Eslidiki menbesige berish uchun, bu yerni cheking
(http://www.misran.cn/modules.php?name=NukeWrap&page=uyghurlar/til_yeziq/index.htm).
(1)
Hazirgha qeder élip bérilghan tetqiqat netijiliri
Uyghurlarning yéziq
tarixining ikki ming yillar etrapida ikenlikini ispatlap turghan
bolsimu, lékin
mushu uzaq tarixiy jeryanda qollinilghan yéziqlar we
yéziq islahatliri heqqide
parche - parche maqaliler (1) élan qilin'ghandin bashqa, Uyghur
yéziq tarixi
heqqide héchbolmighanda melum bir yéziq dewri heqqide
mukemmel birer emgek
meydan'gha kelmidi. ((1) Bu yerde Qurban Weli qatarliq bir qisim
tetqiqatchilirimizning mushu sahediki emgekliri közde tutulidu.)
Wéy Süyyi xanim
bilen Abduréshit Sabit
ependi bu jehette téxiche qolgha élinmighan
témilar ichidiki hazirqi zaman
Uyghur yéziq tereqqiyati heqqide izdendi. Wéy Süyyi
xanim "Hazirqi zaman
Uyghur yéziqining 1950 - yilidin buyanqi tereqqiyati" namliq bu
emgikini
Italiyide chiqidighan "Merkiziy asiya jurnili" (Central Asiatic
Journal) (In'glizche) ning 1993 - yilliq 3 -, 4 - sani (Omumiy 37 -
san) da
élan qildi. Bu maqalide Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin
buyanqi Uyghur
yéziqi heqqidiki islahatlar keltürüp chiqarghan
ijabiy, selbiy tesirler bayan
qilin'ghan.
Abduréshit Sabit ependi
"Hazirqi zaman
Uyghur yéziqining tereqqiyat ehwali" namliq bu maqalisini
"Shinjang
tezkirisi" jurnilining 1994 - yilliq 3 - sanida élan qildi.
Maqalide 1949
- yilidin buyanqi Uyghur yéziq tereqqiyati heqqide
ünümlük pikirler bayan
qilin'ghan. Lékin yuqiriqi maqalilerde azadliqtin buyanqi
yéziq islahatliri
heqqide pikirler éytilmighan. Hazirqi zaman Uyghur yéziqi
heqqide söz qilish
üchün bizningche choqum gepni eng bolmighanda mushu esirning
béshidin
bashlashqa toghra kélidu.
Biz bu maqalimizde 20 - esirdin
buyan,
bolupmu erep élipbesi asasidiki chaghatay Uyghur
yéziqidin hazirqi zaman Uyghur
yéziqigha ötüsh jeryanidin 1984 - yilidiki imla
qa'idisi békitilgen'ge qeder
bolghan bir pütün tarixiy dewrdiki Uyghur yéziqining
omumiy ehwali, shundaqla
yéqinqi oy yil (1984 - Yildin 1994 - yilighiche) ichide
yéziq islahati heqqide
otturigha chiqqan bezi mesililer heqqidiki köz qarishimizni
otturigha qoyup
ötimiz. (2) 20 - Esirgiche bolghan ariliqta Uyghurlar herxil
ijtima'iy,
tarixiy, siyasiy sewebler tüpeyli her xil sistémidiki
yéziqlarni qollanidi.
Ularning ichide bir qeder uzun hem ünümlük,
omumyüzlük qollan'ghanliridin
soghdi yéziqi, orxon - yénsey yéziqi, qedimki
Uyghur yéziqi, erep yéziqi, erep
élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi, silawyan
élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi
(Sowét Uyghurliri arisida 1947 - yilidin ta hazirghiche
qolliniliwatidu.
Shinjang Uyghurliri arisida 1956 - 1958 - yilighiche sinaq teriqiside
yolgha
qoyulghan), Latin élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi
(Aptonom rayonimizda 1960 -
yildin 1964 - yilighiche sinaq qilinip 1965 - yili 4 - aydin 1982 -
yilining
axirighiche omumyüzlük qollinilghan), hazirqi zaman Uyghur
yéziqlar ichidiki
üch asasliq yéziq heqqide qisqiche toxtilip ötimiz:
8 - Esirde Uyghurlar
fonétika, boghum
birliship ketken orxun - yénsey (Türk - ronik)
yéziqini ishletken. 9 - Esirning
otturlirida Uyghurlarning gherbke köchüshige egiship bu
yéziq asta - asta
ishlitishtin qépqalghan. Turpan quju Uyghur xanliqi teweside
soghdi yéziqi
asasida ishlen'gen qedimki Uyghur yéziqi taki 15 -, 16 -
esirlergiche, köp
qisim Uyghurlar islam dinigha köchken waqitqiche ishlitilgen.
