Junggo Asiyadiki Hökümran Küch Bolalmaydu

2017-yili 1-ayning 1-küni

Esli Menbesi:

UAA

1. Kirish Söz

Yéqinqi bir mezgil waqittin buyan Uyghurlar toghrisida yaxshi xewerlerni asasen anglighili bolmaydighan bolup qaldi. Junggoning iqtisadiy we herbiy sahelerde uchqandek tereqqiy qilishi, xelq’ara jem’iyetlirining insan hoquqlirigha köngül bolushining zor derijide ajizlishishi, gherb elliridiki aq tenliklerning milletchilik éngining yéngidin küchiyishi, we burunqi Amérika prézidéntlirigha anche oxshap ketmeydighan Donald Trumpning Amérika prézidénti bolup saylinishi chet eldiki köpligen wetendashlarni yéngiwashtin chongqur oylandurushqa bashlidi, dep oylisaq, xata bolmasliqi mumkin. Shexsen men yuqiriqi ehwallarni qandaq qilghanda toghra, ilmiy we toluq chüshen’gili bolidighanliqi heqqide chongqur oylinishqa bashlidim. Men burun Uyghurlarning buningdin kéyinki teqdirining qandaq bolidighanliqi heqqide bir qisim chüshenchilerge ige bolush üchün, Junggoning kelgüsi istiqbali heqqidiki mölcherler yézilghan bir qanche parche kitablarni sétiwélip oqup baqtim. Emma uning netijisi anche yaxshi bolmidi—U kitablardiki bezi qiyaslarning waqti alliqachan ötüp ketken bolsimu, u perezler rast bolup chiqmidi. Nöwettiki yüzlinishlerdin u perezlerning buningdin kéyin rast bolup chiqishighimu asasen ishenmeydighan bolup qaldim. Shuning bilen men izdinishni bir qisim xelq’arada tonulghan mutexessisler we hökümet emeldarlirining yéqinqi bir qanche yil ichide sözligen ilmiy doklatliri we ilmiy léksiyilirige, hemde resmiy we nopuzluq orunlar ishlep Yutyubqa chiqarghan höjjetlik filimlargha qarattim. Méning meqsitim töwendikidek so’allargha özüm qayil bolghudek jawab tépish:

--Iqtisadiy we herbiy jehetlerde, Junggo yéqin kelgüside Asiya yaki dunyadiki 1-orundiki hökümran küchke aylinalamdu?

--Hazir dunyada mewjut bolup turuwatqan impériyilerdin qaysiliri bar?

--Dunya tarixida 2 yaki uningdin köp chong impériyiler teng mewjut bolghanda, uning aqiwiti qandaq bolghan?

--Hazirghiche Junggo bilen Amérika otturisida qandaq küch sinashlar yüz bergen?

--Junggo bilen Amérika urushamdu? Urushsa uning qandaq xewpliri bar?

--Junggo iqtisadida chong mesile keltürüp chiqiridighan asasiy amillar qaysi?

--Hazir Junggoda yüz bériwatqan iqtisadiy, siyasiy we ijtima’iy özgirishlerni qandaq chüshinish kérek?

--Donald Trumpning prézidént bolushi Junggo üchün némidin dérek béridu?

Özüm hazirghiche tapqan ilmiy uchur we sanliq melumatlardin bashqa wetendashlarnimu xewerlendürüp qoyush yüzisidin, men mushu maqale we uningdin kéyinki bir qanche parche maqalilerde yuqirida tilgha élin’ghan menbelerdin élin’ghan ilmiy köz-qarashlar we sanliq melumatlirini tonushturup ötimen. Men tallighan mutexessislerning köpinchisi Junggogha pat-pat bérip turidighan akadémikler, chet el hökümetlirining Junggo ishlirini tetqiq qilish organlirida ishligen yaki ishleydighan kespiy emeldarlar, yaki bolmisa burun Junggodiki chet el hökümetlirige tewe yuqiri derijilik orunlarda yaki dangliq aliy mekteplerde konsul, meslihetchi yaki proféssor bolup ishlep baqqan kishilerni öz ichige alidu.

Men bu qétim xéli köp témilar üstide toxtilidighan bolup, u témilarni birer alahide tertip boyiche tizip otturigha qoymaymen. U témilarning hemmisi dunya we Junggo weziyiti bilen munasiwetlik. Hazir Uyghurlarning teqdiri Junggoda buningdin kéyin yüz béridighan özgirishler bilen chemberchas baghlinip ketken bolghachqa, dunya we Junggoning buningdin kéyin yüz bérish éhtimalliqi bar bolghan ehwali üstide toxtilish emeliyette Uyghurlarning kelgüsidiki ehwali üstide toxtilish bolup hésablinidu. Men özüm toxtilidighan témilar üstide uzun muddet tekshürüsh élip barghan we akadémiyilik tetqiqat élip barghan kesip ehli emes. Emma men bu qétim yéngi maqalilerni teyyarlash üchün ashu sahede uzun muddet tekshürüsh élip barghan we akadémiyilik tetqiqatlar bilen shughullan’ghan kesip ehliliri we chet el hökümet emeldarlirining Xenzu tili bilen In’gliz tilidiki bir qisim ilmiy doklatliri we ilmiy léksiyilirini qayta-qaytilap anglidim. Shundaqla ilim we kesip ehliliri ishligen bir qisim Yutyub höjjetlik filimlirini qayta-qayta körüp chiqtim. Méning maqalilirimdiki mezmunlar ene shu ilmiy doklat, ilmiy léksiye we nopuzluq höjjetlik filimlardin kelgen. Yeni méning maqalilirimdiki idiyilerning hemmisi maqalide körsitilgen menbelerning igilirige tewe bolup, eger men özümning idiyisini qoshup qoymaqchi bolsam, uni choqum «Ilawe» qilip ayrim abzasqa yazimen. Shu nuqtidin élip éytqanda, méning oynaydighan rolum bir oqutquchining roligha oxshap kétidu: Oqutquchilar bashqilargha yalghuz özliri bayqighan yéngi bilimlernila yetküzüp qalmastin, belki asasiy jehettin bashqilar bayqighan we pütün dunya boyiche toplan’ghan bilimlerni yetküzidu.

Oqurmenlerning xewiride bolghinidek, chet eldiki jiddiy hayat ichide turup, ilmiy doklat we léksiyilerni anglap, hemde höjjetlik filimlarni körüp, ulardiki mezmunlarni Xenzu tili bilen In’gliz tilidin Uyghurchigha terjime qilip, hemde ularni qisqartip we qaytidin orunlashturup, Uyghurche maqale qilip yézip chiqishqa intayin köp waqit kétidu. Yeni, maqale yézish intayin köp ejir telep qilidu. Emma tenqid qilish hemme ademning qolidin kélidighan ish bolup, u dunyadiki hemme adem qilalaydighan eng asan ishlarning biri. Yeni, bashqilarni tenqid qilish üchün xet yazalisa yaki gep qilalisila kupaye. Birer ölchem qollanmay turup bashqilarni öz xahishi boyiche tenqid qilish héch qandaq bilim we iqtidar telep qilmaydu. Emma men teyyarlaydighan maqalilerdiki mezmunlarning sewiyisi bilen sélishturghili bolidighan bir sewiyide inkas we pikir yézish xéli köp bilim we xéli yuqiri akadémiyilik salahiyet telep qilidu. Shunglashqa men maqalilerge inkas yazidighan qérindashlarning bu nuqtilarni estin chiqarmasliqini ümid qilimen. Oqurmenlerdin tayini yoq inkaslar bilen bu témini qalaymiqanlashturmasliqni otunimen.

Mendin kishiler dawamliq «Men millitim üchün néme ish qilip béreleymen?» dep soraydu. Bügünki zamanda millet üchün qilip bergili bolidighan eng muhim ishlarning biri özini küchlendürüsh. «Özini küchlendürüsh» dégen sözning menisi nahayiti chongqur we da’irisi intayin keng bolup, men ashu téma üstide kéyinche ayrim toxtilishim mumkin. Méning bu yerde deydighinim, özini küchlendürüsh yolida qilidighan ishlarning biri köplep bilim élish. Men özüm hazirdin bashlap teyyarlaydighan maqalilerning her bir Uyghurning köplep bilim élishida bir qisim muhim rollarni oyniyalishini ümid qilimen.

