige
tiqip qoyidu.
Hazirqi eng chong mesile, Shi buningdin kéyin bir xil ottura
yol tutamdu-yoq,
dégendin ibaret. Méning perizimche, 2017-yili échilidighan
partiye
qurultiyighiche Shi burunqidek qattiq qolluq siyasitini
dawamlashturidu. Shu
arqiliq öz ornini téximu qattiq tiklep, Junggoning barghanséri
küchiyip
méngiwatqan dölet küchidin yenimu toluq paydilinidu.
2022-yilliri Shining eng
yuqiri derijilik dölet rehbiri bolush mudditi toshqandin
kéyin, JKP özining
dölet ichidiki kontrolluqini sel boshitip, chet ellerge
qaratqan
kéngeymichilikinimu sel azlitishi mumkin. Hazirche bu ish
üstide hergizmu
keskin bir nerse dégili bolmaydighan bolup, bu ishlar eng
baldur bolghandimu
2018-yili yaki 2019-yili aydinglishishi mumkin.
Ilawe:
Yuqiridiki
mezmunni, yeni Shi Jinping buningdin kéyin tutidighan yollarni
men
töwendikige xulasilidim:
1)
Partiyini
1-orun’gha qoyup, uni barliq imkaniyet bilen saqlap qélish
2)
Kéngeymichilik
we milletchilikni kücheytish, hemde sirtqa qarita «Öz qabiliyetliringni yoshurup, waqitni
qolgha keltür»
charisini qollinish
3)
Tewekkülchilik
qilip, dölet ichide partiyining kontrollash qabiliyitini, we
dölet sirtida Junggoning herbiy küchini toluq ishqa sélish
4)
Iqtisadiy
we siyasiy islahatlardin waz kéchip, partiye kontrolluqini
téximu
kücheytish
Paydilinish Menbesi:
[1]
China’s
future under Xi Jinping: Challenges ahead
https://www.youtube.com/watch?v=ULCHR1RBoVg
Mezkur Maqale bilen Munasiwetlik Burunqi
Yazmilar:
[1]
Junggo
Asiyadiki Hökümran Küch Bolalmaydu
[2]
Junggo
bilen Amérikining Urushush Éhtimalliqi Qanchilik?
[3]
Trampning
Prézidént Bolushi Junggo Üchün Némidin Dérek Béridu?
[4]
Millet
Döliti, Medeniyet Döliti, we Assimilyatsiye