Shinjangning
gherbiy - jenubiy qismida bashqiche özgirish yüz
20 - Esir til - yéziq
nahayiti téz tereqqi
qilghan dewr boldi. Nurghunlighan yéngi dölet we aptonom
rayonlarning barliqqa
kélishige egiship nurghun tillar ma'arip we kündilik
turmushta ishlitishtin
resmiy tilgha aylandi. Merkiziy asiyadila yéqinqi dewrde
türkiy til
sistémisigha tewe tillar köpiyip 30 gha yetti. (1) Merkiziy
asiyadiki Uyghur,
Qazaq, Qirghiz qatarliq türkiy til sistémisigha tewe
xelqlerning tilliri sabiq
sowét ittipaqida étnik ayrima islahati élip
bérilip, ittipaqdash jumhuriyetler,
aptonom jumhuriyetler qurulghandin kéyin, özlirining
musteqil yéziqigha ige
boldi. ((1) é. Ténshö: "Türkiy tillar
tetqiqatigha muqeddime" junggo
ijtima'iy penler neshiriyati 1981 - yili (Béyjing) Xenzuche
neshri 16 - bet)
(3) 20 - Esirning bashlirida hazirqi zaman Uyghur edebiy tili we
yéziqi heqqide
eng deslep tarim wadisidin ottura asiyagha köchken Uyghurlar
arisida ghulghula
boldi. 1921 - Yili tarixiy, ijtima'iy ehwal we térritoriye
sewebidin
olturaqlashqan jayigha asasen özlirini "Qeshqerlik",
"Xotenlik", "Qumulluq", "Ghuljiliq" (Yaki
"Taranchi") dep atiwalghan, lékin mahiyette ortaqliqqa ige
bolghan
Uyghur millitining buningdin kéyin eslide mewjut bolup turghan
"Uyghur" dégen nami toluq asas bilen ishlitish tamamen qayil
qilarliq
derijide ispatlan'ghandin kéyin, munazire nuqtisi sowét
Uyghurlirining ortaq
edebiy tiligha qaysi di'alékt (Qeshqer di'alékti yaki
ghulja di'alékti) ni asas
qilish kérek, dégen bashqa bir mesilige buraldi. Bu
munazire Uyghur yéziqidiki
"Kembegheller awazi", "Azadliq géziti", "Sherq
heqiqiti géziti", "Qizil shepeq géziti", "Inqilabiy
sherq", "Lénin yolida mangayli" qatarliq gézit -
jurnallarda
taki 1930 - yillarghiche dawamlashti. (1) (A. T. Heyderop:
"Sowét
ittipaqidiki Uyghurlarning edebiy tilni berpa qilish jeryani",
"Qeshqer pédagogika inistituti ilmiy jurnili" 1993 - yil 4 -
san) bu
munaziriler dawamida Uyghur yéziqi heqqidimu nurghun pikirler
otturigha
qoyuldi. S. Shakir janop Uyghur yéziqi we uning imlasi heqqide
ijabiy
pikirlerni otturigha qoydi. (2) Bu jeryanda erep élipbesi
asasidiki kona
yéziqni tüzitish, toluqlash, özgertish tedbirliri
jiddiy élip bérildi. Shu
munasiwet bilen 1925 - yil 7 - ayning 18 - küni almatada Uyghur
ziyalilirining
qatnishishi bilen 1 - qétimliq til - yéziq ilmiy muhakime
yighini ötküzülüp,
shu waqitqa qeder qollinip kelgen erep élipbesi qismen islah
qilinip, Uyghur
tilining xususiyetlirige deslepki qedemde layiqlashqan 27 herptin
terkip tapqan
élipbe qollinildi. (1) (Abduréshit Sabit: "Hazirqi zaman
Uyghur yéziqining
tereqqiyat jeryani", "Shinjang tezkirisi" 1994 - yil 3 - san) bu
yéziq sowét ittipaqida 1920 - yillardin 1936 - yili latin
yéziqi ishltilgen'ge
qeder qollinildi. (2) (Wéy Süyyi: "Hazirqi zaman Uyghur
yéziqining 1950 -
yilidin buyanqi tereqqiyati" merkizi asiya jurnili 993 1- yili 3 -, 4 -
san, én'glizche neshiri latin élipbesi eng deslep
sowét ezerbeyjanda (1925 -
Yili) resmiy qollinildi. Shuningdin kéyinki ikki yil ichide bu
yéziq tedrijiy
halda bashqa jumhuriyetlerdimu omumlashti. (3) (Wéy Süyyi:
"Hazirqi zaman
Uyghur yéziqining 1950 - yilidin buyanqi tereqqiyati" merkiziy
asiya
jurnili 1993 - yili 3 -, 4 - san. énglizche neshri) 1926 -
yilidin bashlap
Qazaqistan, özbékistan we Qirghizistanda turushluq bir
türküm Uyghur
ziyaliyliri we oqutquchilar ereb élipbesi asasidiki Uyghur
yéziqini latin
élipbesi asasidiki Uyghur yéziqigha özgertish
heqqide teklip - pikirlerni we herxil
layihilerni otturigha qoyup, birqanche qétim muzakire qilishti.
1928 - Yil 4 -
ayning 29 - künidin 5 - ayning 4 - künigiche
özbékistanda semerqend shehride
ottura asiyadiki Uyghur ziyaliylirining qatnishishi bilen 1 -
qétimliq Uyghur
til - yéziq ilmiy muhakime yighini chaqirildi. Yighinda Uyghur
yéziqining
élipbesi we atalghular mesilisi nuqtiliq muzakire qilindi. (1)
(Abduréshit
Sabit: "Hazirqi zaman Uyghur yéziqining tereqqiyat jeryani",
"Shinjang tezkirisi" 1994 - yil 3 - san) bu qétimqi yighinda
sowét
Uyghurliri latin yéziqini ishlitish heqqide muhakime élip
bérilip,
latinlashturulghan bu élipbening 32 herptin terkib
tépishi tewsiye qilindi.