Mezkur Maqale Heqqide

Méning mezkur maqalide tonushturidighinim «Néme üchün Junggo Asiyani soraydighan hökümran küch bolalmaydu?» dégen témidiki bir ilmiy léksiye bolup, u léksiyini Pol Dib (Paul Dibb) we Jon Li (John Lee) isimlik ikki neper mutexessis 2015-yili Awstraliyediki bir dangliq aliy mektepte sözligen. Bu ikki neper ependi yuqiridiki témida bir parche ilmiy doklatmu teyyarlighan bolup, men bu qétim torlarni izdep, u doklatnimu taptim. Léksiyining mezmunidin qarighanda, bu doklat Awstraliye hökümiti üchün teyyarlan’ghandek qilidu.

Doktor Jon Li ependi léksiye bilen doklatning iqtisadiy sahege tewe qismigha, Pol Dib ependi bolsa herbiy sahe qismigha mes’ul bolghan bolup, men aldi bilen yuqiridiki léksiye bilen doklatning iqtisadiy sahege da’ir mezmunini tonushturimen.

Iqtisadqa a’it mezmunning igisi bolghan doktor Jon Li Awstraliyede xelq’araliq iqtisadiy we bixeterlik ishlar üstidiki ilmiy tetqiqatlar bilen shughullinidighan akadémik bolup, uning tetqiqatliri Asiya we Tinch Okyan rayonlirini asas qilidiken. U Awstraliye Milletler Uniwérsitéti (Australian National University) ning Istratégiye we Herbiy Mudapi’e Tetqiqat Merkizining yardemchi proféssori, Sidney Uniwérsitéti Xelq’ara Bixeterlik Tetqiqat Merkizining aliy derijilik tetqiqatchisi, hemde Amérikining paytexti Washin’gtondiki Xudson Instituti (Hudson Institute) ning aliy derijilik tetqiqatchisi iken. Shundaqla u Awstraliye Rayonluq Bixeterlik Institutining diréktorlirining biri iken. Uning yene Sin’gapordiki Sherqiy-jenubiy Asiya Tetqiqat Institutining waqitliq aliy derijilik tetqiqatchisi, we Kokoda Fonda Jem’iyitining diréktori bolushtek wezipilirimu bar iken. Jon Li hazir Amérika we Yaponiye hökümetlirige Asiyaning iqtisad we bixeterlik jehettiki istiqbali toghrisida meslihetchilikmu qilidiken.

2. Junggo Iqtisadi Heqqide

Beziler bir döletning iqtisadiy jehette zor derijide küchiyishi we ajizlishishi bilen uning herbiy jehettimu küchiyishi ajizlishishi otturisida zich munasiwet bar, dégen köz-qarashni otturigha qoydi. Shuning bilen Junggogha qandaq mu’amilide bolush mesiliside öz-ara qarimu qarshi bolghan 2 xil idiye otturigha chiqti. Uning biri, Junggo hazirqidek tereqqiy qilip méngip, eng axiri dunyadiki hökümran küchlerning birige aylinidu, shuning bilen uninggha Amérikimu yol qoymisa bolmaydighan ehwal wujudqa kélidu, dégen idiyidin ibaret. Uning yene biri bolsa, Junggo iqtisadining hazirqidek téz tereqqiy qilishi menggü dawamlishiwermeydu, hemde uning herbiy küchi xuddi hazirqidek Amérikining herbiy küch sewiyisidin köp arqida qélip mangidu, dégen idiyidin ibaret. Biz, yeni eslidiki menbening aptorliri 2-xil idiyini toghra dep qobul qilimiz. Yeni, bizning nezirimizde Junggo iqtisadiy we herbiy jehette toxtawsiz tereqqiy qilip, Asiyani soraydighan hökümran küchke aylinalmaydu. Undaq bolushigha Junggoning iqtisadiy tereqqiyatidiki her xil cheklimiler sewebchi bolidighan bolup, töwende biz ashu seweblerning bir qismini analiz qilip ötimiz.

Iqtisadshunasliq ilmi iqtisadiy tereqqiyatni wujudqa keltüridighan mundaq 3 amilni étirap qilidu: (1) Kapital (yaki pul) meblighining miqdarini köpeytish, (2) emgek küchi meblighining miqdarini köpeytish, we (3) kapital we emgek küchi mebleghlirining ünümdarliqini östürüsh. Gerche oxshimighan eller iqtisadiy tereqqiyatni wujudqa chiqirishta qollinidighan usullar öz-ara azraqtin perqlensimu, yuqiridiki iqtisadiy qanuniyet barliq siyasiy-iqtisad qurulmilirigha mas kélidighan bolup, héch qandaq bir el iqtisadni ashu qanuniyetlerning sirtida turup tereqqiy qilduralmaydu.

Yaponning iqtisadi 1960-yilidin 1980-yilighiche bolghan 20 yil waqit ichide her yili 10 pirsenttek ösüp mangghan. Emma 1995-yillirigha kelgende Yapon iqtisadining ösüsh sür’iti asasen nöl pirsentke chüshüp qaldi. Bezi mutexessisler Yapon we sabiq Sowét Ittipaqida körülgen iqtisadiy özgirishlerni tehlil qilip, ularning iqtisadining bir izda toxtap qélishining sewebi ular kapital we emgek küchi meblighining miqdarini östürüshte xéli küchigen bolsimu, bu ikki xil mebleghning iqtisadiy ünümi töwenlep mangghanliqi ikenlikini yekünlep chiqti. Yeni kapital we emgek küchi meblighining miqdarini östürüp, uninggha mas haldiki iqtisadiy ünümge ériship mangalmighan iqtisad choqum tereqqiyattin toxtap qalidu.

(1) Junggo Iqtisadiy Tereqqiyatining Kapital Meblegh Miqdari Jehettiki Cheklimisi

Köpligen obzorchilar Junggoning éksport sana’iti we uning «dunya zawuti» gha aylinishi jehettiki kishini heyran qalduridighan muweppeqiyetliri üstide köprek toxtilidu. Éksport sana’iti heqiqetenmu Junggo iqtisadiy tereqqiyatining bir muhim terkibiy qismi bolup, uningda hazir 50 milyondek adem biwasite, yene 100 milyondek adem wasitilik ishleydu. Emma Junggo iqtisadigha chongraq töhpe qoshqini éksport emes, belki dölet ichide ishqa ashurulghan muqim meblegh (Elrohlan: Men «muqim meblegh» ni «kapital meblighi» ning bir turi, dep chüshendim) din ibaret. 1980- we 1990-yillardiki Junggo iqtisadiy tereqqiyatining 40 pirsenti ene shundaq muqim meblegh arqiliq ishqa ashurulghan. 2009-yiligha kelgende iqtisadiy ösüshning 70 pirsenti muqim meblegh arqiliq ishqa ashuruldi.

Yuqiridiki sanlarni töwendiki pakitlar arqiliq yaxshiraq chüshen’gili bolidu: 1950- we 1960-yilliridiki Yapon, Jenubiy Koréye we Teywenning téz sür’ette sana’etlishish dewride muqim meblegh dölet yilliq ishlepchiqirish miqdarining peqet 30 pirsentinila igiligen (Elrohlan: Dölet yilliq ishlepchiqirish miqdari In’glizche «Gross Domestic Product» dep atilidighan bolup, men töwende uning qisqartilmisi «GDP» ni ishlitimen). Emma Junggoda bu qimmet 1980-yilliri 35 pirsent bolghan bolsa, 1999-yili 38 pirsentke we 2004-yili 45 pirsentke östi. Hazir bolsa bu qimmet 49 pirsentke chiqti. Muqim mebleghning GDP ning 49 pirsentini igilishi peqet Junggodila yüz bergen ish bolup, Junggo bu ishta hazir dunyadiki chong iqtisadiy döletler ichide 1-orunda turidu.

Bu qimmetni töwendikidek chüshinishmu mumkin: Aldinqi 10 yil ichide Junggo iqtisadi 162 pirsent östi. Bu 162 pirsentlik ösüshning 6 pirsenti yéngidin qoshulghan emgek küchidin kelgen bolup, uning 135 pirsenti muqim mebleghdin keldi. Yeni, 162 pirsentlik GDP ösüshining aran 19 pirsenti kapital meblighi bilen emgek küchi meblighining ünümdarliqidin keldi. Bu dégenlik aldinqi 10 yil ichide Junggo GDP sining ösüshining 80 pirsenti muqim mebleghdin keldi, dégenlik bolidu.

Mushundaq yuqiri miqdardiki muqim mebleghge tayinip iqtisadni östürüsh dunya tarixida burun körülüp baqmighan bir ish. Shunglashqa, hazir köpligen kishilerning qarishiche Junggoning hazirqidek muqim mebleghge tayinip iqtisadni östürüp méngishi anche uzun’gha barmaydu.

Yuqiridiki yekünning delilliri nahayitimu köp. Mesilen, 1980-yilliri Junggo 2 dollar meblegh sélip bir dollar pul tapalaytti. 1990-yilliri 4 dollar meblegh sélip bir dollar pul tapalaydighan boldi. 2011-yiligha kelgende 5 dollar meblegh sélip andin bir dollar pul, 2012-yili bolsa 5.5 dollar meblegh sélip bir dollar pul tapalaydighan boldi. Sherqiy-Asiyadiki bashqa ellerning ehwallirining ispatlishiche, meblegh bilen payda mushundaq 5.5:1 nisbetke chüshüp qalghan iqtisad éghir derijilik israpchiliqqa wekillik qilidighan bolup, undaq iqtisadning ömri anche uzun’gha barmaydu.

Yuqiriqidek éghir derijiki israpchiliq tüpeylidin, Junggo karxanilirining qerzi 2008-yili GDP ning 147 pirsentige toghra kelgen bolup, 2014-yiligha kelgende GDP ning 250 pirsentidin éship ketti. Dollar qimmiti boyiche chüshendürgende, Junggo karxanilirining qerzi 2008-yili 9 – 10 trilliyon dollar bolup, 2014-yili 20 – 25 trilliyon dollardin éship ketti. Amérikidiki barliq soda bankilirining bayliqini qoshqandimu 20 trilliyon dollargha barmaydu.

Yuqiridikisi tarixta körülüp baqmighan bir ehwal. Ashundaq zor miqdardiki kapital meblighini qerz arqiliq wujudqa keltürüsh hazir Junggo iqtisadida bir qisim éghir mesililerni keltürüp chiqirishqa bashlidi. 2011-yili Junggoning qerzi uning maddiy bayliqining 105 pirsentige toghra kelgen bolup, bu san dunyadiki iqtisadta eng aldida turidighan 20 dölet ichidiki eng yuqiri san’gha wekillik qilidu. Hazir Junggoning qerzge bergen emma héch qandaq payda ekelmeydighan pulining qimmiti 2 trilliyon dollargha barawer kélidu.

1990- we 2000-yilliri Junggoning éksport iqtisadi GDP ni östürüshtiki asasiy küch bolghan. Emma hazir undaq bolalmaydighan bir ehwal meydan’gha keldi. Shunglashqa Junggo iqtisadi buningdin kéyin 1990- we 2000-yilliridikidek téz tereqqiy qilalmaydu.

Yuqiriqidek mesililerni hel qilishning bir usuli kapital meblegh bilen éksportqa tayinip iqtisadni östürüshni dölet ichidiki istémalgha tayinishqa özgertish. Emma, bu usuldimu 2 mesile bar. Uning biri, peqet dölet ichidiki istémalghila tayinip GDP ni 5 – 10 pirsenttin östürüp méngish tarixta körülüp baqmighan bir ish bolup, u asasen mumkin emes. Uning yene biri, dölet igilikidiki karxanilar (DIK) éksport mehsulatini asas qilidighan bolup, ular hazirghiche meblegh puli we mehsulat pursetliri jehette Junggo Kommunistik Partiyisi (JKP) ning alahide imtiyazigha ériship keldi. Éksportni azaytish DIK gha bérilidighan meblegh puli bilen pursetlerni kémeytishni telep qilidu. DIK ni ajizlashturush we azaytish bolsa Junggo iqtisadiy sistémisida nahayiti chong özgirishlerni élip bérishni telep qilipla qalmay, u yene JKP ning Junggo iqtisadiy sistémisidiki hökümran orninimu töwenlitiwétidu.

GDP ning ösüsh nisbiti bir döletning iqtisadiy ehwalini toluq namayan qilip bérelmeydu. Buning bir misali Yaponiyedin ibaret. Yaponiye GDP sining ösüsh nisbitimu 1980-yilliri nahayiti yuqiri idi. Emma kéyin toxtap qaldi. Sabiq Sowét Ittipaqining iqtisadimu 1950-yilidin 1973-yilighiche 3 qatlan’ghan yaki 3 hesse chongayghan, emma uning iqtisadida éghir mesile barliqi kéyin ispatlandi. Démek, GDP bir döletning iqtisadiy pa’aliyetlirining ünümi we paydisi jehette héchnémini körsitip bérelmeydu.

Junggo bügün’giche muqim meblegh teriqiside nurghunlighan adem yashimaydighan binalar, adem mangmaydighan yollar, we héchnéme ötmeydighan köwrüklerni yasiwetti. Héch kim ishletmeydighan polatlarnimu zor miqdarda ishlep chiqirip, saqlap qoyuwatidu. Mushundaq ünümsiz, paydisiz, lazimsiz we toluq paydilinilmaydighan nersilerning hemmisi GDP nuqtisidin qarighanda «iqtisadiy ösüsh» bolup hésablinidu. Hemde ular bir qisim obzorchilar teripidin keng türde teshwiq qilinidu. Emeliyette bolsa u nersiler hergizmu Junggoning dölet küchining éship méngishigha héch bir ijabiy töhpe qoshalmaydu.

Bu yerdiki eng muhim nerse iqtisadning ösüshini néme keltürüp chiqarghanliqidur. Junggo aldi bilen iqtisadni östürüshning bir mejburiy nishanini békitip, andin soda-sana’et logikisi we payda-ziyan munasiwitige emes, belki az sandiki nahayiti yuqiri derijide qoghdalghan we intayin köp alahide imtiyazlargha ige qilin’ghan dölet igilikidiki karxanilargha tayinip ashu nishanni emelge ashurush yolini tutuwatidu. Bundaq qilish muqerrer halda dölet ichidiki köpligen qiyin ötkellerni yéngelmeydighan nachar aqiwetlerge élip baridu. Ashundaq qiyin ötkeller üstide analiz yürgüzüsh Junggoning Asiyada hökümran küchke aylinish-aylanmasliqi üstide analiz yürgüzüshke qarighanda téximu muhim.

(2) Junggo Bay Bolushtin Burun Qérip Bolidu

Gerche hazir Yaponiye Sherqiy-Asiyaning «bowisi» dep qaralsimu, bu rayonning kelgüsidiki küch tengpungluqi mesilisige kelgende Junggogha bekrek köngül bölünüshi kérek. Junggoda hazir 1.35 milyard nopus bar bolup, 2030-yiligha kelgende bu san kichikleshke bashlaydu.

Bu mesilide xizmet yéshidiki kishiler (yeni 15 – 64 yashliq kishiler) yaki «emgekchiler» bilen yéshi 65 yaki uningdin yuqiri bolup dem élishqa chiqqan kishiler yaki «yashan’ghanlar» ning nisbiti nahayiti muhim. 1980-yilliri Junggodiki emgekchilerning omumiy nopustiki nisbiti 73 pirsent idi. U hazir 68 pirsent. Bu nisbet 2020-yili 65 pirsentke, we 2035-yili 60 pirsentke chüshüp qalidu. 2015-yili xizmettin ayrilghan kishilerning sani xizmetke yéngi kirgen ademlerning sanini bésip chüshidighanliqi mölcherlendi.

Emgekchiler bilen yashan’ghanlarning nisbitini sélishturush arqiliq yuqiridiki sanlarni téximu éniqraq chüshen’gili bolidu. Junggo 1979-yili islahat dewrini yéngi bashlighanda her 7 emgekchige bir yashan’ghan adem toghra kéletti. Hazir her 5.5 emgekchige bir yashan’ghan kishi toghra kélidu. Hazirqi mölcherche, 2035-yiligha barghanda her 2 neper emgekchige bir yashan’ghan kishi toghra kélidu. Yeni, kéyinki 20 yil waqit ichide yashan’ghanlarning emgekchiler bilen bolghan nisbiti bir hessidin jiqraq köpiyidu.