Lékin, latinlashturulghan bu yéziq taki 1930 - yili 2 -
qétimliq Uyghur tili
muhakime yighini almatada échilghan'gha qeder ishlitilmidi. (2)
(Wéy Süyyi:
"Hazirqi zaman Uyghur yéziqining 1950 - yilidin buyanqi
tereqqiyati"
merkiziy asiya jurnili 1993 - yil 3 - 4 - san én'glizche
neshri.) 1930 - Yili 5
- ayda almata shehride "2 - Qétimliq Uyghur tili muhakime
yighini"
chaqirilip, 1 - qétimliq yighinning latin élipbesi
asasidiki yéziqqa köchüsh
heqqidiki qarari maqullandi. Bu waqitta qobul qilin'ghan latin
élipbesi
asasidiki Uyghur élipbesi töwendikiche: (3) (Wéy
Süyyi: "Hazirqi zaman
Uyghur yéziqining 1950 - yilidin buyanqi tereqqiyati" merkiziy
asiya
jurnili 1993 - yili 3 -, 4 - san. énglizche neshri)
(Resim
1)
Sowét ittipaqidiki ottura asiya jumhuriyetliride
silawyanlashturush herikiti 30
- yillarning kéyinki yérimida bashlan'ghan bolup, 1938 -
yili Qazaqlar uni
qobul qildi. Lékin Uyghurlar uni taki 1946 - yilighiche
ishletmidi. Shu yili bu
élipbe yene mongghuliyide qollinildi. Latinlashturulghan
élipbege qarighanda,
silawyan élipbesi herbir til üchün oxshimighan
shekilde tüzüldi. Lékin eyni
waqitta Rus tilidin kirgen sözler bashqa tillardimu Rus tili imla
qa'idisi
boyiche yézilghachqa, bashqa tillardiki silawyan herpliri
köpeydi. Mesilen,
silawyan élipbesi asasidiki Uyghur élipbesi 41 herptin
teshkil tapqan bolup,
eslidikidin toqquz herp éship ketkenidi. Sabiq sowét
ittipaqining ottura asiya
rayonidiki jumhuriyetliride til - yéziq heqqidiki bes -
munaziriler shundaq
qiziq dawamlashqan bir peytte, jahaletlik shinjang rayonida til -
yéziq muhakimilirige
nöwen yoq idi. 1933 - Yili shéng shisey hoquq tutqandin
kéyin, özini sowéttiki
milliy ishlar programmiliri bilen pishshiq tonush dep kökke
kötürüp, sowét
ittipaqi bilen bolghan ittipaqliqini kücheytip, sowéttta
qollinilghan milliy
terkibni ayrishqa munasiwetlik hemme katégoriyilerni shinjangda
qollandi. 1935
- Yilidiki 2 - qétimliq xelq qurultiyida shéng shisey
shinjangdiki xelqlerni 14
étnik guruppigha (Milletke) ayridi. Hemde herbir millet
üchün yarim - ayrim
Xenzuche nam berdi. (1) (Borhan shehidi: "Shinjangning 50 - yili"
milletler neshiriyati 1986 - yil. Béyjing. 528 - 529 - Bet.)
Hazirqi zaman
Uyghur yéziqi shéng shiseyning atalmish "Milletler
barawerliki"
siyasitini yolgha qoyushi bilen shinjangda keng da'iride ishlitildi.
Lékin
shinjangdiki Uyghurlar sowét Uyghurlirining 1930 - 1940 -
yillardiki deslepte
latin yéziqini qollinishtin tedrijiy silawyan yéziqigha
köchüsh herikitige
egeshmidi. 1936 - Yili hashim göher baqi dégen kishi
teripidin tüzülüp,
ghuljida hüsiyin yunus metbe'eside bésilghan ili wilayetlik
medeniy aqartish
uyushmisi teripidin tarqitilghan "éLipbe" dersliki hazirqi zaman
Uyghur yéziqida bésilghanidi. Uningda ereb tilidin kirgen
sözlerni yézishta
qollinilidighan belgiler kirgüzülmigen. 1935 - Yilidin
bashlap "Shinjang
géziti" ning Uyghurchisi neshir qilindi. Uningda erep tilidin
kirgen söz
atalghularni yézishta qollinilidighan
(Resim
9)
herpliri peqet erepche söz atalghularni yézishtila
qollinilip, Uyghur tiligha
xas sözlerde qollinilmidi. Shéng Shiseyning sowét
ittipaqining tesirige
uchrishi we egishishi bilen Shinjangda tunji qétim yéziq
islahati boldi. 1937 -
Yili shinjangdiki ziyalylarning erep élipbesi asasidiki Uyghur
élipbesini san
we tertip jehettin sowét Uyghurliri qolliniwatqan latin
élipbesi asasidiki
Uyghur élipbesi bilen oxshash qilishqa qoshuldi. Jedwel 2
shinjang Uyghurliri
1937 - yilidin ilgiri qollan'ghan élipbe (Resim
0)
jedwel 3 Shinjang Uyghurliri 1937 - yili tüzgen élipbe (Resim
8)
1946 - yili üch wilayet milliy armiyisi bilen gomindang
hökümiti otturisida
"11 Maddiliq bitim" imzalinishtin burun xelq wekilliridin
élin'ghan
pikirlerde wekiller "Döletning memuriy organliri we edliye
organlirining
hüjjet - matériyalliri musulmanlarning ezeldin bar bolghan
yéziqi (Uyghur
yéziqi -- a) da yézilsun; bashlan'ghuch, ottura we aliy
mekteplerning hemmiside
musulmanlarning ezeldin bar bolghan til - yéziqida ders
ötülsun, dégen pikirde
ching turghan. Netijide, "11 maddiliq bitim " Ning 3 -, 4 -
tarmaqlirida mushu mezmundiki pikirlerge diqqet qilinip "
döletning
memuriy organliri we ediliye organlirining xet - alaqiliride dölet
tili we
musulmanlar tilliri teng qollinilidu. Xelqning hökümetke
sun'ghan erz -
iltimaslirini öz millitining yéziqida yézishqa
ruxset qilinidu; bashlan'ghuch
mektepler bilen ottura mekteplerde dölet tili mejburiy ders bolup
kiridu. Aliy
mekteplerning oqutush weziyitige qarap ders ötüshte
dölet tili bilen
musulmanlar tili teng qollinilidu " Dep belgilendi. 1946 - Yili 25
kishidin terkib tapqan ölkining hökümet hey'etlirining 2
- qétimliq yighinida
maqullan'ghan " shinjang ölkilik hökümet programmisi "
éLan qilindi.
Uning "G. Ma'arip " Qismining 9 - tarmiqida " bashlan'ghuch,
ottura mekteplerde shu milletning til - yéziqida ders
ötülidu. Lékin ottura
mektepte dölet tili oqushqa tégishlik ders qilinidu. Aliy
mekteplerde bolsa,
oqu - oqutush éhtiyajigha qarap dölet tili bilen musulman
tili teng qollinilidu
" Dep belgilendi. Bu eyni waqittiki üch wilayet rehberlirining
öz til -
yéziqigha bolghan yüksek mes'uliyitini ipadilidi. Netijide
Uyghur til - yéziqi
qanuniy orun'gha ige bolup, ma'arip we hökümet xizmetliride
ishlitishke
bashlidi. 1946 - Yili ölkilik ma'arip nazariti bashlan'ghuch
mekteplerning 1 -
yilliq oqughuchiliri üchün yéngi élipbe
tüzüp élan qildi. Bu élipbe 27 herptin
teshkil tapqanidi. Jedwel 4 1946 - yili tüzülgen Uyghur
élipbesi:
(Resim
7)
Shinjang rayonida erep élipbesini islah qilip, uni Uyghur tili
fonétikisigha
maslashqan Uyghur élipbesige aylandurush üchün jiddiy
tutush qiliniwatqan
chaghda, 1947 - yil 2 - ayning 4 - künidiki sabiq sowét
ittipaqi aliy
sowétining qarari boyiche latin iélipbesi asasidiki
yéngi élipbege köchürüldi.