Bu nisbet intayin muhim. Adette 20 – 45 yashlardiki kishilerning ish ünümi we yéngiliq yaritish iqtidari eng yuqiri bolidu, dep qarilidu. Bezi mölcherlerge asaslan’ghanda, Junggoning 1980 – 2010-yilliridiki GDP sining 15 – 25 pirsentini ishqa ashurghini uning ashundaq ish ünümi yuqiri emgekchiliri bolghan.

Hazir Junggoda 120 milyon yashan’ghan nopus bar bolup, 2035-yiligha barghanda bu san 320 milyon’gha köpiyidu. Omumiy nopus sani bolsa hazirqidin aran 100 milyonla artuq bolidu. 2035-yiligha barghanda her bir 15 – 50 yashtiki emgekchige 51 – 64 yashtiki qérighan emgekchidin 1.5 adem toghra kélidu. Bu hazirqi ehwalning del eksidur.

Yuqiridiki ehwalni birer amal bilen özgertish asasen mumkin emes. Bu sahede qollan’ghili bolidighan birer tedbirmu mewjut emes. Bir bala siyasitini sel boshatqan yaki emeldin qaldurghan teqdirdimu, Junggo nopusining qérip méngishini kéyinki 10 – 20 yil ichide arqigha yandurghili bolmaydu.

Uning eksiche, Amérikining nopus statistikisi 2050-yillirigha barghiche uning tereqqiyati üchün nahayiti paydiliq halette saqlinip mangidu.

Epsuski, iqtisadiy tereqqiy qilghan eller ichide, Junggo tarixta tunji qétim körülgen «bay bolushtin burun qérip bolidighan dölet» bolup qalidu.

(3) Dölet Igilikidiki Karxanilar (DIK) Mesilisi

Junggodiki DIK siyasiy-iqtisadqa tewe bolup, Junggoda hazir 140000 DIK bar. Eng yaxshi iqtisadiy pursetler ashu DIK gha ata qilin’ghan bolup, bankilar qerzge béridighan pulning texminen 75 pirsentimu ashu DIK gha bérilidu. Xususiy karxanilar bu 2 xil paydiliq shara’itning intayin az bir qismidinla behrimen bolalaydu.

Hökümet bergen meblegh qerz pulini ishlitishte DIK éksport sana’itidin bashqa sahelerning hemmiside hökümran orunda turidu. Shunglashqa DIK ning kirimining ösüsh nisbiti GDP ning ösüsh nisbitidin köp üstün bolup, a’ililer we bir qétim ishlitip tashliwétidighan nersiler üchün xejleydighan kirimning ösüsh nisbiti GDP ningkidin köp töwen turidu. Bashqiche qilip éytsaq, 1979 – 1989-yilliri tereqqiyatning paydisining köp qismini xususiy ahaliler körgen bolsa, aldinqi 15 yil ichide iqtisadiy tereqqiyatning paydisini DIK eng köp kördi. Shunglashqa hazir ahaliler istémal qilidighan pulning miqdari GDP ning aran 33 pirsentige toghra kélidighan bolup, bu san dunyadiki chong iqtisadliq eller ichide eng töwen orunda turidu. Junggoda hazir künlük xirajet pul miqdari 2 dollardin töwen bolghan nopusning sani 400 milyon bolup, mushundaq bir döletning xususiy a’ililiklerni emes DIK ni üstün orun’gha qoyushi yashan’ghanlarning kelgüsi teqdirini bir intayin échinishliq haletke apirip qoyidu.

Iqtisadshunasliq ilmide ishlitilidighan «Gini nisbiti» dep atilidighan bir nisbet bar. Kirim teqsimati eng yuqiri derijide tengshelgen döletning Gini nisbiti nölge teng bolup, kirim teqsimati eng yuqiri derijide tengshelmigen döletning Gini nisbiti birge teng bolidu. Junggoning Gini nisbiti 1980-yilliri 0.25, we 1990-yilliri 0.38 bolghan bolup, hazir bolsa 0.5 bolup boldi. Uning bilen sélishturghanda, hazir Hindistan, Amérika, Yaponiye we Rusiyening Gini nisbetliri 0.34, 0.43, 0.38 we 0.42 bolup turuwatidu.

Bir tereptin xususiy ahalilerning kirimini töwenlitip, yene bir tereptin kirim tengsizlik nisbitini bir xeterlik derijige apirip qoyush choqum éghir derijidiki nachar aqiwetlerni keltürüp chiqarmay qalmaydu. Hazir Junggoda milyonlighan xususiy karxanilar we on milyonlighan gheyriy resmiy karxanilarni qurban qilish bedilige 140000 DIK iqtisadiy purset we kapital meblighining asasiy qismigha ige boluwatidu. Adettiki kishiler bilen sélishturghanda, hazir nahayiti az sandiki JKP yaki DIK bilen yéqin siyasiy munasiwiti yaki iqtisadiy hemkarliqi bar kishiler hazirqi iqtisadiy tereqqiyattin nahayiti yuqiri derijide payda körüwatidu.

Kirim we dölet bayliqi teqsimatidiki tengsizlik nahayiti köp sandiki yashan’ghanlarni intayin qiyin ehwalning ichige kirgüzüp qoyidu. Hazir sheher ahalisining aran 33 pirsenti we yéza ahalisining aran 5 pirsentining melum shekildiki merkiziy hökümet, ölkilik hökümet yaki yerlik hökümet teminligen pénsiye ma’ashi bar. Mutexessislerning mölcherlishiche, Junggoning 2013-yili pénsiye puli üchün ajratqan xamchot miqdari 2.9 trilliyon dollar bolghan bolup, yene 20 yildin kéyin bu san 10.8 trilliyon dollargha köpiyidu. Eger Junggoning GDP si kéyinki 20 yil ichide her yili 6 pirsenttin ösüp mangidu, dep perez qilsaq, 10.8 trilliyon dollar pul 2030-yilliridiki GDP ning 40 pirsentige toghra kélidu. Bu ehwal Junggoning dölet küchi tereqqiyatigha éghir derijide selbiy tesir körsitidu.

(4) Junggoning Milliy we Ichki Ajizliqi

Köpligen eller töwen-kirim sewiyisidin kishi béshigha 15000 dollardin toghra kélidighan otturahal kirim sewiyisige ötüp boldi. Emma Junggo hazirmu kishi béshigha 10000 dollardin az toghra kélidighan bir sewiyide turuwatidu. Uning üstige hazirghiche aran 30 dek dölet otturahal kirim sewiyisidin yuqiri-kirim sewiyisige ötelidi. Héliqi 30 dek döletning hemmisining bir ortaq xaraktéri bar bolup, u xaraktér Junggoda yoq. U bolsimu döletni qanun bilen idare qilish, küchlük mal-mülük we eqliy mülük qanunliri bar bolush hemde ularni qattiq ijra qilghan bolush, hemde bir musteqil edliye qurulmisi bar bolup, bu qurulma her xil soda organliri otturisidiki soda majiralirini her da’im ünümlük hel qilalaydighan bolush qatarliqlarni öz ichige alidu. U eller yene iqtisadiy purset we mebleghni karxanilarning artuqchiliq-ajizliqlirigha asasen teqsim qilidighan bolup, hergizmu siyasetke we karxanilarning siyasiy salahiyitige asasen teqsim qilmaydu. Shundaqla ular hergizmu yuqiri-kirimlik bolushni kapital meblighi we emgek küchi meblighini toxtawsiz köpeytip méngishqa tayinip ishqa ashurmaydu.

Hazir JKP hökümet iqtisadining xéli zor miqdarini herbiy ishlar, Xelq Azadliq Armiyisi, qoshumche muntizim eskerler we qoralliq saqchilarning xirajitini her yili 10 – 20 pirsenttin östürüp méngishqa serp qilip, shu arqiliq dölet küchi we tesir da’irisini kücheytishke tirishiwatidu. Mesilen, Junggo 2014-yili 241.5 milyard dollar pulni Xelq Azadliq Armiyisi bilen qoralliq saqchilar üchün xejligen bolup, u omumiy xamchotning 11.4 pirsentini igilidi. Bezi nopuzluq organlarning hésablap chiqishiche, Junggo shu yili dölet mudapi’esi bilen dölet bixeterliki üchün serp qilghan pul omumiy xamchotning 14.6 pirsentini teshkil qildi.

Asta sür’etlik insan paji’esi yüz bérishning aldini élish üchün, Junggo hökümiti eslide 2014-yilliq dölet iqtisadining 10.5 pirsentini ijtima’iy kapaletlik we ishsizlar parawanliqi qatarliq ishlargha, yene 6.1 pirsentini saqliqni-saqlash ishlirigha xejligen bolsa toghra bolatti. Bu chiqim téxi pénsiyige chiqqanlarning ma’ashi qatarliq bir qatar ammiwi chiqimlarni öz ichige almaydu.

Yuqiriqilardin bashqa, pénsiyige chiqqan nopusning kirimini östürüsh hemde ularni iqtisadiy jehette özidin we a’ilisidin özi xewer alalaydighan qilish üchün dölet iqtisadi bilen iqtisadiy pursetlerni keng-kölemde DIK din xususiy karxanilar we ahalilerge yötkeshke toghra kélidu. Junggoning bir-bala siyasiti 4-2-1 mesilisini keltürüp chiqardi: Hazir köp sandiki a’ililerde bir bala bir jüp ata-ana we ikki jüp bowa-momilardin xewer almisa bolmaydighan ehwal kélip chiqti. Shunglashqa Junggo hökümiti özining siyasiy-iqtisadida ghayet zor we muqimsizliqni keltürüp chiqirish éhtimalliqimu bar bolghan derijidiki özgirishlerni élip barmisa bolmaydu. Undaq islahat DIK ning dölet iqtisadida oynaydighan hazirqi rolini tedrijiy halda ajizlashturidighan bolup, shuning bilen JKP ning dölet küchi bilen dölet ghayisini yükseldürüsh qabiliyitinimu tedrijiy halda ajizlashturup mangidu.

Eng axirida körsitip ötüshke tégishlik yene bir nuqta shuki, JKP ning bir qanunluq gewde bolup mewjut bolup turalishi Junggo grajdanlirining turmush sewiyisining üzlüksiz ösüp méngishigha baghliq. Shunga küchlük herbiy qabiliyet berpa qilish we kéngeymichilik tüsini alghan chet el siyasitini yolgha qoyush Junggoluqlarning milliy iptixarini östüridighan bolsimu, Junggo da’iriliri yuqiriqidek ishlarni dölet ichidiki jiddiy mesililerni we kündin-kün’ge nacharliship méngiwatqan bashqa muhim tereplerni bir terepke qayrip qoyush bedilige élip baralmaydu. Gerche JKP hazirghiche özini saqlap kéleligen bolsimu, 2011-yili Junggoda 180000 qétim chong-kölemlik namayish yüz bergenliki xewer qilindi. Bu san 1990-yilliri aran bir qanche ming chiqatti. Buningdin shuni körüwalghili boliduki, Junggodiki téz sür’etlik tereqqiyat dölet muqimsizliqini yaxshilimay, uni téximu nacharlashturuwetti. Iqtisadiy tereqqiyat sür’itining astilishi, hemde her xil qurulmilarning iqtisadiy we ijtima’iy ajizliqlirining téximu nacharlishishigha egiship, Junggo bir chong emma ajiz döletke aylinip qalidu. Junggoni tutup turuwatqan JKP mu héch qandaq bir chong iqtisadiy yaki tashqi siyaset apitige berdashliq bérelmey asanla yiqilip chüshidighan bir partiyige aylinip qalidu. Bu xil ehwal Asiyadiki hökümran orun’gha ötmekchi bolghan bir dölet üchün paydiliq asas bolalmaydu.

3. Herbiy Sahe: Junggo Asiyadiki Yuqirigha Örlewatqan Yétim Küch

Töwende Junggoning herbiy sahediki ehwali tonushturulidu. Eslidiki menbelerning herbiy mesililer qismini Pol Dibb (Paul Dibb) ependi teyyarlighan. Pol Dibb Awstraliye Milliy Uniwérsitéti Asiya we Tinch Okyan Instituti Istratégiye Tetqiqati bölümining proféssori. U yene Awstraliye Dölet Mudapi’e Ministirliqining sabiq mu’awin Sékrétari, Birleshme Axbarat Teshkilatining Diréktori, hemde Memliketlik Axbarat Komitétining bir bölümining bashliqi iken. Pol Dibb bir aliy derijilik axbarat emeldari we bir akadémik bolush süpiti bilen sabiq Sowét Ittipaqini 20 yil tetqiq qilghan, hemde «Sowét Ittipaqi—Teltüküs Bolmighan Derijidin Tashqiri Küch» namliq bir kitabni yazghan. Bu kitab 1986-, 1987- we 1988-yili 3 qétim neshir qilin’ghan. Pol Dibb ashu kitabida sabiq Sowét Ittipaqining yéqin kelgüside yiqilidighanliqini qiyas qilghan bolup, hemmimizning xewiride bolghudek, uning perizi toghra chiqti.

Junggoning Asiyada küchlük yaki tesiri bar dostliri asasen yoq. Gerche u nopusi eng köp we iqtisadta dunyada 2-orunda turidighan dölet bolsimu, uning ikki tereplimilik munasiwetliri köp emes. Junggo yalghuz ichki jehette ajiz bolupla qalmay, Asiyadiki tesirige kelgende u yene intayin yalghuz qalghan bir dölet. Junggoning Asiyada küchlük munasiwiti bar dölitidin peqet ikkisila bar. Ular Shimaliy Koréye bilen Pakistan. Emma Junggo Shimaliy Koréyening Jenubiy Koréye bilen urushmaydighanliqigha anche ishench qilalmaydu. Shundaqla Pakistan bir meghlup bolghan dölet bolup, umu Hindistan bilen urushushqa aranla turidu. Undaq urushmu Junggoning menpe’itige paydiliq emes.

Burunqi nechche esir waqit ichide Asiyadiki bashqa ellerning Junggodin ensirep we uninggha bash égip ötkenliki rast. Emma u bir qedimki dewrdiki ish bolup, Yawropa mustemlikichiliri Asiyagha kélishtin burun Asiyada Junggo bilen riqabetlisheleydighan bashqa birer dölet mewjut emes idi. Biraq Junggo hazir etrapini riqabetchiler qorshiwalghan bir shara’it ichide mewjut bolup turuwatqan bolup, hazir uning asasliq riqabetchiliridin Amérika, Yaponiye we Hindistan bar. Yéqinqi bir mezgildin buyan Sherqiy-jenubiy Asiyadiki köpligen eller Junggoning körenglishidin ensiresh halitige kirip, ularning bir qismi Amérikigha burunqidinmu bekrek yéqinlashti. Rusiyemu Junggoning uzun-muddetlik dosti bolalmaydighan bolup, u ikkisini ittipaqdash el hésablash téximu mumkin emes.

Gé’opolitikilik Ehwallar

(1)Sherqiy-shimaliy Asiyada Junggo üchün Koréye yérim arili bilen urushush xewpi bar bolup, küchlük herbiy küchke ige Yaponmu hazir Junggoni özi üchün bir tehdit hésablaydu. Amérikining Yapon we Jenubiy Koréyede nahayiti küchlük herbiy bazisi bar. Junggoning Yapon bilen bolghan munasiwiti yéqindin buyan jiddiylishishke bashlighan bolup, bu ikki dölet otturisida xata höküm chiqirish, hetta urushush xewpimu mewjut. Junggoning Asiyadiki kéngeymichilik qilmishlirigha qarita hazir Yapon özining déngiz we hawa armiyilirini küchlendürüshke bashlidi. Shundaqla Yapon hazir Amérika we Awstraliye bilen bolghan herbiy hemkarliqni kücheytip, Wiyétnam we Filippin’gha yardem qilip, Junggoning Jenubiy Junggo Déngizidiki bezi yerlerni özining qiliwélish heriketlirige qarshiliq körsitiwatidu.