Uningda rus élipbesidiki 33 herp toluq qobul qilin'ghandin
bashqa, Uyghur
tilining özige xas fonimilirini ipadilesh üchün sekkiz
herp yasalghan. Shundaq
qilip, silawyan élipbesi asasidiki Uyghur élipbesi 41
herptin teshkil
tapqanidi. Jedwel 5 1947 - yilidiki sowét Uyghurliri ishletken
silawyan
élipbesi asasidiki Uyghur élipbesi
(Resim
6)
Mana bular 1949 - yilidin ilgiriki shinjang we sabiq sowét
ittipaqidiki bir
qanche qétimliq yéziq islahatliri. Jungxua xelq
jumhuriyiti qurulghandin
kéyinki 40 nechche yilliq tarixiy jeryanda Uyghur yéziqi
heqqide yene nurghun
islahatlar, özgirishler boldi. Bu xil islahat we
özgirishlerni tarixiy jehettin
üch basquchqa bölüshke bolidu: (4) Eyni waqitta shinjang
sowét ittipaqidiki
neshriyat orunlirining tarqaqliqi we özi xalighan imla qa'idisi
boyiche neshir
ishliri bilen shoghullan'ghanliqi tüpeylidin, shu waqittiki Uyghur
edebiy
yéziqi heqiqeten qalaymiqan idi. 1937 - Yili élip
bérilghan islahat peqet
ziyaliylar bilenla cheklinip qélip, peqet rayon we ölke
derijilik bezi
gézitlerdila ishlitildi. " Shinjang géziti " 1935 -
Yilidin bashlap
Uyghur tilida neshir qilindi. Bu gézit 1937 - yilidiki
élipbeni ishlitishke
mayil idi. Bu gézit gerche shinjangning hemme jaylirigha
tarqitilghan bolsimu
lékin, qatnash qolaysizliqi tüpeylidin chet, yiraq
jaylargha yétip baralmidi.
Eyni waqittiki junggoda ichki urush élip bériliwatqan
apetlik yillarda az
sanliq milletler til - yéziqini
ölchemleshtürüshni muzakire qilish we
omumlashturush heqqide söz échish mumkin emes idi. Uyghur
imla qa'idisining
bundaq bolushidiki yene bir seweb,
-------------------------------------
a, b,
p, t, j, ch, x, h, d, r, z, j, s, sh, gh, q, f, k, g, ng, i, y, y, l,
m, n, w,
o, u, e -------------------------------------
bu élipbe we imla
qa'idisi shinjanggha
kirgüzülgen bolsimu, lékin shinjangda herqandaq
derijidiki bir hökümet orgini
teripidin étirap qilinmidi. Shundaq bolushigha qarimay, 1951 -
yilidin bashlap
shinjanggha qaritilghan medeniyet siyasiti, türlük til -
yéziqta neshir
qilin'ghan matériyallar wasitisi bilen tarixtin buyanqi eng
yuqiri derijide
singip kirdi. Mushu waqitta qazaqistan penler akadémiyisi
Uyghurshunasliq
inistituti 1949 - yilidin buyan tetqiqatini shinjang Uyghur til -
yéziqigha
merkezleshtürgenidi. éLimizdimu merkiziy hökümet
shu waqittin bashlap az sanliq
millet tillirini tetqiq qilidighan mexsus xadimlarni terbiylesh
programmisini
tüzüshke kirishti. Junggo penler akadémiyisining til
inistituti (Hazirqi junggo
ijtima'iy penler akadémiyisi) 1951 - yili etiyazdin bashlap az
sanliq milletler
tilliri mutexessislirini terbiyileydighan kurslarni échishqa
bashlidi. 1950 -
Yilining küz peslide merkiziy hökümet gherbiy shimal we
gherbiy jenubtin ibaret
ikki asasliq az sanliq millet rayonigha " qérindashlar salimini
yetküzüsh
" Wekiller ömikini ewetti. Wekiller ömikining qarmiqida
birdin tilshunas
bar idi. Penler akadémiyisidiki wang jün gherbiy shimalgha
ewetilgen bolup,
qaytip barghandin kéyin shinjangdiki az sanliq milletler tili
toghrisida doklat
yazdi. Bu mushu rayonidiki til saheside élip bérilghan
eng deslepki tetqiqat
doklati idi. 1950 - Yili 10 - ayda " shinjangda tinchliq we
xelqchilliqni
himaye qilish ittipaqi " Til - yéziq yighini chaqirip, "
shinjang til
- yéziq komitéti " Qurushni qarar qildi. Eowuyüen
1951 - yil 2 - ayning 5
- küni maqullighan qararigha asasen, 1951 - yili 12 - ayning
axirida "
shinjang ölkilik az sanliq milletler til - yéziqini
muzakire qilip, islah
qilish hey'iti " Teshkil qilindi. 1952 - öLkilik xelq
hökümitining 10 -
qétimliq hey'etler mejliside " shinjang milletler til -
yéziqini muzakire
qilip, yétekchilik qilish hey'iti " Qurush qarar qilindi.