Junggo hazir heqiqetenmu özining herbiy küchini omumyüzlük tereqqiy qildurup, shu arqiliq Amérikining déngiz üstidiki ish-heriketlirini tosmaqchi boluwatidu. Emma, Yaponiye bilen Amérika hazir Junggoning Sherqiy Junggo Déngizidiki ish-heriketlirini pütünley ret qilip, Junggo déngiz armiyisining chong déngizlargha chiqip kétishini pütünley tosup qoyalaydu. Yaponiyening bash ministiri Shinzo Abe Yaponiye asasiy qanunigha yéngi chüshenche bérip, Yapon’gha yéqin ittipaqdash bolghan Amérika herbiy hujumgha duch kélip qalidiken, Yaponiye uning bilen hemkarliship birlikte qayturma zerbe urushi élip barsa bolidighan bir haletni ishqa ashurdi. Yeni, Junggoning herbiy küch tehditi Yaponiye herbiy küchining körünerlik derijide küchiyishini keltürüp chiqardi. Eng nachar ehwalda, we Yaponiye Amérikigha ishench qilalmighan ehwal astida, u nahayiti tézla yadro bombisi ishlep chiqiralaydighan bolup, bumu Junggoning menpe’itige paydiliq emes.

(2) Mezkur maqalining «iqtisad» qismida tilgha élin’ghinidek, hazir Junggo duch kelgen köpligen cheklimiler mewjut bolup, u hazirqidek tereqqiyat sür’itini hergizmu menggü saqlap mangalmaydu. Uningdin bashqa, buningdin kéyinki bir mezgil waqit ichide Amérika yenila dunyadiki hökümran küch bolush ornini saqlap mangidu. Shunglashqa «Dunya Junggogha bash égishke mejburi bolidu» dégendek qiyaslarning anche asasi yoq.

(3) Junggoning hazirqi pilani Shimaliy Koréye bilen bolghan dostluqni saqlap, Amérikining dosti bolghan Jenubiy Koréye Shimaliy Koréyeni özige qoshuwalmaqchi bolidiken, uninggha qarshi urush qilish. Shuning bilen bille, Jenubiy Koréyening Yapon’gha bolghan öchmenlikidin paydilinip, Jenubiy Koréye arqiliq Yapon’gha taqabil turush. Emma, eger Junggo Shimaliy Koréyening kéngeymichilikini bashquralmaydiken, u halda Jenubiy Koréye yenila Amérikigha tayinip Shimaliy Koréyening tajawuzigha taqabil turidu.

(4) Amérikining nöwettiki xelq’araliq tertiplerdiki hökümranliq ornigha taqabil turushta hazir Junggo bilen Rusiyening munasiwiti bir yéngi basquchqa qedem qoydi. Amérika we gherbke bolghan gumanlirida hazir u ikki dölet birleshti. Gherb ijat qilghan xelq’araliq ölchemler we ish-heriket qa’idilirige ishenmeslik jehette u ikki dölet ortaq meydan tutuwatidu. Ular yéqinda burunqidin bekrek kéngeymichilik qilidighan bolup qaldi. Junggo hazir herbiy küch tehditidin paydilinip, Sénkaku arili mesiliside Sherqiy Junggo Déngizida Yaponiyege, Jenubiy Junggo Déngizida Wiyétnam bilen Filippinning chishigha tégiwatidu. Kéyinki bir mezgil waqit ichide bu ikki diktatorchi dölet xelq’ara sistémini muqimsizlashturush tehditini peyda qilidu. Bu jehette Rusiyening Junggo yardimige éhtiyaji bar bolup, Junggoning bolsa Rusiyening énérgiye we bashqa bayliqlirigha éhtiyaji bar. Emma, bu ikki dölet otturisida téz sür’ette tereqqiy qiliwatqan küch sélishturmisidiki tengpungsizliq, bu ikki dölet otturisidiki nahayiti uzun’gha sozulghan ortaq chégra, hemde ulardiki étnik we medeniyet perqliri bu ikki dölet otturisidiki tinchliq munasiwitining uzun’ghiche dawamlishishigha tosqunluq qilidu.

(5) Sherqiy-jenubiy Asiyadiki eller 1000 yildek waqittin buyan Junggoning tesir da’irisi ichide turup keldi. Hazir bolsa u eller Junggoning soda jehettiki hemkarlashquchilirigha aylandi. Wiyétnam urushidin kéyin ular In’glizche «ASEAN, Association of Southeast Asian Nations» dep atilidighan «Sherqiy-jenubiy Asiya Elliri Birliki» ni qurup, shu arqiliq chong döletlerning hökümranliqidin saqlanmaqchi boldi. Hazir uningda 10 dölet we 650 milyon nopus bar bolup, ular taki yéqin’ghiche bir-birining chishigha tégidighan ishlardin saqlinip, qararlarni hemme eza ellerning maqullishi bilen élip kelgen idi. Emma ular yéqinda barghanséri körenglep kétiwatqan Junggoning u yaqtin bu yaqta ittirip yürüsh ehwaligha duch keldi. Hemde Junggoning bu chongchiliqi ASEAN gha eza bir qisim ellerning Amérika bilen bolghan munasiwitining téximu küchiyishini keltürüp chiqardi.

Junggo dunyaning bashqa yerliridin énérgiye we bashqa bayliqlarni déngiz yoli bilen import qilip élip kélishte choqum Sherqiy jenubiy Asiya ellirining maqulluqini almisa bolmaydu. Hazir Junggoning 84 pirsent néfit importi Malaysiya boghuzi we Jenubiy Junggo Déngizi yolliri arqiliq kiridu. Junggo GDP sining 50 pirsenti import we éksport arqiliq ishqa ashurulidighan bolup, u Junggo iqtisadida intayin muhim rol oynaydu. Emma xelq’ara soda Junggo üchün intayin chong xewpnimu peyda qilidu: Eger u Amérika bilen urushup qalidiken, Amérika Junggoning barliq déngiz yollirini tosuwétidu.

Jenubiy Asiyada Junggoning Hindistan bilen bolghan munasiwiti yaxshi emes bolup, u hazir Hindistan etrapidiki Pakistan, Bén’gal we Sirilanka bilen yaxshi munasiwet ornatti. Emma, Jenubiy Asiyada Hindistanning hökümranliq orni Junggoningkidin köp küchlük bolup, jughrapiye, iqtisadiy yoshurun küch we qabiliyetlik dölet rehberliki jehette Hindistanning bu orni buningdin kéyin téximu küchiyip mangidu. Hindistan küchlük döletler qataridin orun élishni isteydighan bolup, Junggoni özining eng kepsiz reqibi hésablaydu. Hindistan bir démokratik dölet bolup, uning siyasiy tüzümi Junggoningkidin ewzel, uning nopus statistikisimu Junggoningkidin köp yaxshi bolup, bu ikki dölet otturisida nahayiti chong perqler bar. Ular otturisida chégra toqunushimu mewjut. Ularning tarixi we medeniyetlirimu bir-biriningkidin köp perqlinidu. Junggoning herbiy jehette küchiyishi Hindistanni Amérika bilen téximu yéqinlashturdi, hemde uning ASEAN elliri bilen bolghan hemkarliqnimu kücheytti. Qisqisi, Junggo bilen Hindistan otturisida küchlük derijidiki sürkilish we ishenmeslik mewjut.

Xulasilep éytqanda, Junggoning Amérika, Yaponiye we Hindistan bilen bolghan munasiwitining nacharliqi uning Asiyadiki küchlük dölet bolalishi üchün tolimu paydisiz. Uning yéqinda yolgha qoyghan Asiyadiki kéngeymichiliki chöchürini xam sanash we toqunush peyda qilish xewpini peyda qilidu.

Junggoning Herbiy Küchi Köptüriwétildimu?

(6) Amérikining 1991-yilidiki Iraq urushi Junggoni qattiq chüchütken bolup, shuning bilen Junggo aldinqi 20 yildek waqit ichide özining herbiy küchini körünerlik derijide tereqqiy qildurdi. Bu ishta Junggo Teywen boghuzidiki toqunushni hemmidin muhim orun’gha qoydi. Gerche Junggo yéngidin qolgha keltürgen herbiy tereqqiyatlar Amérikining Junggo etrapida herbiy ish-heriket élip bérishi üchün bir qisim xeterlerni peyda qilghan bolsimu, Junggo hazirmu Teywenni toluq qorshaw ichige alalmaydu, hemde uninggha toluq da’iride hujum qozghiyalmaydu. Yeni, Junggoning hazirqi herbiy küchi Teywenni qoral bilen igiliwélishqa yétishmeydu. Arqa sep yardimining kemchil bolushi Junggo déngiz armiyisini Jenubiy Asiyaning sirtigha bérish imkaniyitigimu ige qilmaydu. Uningdin bashqa, Junggo téxiche toghra nishanlash uchurlirini toplap, ularni herbiy qoshunlargha waqtida yetküzüp bérip, Junggoning qéshidiki 1-aral zenjirining, yeni Yaponiye, Teywen we Filippinning sirtidiki déngizda muweppeqiyetlik urush qilish iqtidarigha ige emes.