Yéngidin
teyinlen'gen hey'et ezaliri yighin échip, almatada ishlen'gen "
Uyghur
edebiy tilining qisqiche imla qa'idiliri " Ni sinaq teriqiside
ishlitishni
qarar qildi. Lékin, " hey'et " Ning xizmiti 1954 - yili Uyghur
edebiy
tilining imla qa'idisi tüzülgendin kéyin bashlandi. Bu
chaghda tüzülgen Uyghur
élipbesi 30 herptin teshkil tapti. Jedwel 7 1954 - yili
tüzülgen Uyghur
élipbesi
(Resim
5)
1954 - yili shinjang milletler til - yéziq komitétining
sabiq mudiri mexmut
zeydi tüzgen " Uyghur edebiy tilining qisqiche imla qa'idisi "
éLan
qilindi we bu imla qa'idisining almatada tüzülgen imla
qa'idisini asas
qilghanliqi izahlandi. Bu imla qa'idisi 1954 - yili 3 - ayda shinjang
milletler
til - yéziqini muzakire qilip yétekchilik qilish hey'iti
munasiwetlik
orunlardin wekil qatnashturup chaqirghan til - yéziq xizmiti
yighinida
maqullandi. Bu layihe sabiq shinjang ölkilik xelq
hökümitining testiqi bilen
1954 - yil 5 - ayning 1 - künidin bashlap pütün
shinjangda omümyüzlük qollinish
qarar qilindi. Bu qétimqi imla qa'idiside Uyghur edebiy tilining
élipbesi,
sozuq we üzük tawushlarning imlasi, lewleshken boghumlarning
tesiri, bezi
tawushlarning nöwetlishishi, bashqa tillardin kirgen
sözlerning imlasi,
qoshumchilarning imlasi, boghum köchürüsh qa'idisi
qatarliq bir yürüsh
qa'idiler bérilgen. Buning bilen Uyghur tilining we Uyghur
yéziqining
xususiyetlirige muwapiqlashqan ilmiy qa'idiler deslepki qedemde
otturigha
qoyulghan. Atalghularni toghra ishlitishning til emeliyitige
uyghunlashqan bir
yürüsh prinsipliri, bashqa tillardin kirgen sözlerni
toghra yézishning deslepki
qa'idiliri otturigha qoyulghan. Bu qétimqi élipbede
Uyghur tilida musteqil
fonima süpitide qollinilmaydighan peqet erep - pars tilidin kirgen
sözlerni
yézishta ishlitilidighan " t ", "", "",
"", "", "", "", " Gh " Din
ibaret sekkiz herp Uyghur élipbesidin chiqirip tashlandi.
Shundaqla Uyghur
élipbeside kam bolsa bolmaydighan sozuq tawushlar
üchün " a ", "
E ", "é", " I ", " O ", " U " Din
ibaret alte herp qoshuldi. Bu qétimqi imla qa'idisi heqqidiki
qarar 1951 -
yilidiki qarar (Almata yighinida maqullan'ghan) din héchqanche
perqlenmisimu,
lékin bu yighinning muhim ehmiyiti junggo kommunistik
partiyisining élimizdiki
az sanliq milletler til - yéziqi qa'ide - permanlirini
tüzüsh we uninggha
yétekchilik qilishning bashlinishi boldi.
1954 - Yili sabiq sowét
ittipaqi ottura
asiya jumhuriyetliridin kelgen medeniyet tesiri yuqiri basquchqa kirdi.
Derslik
matériyallar, markis, én'glis, lénin, sitalin
eserliri, siyasiy teshwiqatlar,
shuningdek
1950 - Yillarning otturilirida
az sanliq
milletler tilliri üstidiki tetqiqatlar nahayiti téz
tereqqiy qilghan bolup,
qisqa mezgil ichide Uyghur, qazaq, mongghul tillirini
silawyanlashturushni
meqset qilghan islahatlar bashlandi.
1955 - Yili 12 - ayda
béyjingda tunji
qétimliq az sanliq milletler tili ilmiy muhakime yighini
échildi. Uning asasiy
meqsiti, az sanliq milletler tili üstidiki tetqiqatni
chongqurlashturush we
yéziqi muwapiq bolmighan milletlerning yéziq islahatini
qollash, yéziqi bolmighan
milletler üchün yéziq ijad qilishni ilhamlandurush
idi. Yighinda 1956 -
yilining axiridin burun az sanliq milletler yéziqini layihilesh
we islah
qilishni omumyüzlük tereqqiyatqa érishtürüsh
telep qilindi. Shundaq qilip 1956
- yili 700 kishidin terkib tapqan yette az sanliq millet til -
yéziqini tetqiq
qilish guruppisi teshkillinip, dölet penler akadémiyisi
teripidin 42 az sanliq
millet rayonigha ewetildi. 6 - Guruppa shinjanggha orunlashturuldi.
Mushundaq shara'itta Uyghur we
bashqa
milletlerning til - yéziqini qéliplashturush,
ölchemleshtürüshtin ibaret jiddiy
wezipige muwapiqlishish üchün, partiye we xelq
hökümitining qarar qilishi bilen
1956 - yili shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq
tetqiqat komitéti
quruldi. Bu organ qurulghandin kéyin, milletler til -
yéziq xizmiti saheside
nurghun emeliy xizmetlerni ishlidi. Aptonom rayonning eyni waqittiki
rehbiriy
kadirliri we ilmiy xadimlar erep élipbesi asasidiki Uyghur kona
yéziqining
uzundin buyan saqlinip kelgen yétersizliklirini tüzitish
üchün Uyghur, qazaq,
qirghiz, mongghul, shibe qatarliq milletlerning yéziqini
silawyanlashturush
heqqide teklip, layihe, teshebbuslarni otturigha qoyushti. Bu teklip,
layihilerni aptonom rayonluq xelq hökümiti mexsus yighin
échip, muzakire
qilishni qarar qildi. Bu qarargha asasen, 1956 - yil 8 - ayning 13 -
künidin 22
- künigiche ürümchide aptonom rayonluq 1 -
qétimliq milletler til - yéziq ilmiy
muhakime yighini chaqirildi. Yighinda memliketlik milletler ishliri
komitéti,
junggo penler akadémiyisi til tetqiqat orni, merkiziy milletler
shöyüeni
qatarliq orunlardin bir qisim alimlar, mutexessisler shundaqla
qazaqistanning
til we medeniyet wekiller ömiki teklip bilen qatnashti.
Yighinda junggo kommunistik
partiyisi
shinjang Uyghur aptonom rayonluq komitétining shujisi wang
énmaw tebrik sözi
sözlidi. Merkiziy milletler ishliri komitéti medeniy
ma'arip bashqarmisining
bashliqi, junggo penler akadémiyisi az sanliq milletler
tillirini tetqiq qilish
ornining mu'awin bashliqi ying yürén " milletler til -
yéziq xizmitining
hazirqi ehwali we bu heqte birnechche pikir ", Junggo penler
akadémiyisi
az sanliq milletler tillirini tetqiq qilish ornining mu'awin bashliqi
proféssor
fu mawji " yéziq layihisi we Uyghur yéziining imlasini
tüzitish toghrisida
birnechche pikir ", Junggo penler akadémiyisining til ishliri
boyiche
meslihetchisi, sowét mutexessisi g. Sérdyochinko "
shinjang Uyghur aptonom
rayonidiki milletler til we yéziqliri heqqide ", Shinjang Uyghur
aptonom
rayonluq milletler til - yéziq tetqiqat komitétining
mu'awin mudiri elqem extem
" shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq tetqiqat
komitétining
xizmet doklati " Qatarliq témilarda doklat berdi.
Yighin jeryanida shinjang Uyghur
aptonom
rayonimizdiki Uyghur, qazaq, qirghiz, mongghul, shibe milletlirining
kona
yéziqlirini özgertip, silawyan élipbesi asasidiki
yéngi yéziqqa köchüsh
mesilisi, Uyghur edebiy tili we uning atalghulirini ishlesh mesilisi,
shundaqla
til saheside ishlen'gen xizmetler, qolgha keltürüleen
netijiler, ishleshke
tégishlik wezipiler muzakire qilindi.
Yighin axirida, shinjang Uyghur
aptonom
rayonidiki milletlerning til - yéziq ilmiy yighinining qarari
otturigha qoyuldi
we maqullandi. Shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti
Uyghur, qazaq,
qirghiz, mongghul, shibe milletlirining yéziqini özgertish
we yéziqi yoq
milletlerning yéziq taritiwélishigha yardem bérish
toghrisida töt maddiliq
qarar (1956 - Yil 12 - ayning 31 - küni komitét ezalirining
13 - sanliq
mejliside maqullan'ghan) ni élan qildi. Bu qarar shu yili 31 -
dékabr küni
shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti teripidin
testiqlinip, küchke
ige boldi. Bu xewer " shinjang géziti " Ning 1957 - yili 2 -
ayning 9
- künidiki Xenzuche, Uyghurche sanlirigha bésildi.
Lékin bu qarar shinjangda
1957 - yili élip bérilghan yerlik milletchilikke we
hoquqdarlargha qarshi
turush herikitining netijiside bir yaqqa tashlinip qaldi. Shuningdek,
1958 -
yili Xenzu tilining latinlashturulghan fonitékiliq
élipbesi élan qilin'ghandin
kéyin, silawyan yéziqini qollinish döletning
birlikidin ayrilghanliq, dep qaraldi.
Uyghurlarning eyni waqittiki
yerlik til -
yéziq yighini latin yéziqigha bolghan qiziqishini
ipadilep turghan shara'itta,
silawyan élipbesini tallishi tarixiy, ijtima'iy, siyasiy asasqa
ige idi. Buning
ichide siyasiy asas muhim orunda turatti. Bu yerdiki siyasiy asas
déginimizde,
merkezning siyasiy yolyoruqliri közde tutulidu. Eyni waqitta
sowét merkiziy
asiya xelqliri we mongghuliye jumhuriyiti silawyan yéziqigha
köchüp bolghan
bolup, élimiz özining sotsiyalistik qoshniliri bilen
bolghan " altun dewr
" Ni bashtin kechürmekte idi. Shuningdek junggo - sowét
dostluq munasiwiti
eng yuqiri basquchqa kötürülgenidi. Shu sewebtin
élimizning gherbiy shimal
rayonliridiki xelqlerning silawyan yéziqini tallishigha
kommunistik partiye we
merkiziy hökümettin yolyoruq bérilgenidi.
Shinjangning üch wilayet
rayonida 1940 -
yillarda köp qisim ziyaliylar silawyan yéziqi bilen tonush
idi. 1949 - Yilidin
kéyin shinjangning memuriyitidiki nurghun orunlar shu ziyaliylar
bilen
toldurulghanidi. Eyni dewrde üch wilayet ölke ornigha
wekillik qilatti. Buni
shu yerdiki ziyaliylarning köp bolushi belgilen'gen.
Uzaq ötmey " barche
güller tekshi
échilish, hemme éqimlar bes - beste sayrash "
Fangjéni yolgha qoyuldi.
Mushundaq shara'itta, junggo mongghul tili muhakime yighini (Yighin'gha
béyjing
we shinjangdin wekil qatnashqan) échilip 33 herp we ikki
qoshumche belgidin
terkib tapqan yéngi silawyanche mongghul élipbesi
tüzüp chiqildi. Shu yili 8 -
ayda, shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq
komitétigha silawyan
yéziqini qollinish toghrisida körsetme berdi. Shuning bilen
bu qarar
maqullinip, til - yéziq komitéti teripidin Uyghur, qazaq,
qirghiz, mongghul,
shibe, özbék, tatar tilliri üchün silawyanche
élipbe tüzüldi. Yuqirida bayan
qilip ötülgen yighin bu jehette töwendiki töt
prinsipni asas qilghanidi:
1) Bir yéziq sistémisi choqum tilning fonétika
bilen grammatika alahidilikini
eks ettürüp bérishi we ishlitishke muwapiq
kélishi kérek.
2) Medeniyet almashturushning qolayliq bolushi üchün "
qérindash milletler
" Ning herp shekli imkan qeder oxshash bolushi kérek.
3) Herbir herp choqum éniq, asan oqughili bolidighan we bashqa
herptin asan
perqlendürgili bolidighan bolushi kérek.
4) Ilim - pen, téxnika bilimlirini igilesh we medeniyetning
tereqqiy qilishi
üchün qolayliq bolushi kérek.
Shuningdek erep élipbesi
asasidiki Uyghur
yéziqining nuqsanliri mundaq körsitildi:
1) Erep yéziqi erep
tilining ichki
qanuniyetlirini yeni tawush sistémisini, grammatik qurulushini
közde tutup
meydan'gha keltürülgen bolup, erep tili üchün
xizmet qilip kelgen we kelmekte.