Omumiy bayliq, téxnologiye we urush tejribisi jehette Junggo hazirmu Amérikidin xélila arqida. Yuqiri téxnologiyelik qorallar we sezgüchler jehette Junggo Amérikidin kem dégende 20 yil kéyin turidu.

Junggo derijidin tashqiri küchlük dölet emes. Derijidin tashqiri küchlük dölet bolushning ikki sherti bar. Uning biri, her qandaq waqitta we dunyaning her qandaq yéride keng-kölemlik yadro bombisi weyranchiliqi peyda qilalaydighan bolush. Hazir undaq ishni qilalaydighan dölettin dunyada peqet ikkisila bar. Uning biri Amérika, yene biri bolsa Rusiye. Junggoning undaq iqtidari yoq. Uning yene biri bolsa, en’eniwi herbiy qoshunlarni intayin yuqiri toghruluq bilen dunyaning her qandaq yérige yötkep, ularni shu yerdiki herbiy toqunushqa qatnashturush iqtidari bar bolush. Meyli biz qollayli-qollimayli, Amérikiliqlar bundaq ishlarni izchil türde qilip kéliwatidu. Yeni, hazir peqet Amérikila ashundaq iqtidargha ige bolup, Junggoning undaq imkaniyiti yoq.

Hazirche Junggo peqet bir yerlik herbiy küch bolup, uning héch qandaq hazirqi zaman urush tejribisi yoq. Uning herbiy telimat, insan meblighi we herbiy meshiq saheliride éghir derijidiki ajizliqliri bar bolup, birleshme urushning murekkepliki we emeliyitinimu toluq bilmeydu. Junggo armiyisi özining 25 pirsent waqtini Marksizm-léninizm asasidiki siyasiy öginish bilen ötküzüp, qimmetlik meshiq waqtini israp qilidu. Herbiy qomandanlar ularning herbiy ishlardiki musteqilliqi we ijadkarliqigha asaslinip emes, ularning partiyige bolghan sadiqliq derijisige asasen östürülidu. Junggoning herbiy téxnologiye sewiyisi bir qeder töwen, hemde uning chet el qoral menbesi peqet Rusiye bilenla cheklen’gen bolghachqa, ularning herbiy tereqqiyatida hazirmu éghir derijidiki cheklimiler mewjut.

(7) Junggoda partiyining herbiy ishlargha arilishiwélish mesilisi éghir derijide mewjut. Awstraliyede dölet armiyisining asasliq wezipisi döletni qoghdash. Emma Junggoda undaq emes. Junggoda Xelq Azadliq Armiyisining asasliq wezipisi JKP ni qoghdash. Sabiq Sowét Ittipaqi dewride, Sowét armiyisining partiyidiki roli bilen tesiri hergizmu Junggo armiyisiningkidek chong we küchlük bolup baqqan emes. 1989-yili Junggo rehbiri Deng Shyawping Ti’an an men ge tankiliq eskerlerni ewetip, u yerdiki oqughuchilarni basturghanda, men Amérikining Merkiziy Axbarat Idarisi (CIA) ning bash shtabida idim. U yerde hemme ishlardin toluq xewerdar bolup turdum. Shu chaghdiki buyruqning biwasite Deng Shyawpingdin kelgenliki bir heqiqet bolup, uningda héch qandaq guman yoq. U chaghda Deng Shyawping dölet re’isi salahiyiti bilen emes, partiye sékrétari salahiyiti bilenmu emes, belki Merkiziy Herbiy Ishlar Komitétining re’isi bolush salahiyiti bilen buyruq chüshürdi.

(8) Junggoning su asti paraxoti urushida düshmen uchurini toplash iqtidari hazirmu nahayiti töwen sewiyide. Gerche Junggo déngiz armiyisi hazir su asti sezgüch, turaqliq qanatliq ayropilan, tik uchar ayropilan we su üsti paraxoti qatarliq düshmen su asti paraxotining uchurini yighish téxnikisigha meblegh sélishqa bashlighan bolsimu, uning su asti paraxoti urushi sewiyiside éghir derijidiki ajizliqlar bar. Bu sahede Amérika bashqa barliq döletlerdin köp üstün turidighan bolup, bashqilar Amérikining su asti paraxotlirini bayqashta intayin qiynilidu. Junggo su asti paraxotlirining awazi bek yuqiri bolup, uni asanla bayqighili bolidu, hemde ularning su astida urush qilish iqtidarimu nahayiti töwen. Shunglashqa Junggoning su asti paraxotliri Amérika we Yaponiye déngiz armiyiliri üchün ongayla bitchit qiliwetkili bolidighan nishan bolup qalidu. Déngiz urushida hawa we déngiz armiyiliri hemkarliship ish élip bérish jehette Junggo hazirmu nahayiti ajiz bolup, bu sahede xéli köp yéngi téxnologiyilerni tereqqiy qildurmay turup, Junggo birleshme urush élip baralmaydu. Hazir Amérika ademsiz su asti paraxotlirinimu nahayiti téz tereqqiy qilduruwatqan bolup, u paraxotlar nahayiti yuqiri sewiyilik su astini tekshürüsh, közitish, we su astida urush qilish qabiliyitige ige. Bu jehette Junggo hergizmu Amérikigha yéqin kélelmeydu.

Junggoning hawadin mudapi’e körüsh iqtidarliridimu xéli köp nuqsanlar bar. Uning bashqurulidighan bomba we yoshurunche uchidighan ayropilanlarni bayqash we tosush iqtidarimu nahayiti cheklik. Amérika hazir bayqash nahayiti qiyin bolghan bombardimanchi ayropilan we nahayiti uzun’gha intayin yuqiri sür’et bilen uchup bérip, intayin yuqiri derijidiki toghruluq bilen hujumgha öteleydighan herbiy ayropilanlarni yasawatqan bolup, Junggoning ulardin mudapi’elinishi nahayiti qiyin’gha toxtaydu. Ashundaq hawa hujumidin mudapi’elinidighan aktip we passip tedbirlerni wujudqa keltürüsh üchün Junggo herbiy xirajetni hazirqidin yenimu köp östürmise bolmaydu.

Junggoning Amérika awi’amatka paraxotlirini tépish we nishanlashqa ishlitidighan radar sistémisining anténnasi nahayiti chong we ajiz. Uningda téxi özining paraxotlargha hujum qilish üchün ishlitidighan bashqurulidighan bombilirini ünümlük qoralgha aylandurush üchün zörür bolghan tepsiliy we neq meydan nishanlash uchurlirini yighidighan iqtidar yoq. Junggoning yene déngiz üstidiki awi’atsiye, hemde quruqluq, déngiz üsti we asmanda may qachilash iqtidari bolmighachqa, u téxiche birer rayonni düshmen hujumidin qoghdash imkaniyitige ige emes. Mana bular Junggo buningdin kéyin toldurmisa bolmaydighan boshluqlardur.

Junggo bilen sélishturghanda, Amérika urush qilish medeniyiti, we nahayiti keng da’irilik taktikiliq we istratégiyilik yadro bombisigha ige bolup, nopus zichliqi we yadro bombisi hujumigha kelgende Junggo dunyadiki eng ajiz döletlerning biri bolup hésablinidu.