Lékin erep tili bilen Uyghur, qazaq, qirghiz, özbék,
tatar tilliri bashqa -
bashqa ichki qanuniyetleree we alahide xususiyetlerge ige ikki
sistémidiki
tillardur. Erep we türkiy tillarning tawush sistémisi
pütünley bir - birige
oxshimaydu.
Tawushlarni ipadilesh üchün qoshqan herplirimizmu özige
xas ayrim herplerni
yaritish bilen emes, erep yéziqida éship - téship
yatqan chékit we peshlerni
köpeytish yoli bilen boldi. Netijide, chékit, peshtin
zérikip ketken xelqimiz
metbu'atta köp qiyinchiliq bilen terghip qilishimiz we ishlitip
aware
bolushimizgha qarimay, u herplerni emelde qobul qilmidi. Az sanliq
kishilerdin
bashqa nurghun kishiler ulardin paydilinalmidi.
2) Yéziq sawat chiqirishqa, oqush, yézishta asan we eplik
bolushi lazim idi.
Erep élipbesi asasidiki yéziqning bu jehettimu birmunche
nuqsanliri bar. Hazir
Uyghur tilining xususiyetlirige xas 32 herp üchün erep
yéziqi aran 30 herp
bérilgen bolsimu, emma herbir herp bashtin, otturidin, axiridin
qoshulidighan,
ayrim kélidighan dep bir nechchige bölünidu. Shundaq
qilip 30 herp 111 xil
shekilni keltürüp chiqiridu. Uning üstige mushu 111 xil
bir - biridin anche
perqlinip ketmeydu.
Erep élipbesi asasidiki yéziqning murekkep bolushi, sawat
chiqirishni we oqush,
yézishni qéliplashturushtin tashqiri, imladiki
turaqsizliq we
qalaymiqanchiliqqa seweb bolmaqta.
3) Yéziq shekil jehettin bir - biridin keskin perq qilishi, pen
- téxnikida
paydilinishqa eplik bolushi kérek idi. Biz ishlitiwatqan bu
yéziq bu telepkimu
uyghun kelmeydu. Hazir qolliniwatqan yéziqning murekkeplik we
qalaymiqanchiliqi
metbu'atta xataliqlarning köp bolushigha seweb bolmaqta. Bir chish
yaki
chékitning artuq yaki kam bolushi sözlerni bir menidin yene
bir menige
aylanduruwétip, jümle mezmunini buzup qoyidu. Chékit
we chishlarning sunup
kétishi siyasiy jehettin bezi xataliqlarning yüz
bérishige sewebchi bolghanning
üstige, iqtisadiy jehettinmu döletke nurghun ziyan
keltürmekte.
4) Erep élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi bizning
qérindash xelqlerning
tillirida chiqiwatqan edebiyattin paydilinishqimu dexli qilmaqta. Yene
bir
tereptin, Xenzu xelqining bizning tilimizni öginishigimu
qiyinchiliq
tughdurmaqta.
Shuning bilen bir waqitta,
silawyan
yéziqining alahidilikliri mundaq körsitildi:
1) Erep élipbesi Uyghur
tilidiki sekkiz
sozuq tawushqa aran üch herp bérilgen bolsa, silawyan
élipbesi Uyghur tilidiki
sekkiz sozuq tawushqa sekkiz herp béreleydu (Buning altisi
silawyan élipbeside
bar herpler, ikkisi türkiy tillar sistémisida
sözlishidighan xelqler silawyan
élipbesi asasida yéziq yaritish jeryanida silawyan
élipbesidin paydilinip
tüzgen herplerdur).
Uyghur tilidiki üzük tawushlarghimu silawyan
élipbesidin (Esli silawyan
yéziqining üzük tawush herpliri we esli silawyanchigha
sowét ittipaqidiki türkiy
tillar sistémisida sözlishidighan xelqler teripidin
qoshulghan herplerdin
paydilinip) yéterlik miqdarda herp alghili bolidu. U herplerning
oqulushi
türkiy tillar sistémisida sözlishidighan bashqa
xelqlerde oqulushi bilen
pütünley dégüdek yéqin kélidu.
2) Silawyan yéziqida herbir tawush shekil jehettin bir - biridin
keskin perq
qilidighan musteqil herpler bilen ipade qilinidu.
3) Silawyan élipbesi asasidiki yéziqqa köchüsh
bilen sowét ittipaqining
sotsiyalizim qurush ishliridiki ilghar tejribiliridin, zamaniwilashqan
pen -
téxnikisidin, sowét ittipaqidiki türkiy til
sistémisidiki qérindash xelqlerning
ilmiy we bedi'iy edebiyatidin ongushluq paydilinish imkaniyitige ige
qilidu.
4) Silawyan élipbesi asasidiki yéziq Uyghur, qazaq,
qirghiz xelqliri we bashqa
xelqler hem ularning ziyaliyliri üchün yat yéziq emes.
1954 - Yilidin bashlap
toluqsiz ottura mekteplerning 5 - yilliqida silawyan élipbesi
asasidiki yéngi
yéziqni öginish yolgha qoyuldi.
Silawyan élipbesi
asasidiki Uyghur
yéziqining layihisini tüzüshte asaslan'ghan prinsiplar
mundaq körsitildi:
1) Silawyan élipbesi
asasidiki yéngi Uyghur
yéziqining layihisini tüzüshte, hazirqi Uyghur milliy
edebiy tilining
xususiyetliri, yeni Uyghur janliq tilidiki ré'al tawushlar asas
qilindi.
Shunga, Uyghur edebiy tilidiki 32 asasiy tawush üchün xas 32
belge élish
tekitlendi.
2) Yéngi Uyghur yéziqining layihisini tüzüshte,
bir tawushqa bir herp élish
prinsipigha asaslinip turup, silawyan élipbesidin Uyghur adebiy
tilining tawush
xususiyetlirini toluq ipadilep béreleydighan herplerdin
imkaniyetning bariche
toluq we eynen paydilinish közde tutuldi. Mundaq prinsip boyiche
élin'ghan
herpler jem'iy 24 bolup, ular , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,
, , din
ibaret.