Yuqiridiki misallardin shuni körüwalghili bölidiki, Junggo hazirche herbiy sahediki bir hökümran küch emes bolup, shundaq bolushqa urunsimu uningda köpligen yétersizlikler mewjut. Gerche Junggo özining istratégiyilik da’irisini kéngeytmekchi boluwatqan bolsimu, u dunya miqyasida emes, hetta Asiyaning özidimu Amérikining riqabetchisi bolalmaydu. Eger birer chong urush partlap qalidiken, Junggo Amérika, Yapon, Awstraliye we Hindistan armiyisini öz ichige alghan bir chong birleshme armiyige taqabil turushqa mejburi bolidu. Birer chong urush yüz bermigen teqdirdimu, Junggogha qarshi bir nahayiti küchlük we tengpunglashqan tashqi küchning mewjut bolup turushi hazir Asiyadiki, bolupmu Sherqiy-shimaliy Asiyadiki bir ölchem bolup qaldi.

(9) Junggo armiyisi hazir bir quruqluqtiki herbiy küch bolup, uning déngiz armiyisi köpligen cheklimilerge duch keldi. Junggoning quruqluq armiyisimu hazir nahayiti éghir ichki xewpke duch kelgen bolup, shuning bilen u déngiz armiyisini tereqqiy qildurushta éghir derijidiki iqtisad cheklimisige uchrawatidu. Junggo dölet mudapi’e ishlirigha qanchilik meblegh ajratqan bolsa, dölet ichi bixeterlikigimu shunchilik meblegh ajritishqa mejburi boluwatidu. Sabiq Sowét Ittipaqimu eyni zamanda Amérika bilen bolghan herbiy küch musabiqiside oxshash mesilige duch kelgen idi. Junggoning déngiz armiyisi hawa armiye mudapi’esige ige emes bolup, uning yadro-matorluq su asti paraxotlirining awazimu bir qeder yuqiri. Junggoning quruqluqtin hawagha qaritilghan herbiy küchimu Sherqiy Asiyadin ibaret özige nahayiti yéqin déngiz rayonlirida ünümlük urush qilishqimu yétishmeydu. Junggo Amérikining déngiz yolliridiki üstünlükige tehdit salghidek we Amérikining Sherqiy-jenubiy Asiyadiki istratégiyilik shériklirining bixeterlikige tehdit salghidek iqtidargha ige emes.

(10) Junggo yémeklik we énérgiye menbesi jehettiki éhtiyajini qandurushta xelq’ara sodigha tayinidu. Bu ehwal uni déngiz armiyisini kücheytishke qistaydu. Emma Junggo quruqluqta bashqa jem’iy 14 dölet bilen chégridash bolup, uning quruqluqtiki bashqa döletler bilen bolghan chégrisining uzunluqi dunya boyiche 1-orunda turidu. Shundaq bolghachqa Junggo yalghuz déngiz armiyisila emes, quruqluq armiyisinimu tereqqiy qildurmisa bolmaydu. Ashundaq ikki xil armiyini kücheytmeydiken, Junggoning xelq’ara ishlarda oynaydighan roli cheklimige uchraydu. Junggoning déngiz armiyisige bolghan éhtiyaji eyni waqitta Firansiye, Gérmaniye we Rusiyening béshigha kelgen ehwal bilen oxshiship kétidu. Amérika Junggogha oxshimaydu. U özi xalighan waqitta herbiy ishlar üchün xejleydighan pulning miqdarini tengshep, déngiz armiyisige ajritidighan pulning miqdarini östürüp, Asiyadiki tertipini kapaletke ige qilalaydu. Bu pütünley Amérikining téxnologiye yaki yéngiliq yaritish iqtidari da’irisi ichidiki bir ish.

4. Xulase

Junggo hazir qurulma jehettiki yétersizlik we nopus statistikisi jehettiki tosalghugha duch kelgen bolup, uning dölet küchi pat yéqinda tereqqiyattin toxtaydu. Bu Junggoning Amérika bilen bolghan yuqiri téxnologiyelik qoral musabiqiside dölet mudapi’esi üchün ajritidighan xirajitini cheklimige uchritip, u musabiqide utup chiqalmaydu. Dölet ichide kündin-kün’ge éghirliship méngiwatqan ichki mesililerni hel qilish Junggo dölet rehberlirining eng muhim ishi bolup qélip, ashu mesililerni bir terep qilish üchün xejleydighan pulmu dawamliq ösüp méngip, u pul dölet iqtisadiy serpiyati we dölet bayliqining xéli köp qismini igileydu. JKP rehberliki kündin-kün’ge küchiyip méngiwatqan xelq naraziliqi bilen küresh qilidighan bolup, ashundaq naraziliq JKP ning mewjut bolup turushighimu bir xil tehdit bolup qalidu. Junggo iqtisadiy sahede bay boldi, emma uning bay bolushi Junggoning ichki mesililirini hel qilish u yaqta tursun, ichki mesililerni téximu éghirlashturuwetti. Yeni, Junggoning iqtisadiy tereqqiyati uning ichki mesililirini hel qilmayla qalmay, belki ularni barghanséri yamanlashturuwatidu.

Junggo Asiyada nahayiti yalghuz qalghan bir dölet bolup, uning Asiyada asasiy jehettin bashqa dosti yoq. Tarixiy ehwallargha asasen, Junggo özini Asiya piramidasining eng choqqisidiki bir dölet, dep hésablaydu. Emma Asiyada Junggoning özi üchün tikliwalghan bundaq hökümran ornini étirap qilidighan döletler asasen yoq. Heqiqetenmu kéngeymichilikni barghanséri kücheytip méngiwatqan Junggogha taqabil turush yolida Amérika, Yaponiye we Hindistan qatarliq eller biwasite yaki wasitilik halda birlikte ish élip bérishi mumkin.

Herbiy sahediki muhim téxnologiyiler jehette Junggo Amérikidin kem dégende 20 yil kéyin turidu. Junggo yuqiri süpetlik urush ayropilani matorini yasap chiqish yolida tirishiwatqili 35 yil boldi. Emma undaq matorlarni yasap chiqish bir intayin qiyin ish. Shunga Junggo téxiche muweppeqiyet qazinalmidi. U hazirghiche ashundaq ayropilanlarning matorlirini Rusiyedin élip kelgen bolup, u matorlar anche ishenchlik emes. Junggoning zamaniwi urush jehette pütünley tejribisiz ikenliki, hemde uning herbiy kadirlarni östürüshte peqet partiyige bolghan sadaqetni ölchem qilidighanliqi Junggo eskerlirining emeliy urushlarda qehrimanliq körsiteleydighanliqigha nisbeten nahayiti küchlük guman peyda qilidu. Uningdin bashqa, Junggoning herbiy sahede küchiyishi Yaponiye, Hindistan we Sherqiy-jenubiy Asiyadiki bashqa bir qisim ellerning déngiz armiyilirini kücheytip, shu arqiliq Junggogha taqabil turushini keltürüp chiqiridu.

Qisqisi, Junggo gherbning bazirigha éhtiyajliq, uning qoshniliri Junggoning Asiyada bir hökümran küch bolushini qobul qilmaydu, hemde buningdin kéyinki xéli uzun waqit ichide Amérika özining küchlük ornini saqlap, herbiy we diplomatik sahelerde Junggoni tosup turidu.

Paydilinish Matériyalliri:

[1] Why China Will Not Become the Dominant Power in Asia

https://www.youtube.com/watch?v=_AvNT3vyzr0

[2] Why China Will Not Become the Dominant Power in Asia
http://www.regionalsecurity.org.au/Resources/Documents/SC10-3DibbLee.pdf

Eslidiki Menbe Aptorlirining In’glizche Tonushturilishi:

Paul Dibb is Emeritus Professor of Strategic Studies in the Strategic & Defence Studies Centre, Coral Bell schol of Asia-Pacific Affairs, ANU. He was head of the Strategic and Defence Studies Centre from 1991 to 2004. Before that he held the positions of deputy secretary for Defence, director of the Joint Intelligence Organisation and head of the National Assessments Staff. He studied the former Soviet Union for over 20 years both as a senior intelligence officer and academic. He advised ASIO on certain Soviet activities. His book The Soviet Union--the Incomplete Superpower was published by the International Institute for Strategic Studies , London in 1986, reprinted 1987 and second edition 1988.

John Lee is an Australian academic working on international economic and security affairs with a focus on the Asia-Pacific. Lee is an adjunct associate professor at the Australian National University's Strategic and Defence Studies Centre, a Michael Hintze Fellow at the Centre for International Security Studies, University of Sydney and a senior scholar at the Hudson Institute in Washington, DC. Lee is a board member of the Institute for Regional Security.