Bulardin tashqiri peqet Uyghur tilidila bar tawushlar üchün
silawyan
élipbesidiki herplerning adettiki sheklini saqlash sherti
asasida, bu herplerge
bezi qoshumche belgiler qoshulup yasalghan Uyghur edebiy tilning
özige xas
xususiyetlirini ipadileydighan sekkiz herp kirgüzüldi.
3) Silawyan élipbesi asasidiki yéngi Uyghur
yéziqining layihisini tüzüshte,
tilshunasliq ilmining tughqan tillarni birlikke keltürüsh
yönilishige
asaslinip, her xil tillarda bir xil éytilidighan tawushlarni
oxshash herpler
bilen belgilesh közde tutuldi.
4) Silawyan élipbesidiki yéngi Uyghur yéziqining
layihisini tüzüshte, Uyghur
tilining tawush xususiyetliri we shu kemgiche ishlinip
kéliwatqan yéziq
traditsiyisi közde tutuldi. Shuning üchün Uyghur
tilining tawush sistémisida
yoq , , , herpliri layihimizge kirgüzülmidi. Shundaqla rus
tilining imla
qa'idisi üchün éhtiyajliq bolghan orfografik belgiler
(, , Gha oxshash qosh
tawushluq belgiler) Uyghur tili traditsiyiside adet bolmighanliqi
üchün we
Uyghur tilining giramatik xususiyitige kirgüzülmidi. Shundaq
qilip rus tiligha
xas , , , , , , belgilirini yéziq layihimizge kirgüzmiduq.
5) Silawyan élipbesi asasidiki yéngi Uyghur
yéziqining élipbe tertipini
tüzüshte, mundaq prinsipni közde tuttuq: esli silawyan
élipbe tertipi
saqlan'ghan halda Uyghur tiligha xas yéngidin qoshulghan
herplerni ( Lerni) shu
herplerning shekil jehettin oxshashliqigha we guruppilishish tertipige
asasen
tégishlik herplerning arqisigha qoydi.
Shundaq qilip bu qétimqi
yighin silawyan
élipbesi asasidiki yéngi Uyghur yéziqini ongushluq
layihilep chiqti. Yighinda
ziya semidi bu qétimqi silawyan yéziqini omumlashturush
meqset qilin'ghan
kéyinki on yilliq pilan we programmilarni xulasilidi. Yighin
töwendiki toqquz
türlük qararni maqullidi:
1) Uyghur silawyan
élipbesining 32 herptin
teshkil tépishigha qoshulush (Sowét Uyghurliri 41 herp
ishletken).
2) Sowéttiki qazaq silawyan élipbesini shinjangdiki
qazaqlar üchün oxshash
qollinish bilen birge, amal qilip herp sanini azaytish (Kéyin 40
herp
ishlitildi).
3) Sowét qirghizliri ishletken silawyan élipbesini
shinjangdiki qirghizlar
üchün qollinish.
4) Shinjangdiki mongghullar aldinqi yili ichki mongghulda
échilghan til - yéziq
muhakime yighinda belgilen'gen mongghul silawyan élipbesini
qollinish.
5) Shinjangdiki shibeler üchün 34 herptin tüzülgen
silawyan élipbesini
qollinish.
6) Shinjangdiki özbék we tatarlar sowéttiki
özbék we tatarlar bilen oxshash
bolghan silawyan élipbesini qollinish.
7) Aktipliq bilen tajik, manju, sériq Uyghur, sala qatarliq
milletlerning yéziq
tetqiqat xizmitige ishtirak qilish.
8) Erep élipbesidin silawyan élipbesige
köchüshtin ibaret yéziq islahati
xizmiti murekkep we müshkül xizmet bolup, uni yolgha qoyush
jeryanida intayin
éhtiyatchan bolush, burunqi imla qa'idisini yéngi imla
qa'idisi tüzülgiche
ishlitip turush.
9) Jem'iyetning herqaysi qatlamliri boyiche, yéngi
yéziqni omumlashturush
komitéti qurush, ma'arip programmisi, kéreklik neshriyat
wasitiliri bilen
yéziqni omumlashturush.
Bu qararning ikkinchi qismida,
merkiziy
dé'aléktni edebiy til üchün ortaq qollinish
körsitilip, ghulja teleppuzini
ölchemlik teleppuz qilish belgilendi. Shuningdek qararda yene
edebiy tilni
tereqqiy qildurush üchün mexsus atalghu tüzidighan
organlarni qurush telep
qilindi. Netijide, shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq
komitéti junggo
penler akadémiyisining rehberlikide bu xizmetlerge mes'ul
bolidighan boldi.
Shundaq qilip silawyan
élipbesi asasidiki
Uyghur yéziqining élipbesi töwendikidek
békitildi:
Jedwel slawyan élipbesi asasidiki Uyghur élipbesi
(Resim
4)
Bu élipbe 1956 - yilidin 1958 - yilighiche élimizning
gherbiy shimal rayonidiki
az sanliq milletler üchün ishlitildi.
Shübhisizki, Uyghurlarning silawyan élipbesini qollinishi
bir xil meghlubiyet,
chékinish idi. Bu qandaqtur téxnikiliq jehettiki
kemchilik bolmastin, eyni
waqittiki solchil siyasetning netijisi idi. Bu sowét
ittipaqidiki merkiziy
asiya xelqlirining yéziq islahatining tekrarlinishi bolup, uning
sewebini
tilshunasliq éhtiyaji dégendin köre siyasiy
éhtiyaj dégen tüzük. Shinjangdiki
az sanliq milletler sowét ottura asiyadiki
qérindashlirigha medeniyet jehette
yüzlen'genliki sewebidin, eyni waqittiki junggo - sowét
munasiwitining
yéqinlishishi bilen bir tüz siziqta élip
bérilghan heriket idi. Bu ehwal junggo
- sowét munasiwiti yiriklishishke bashlighanda éniq
ipadilendi.
2. 1960 - 1983 - Yillar
1956 - Yilidiki yighinning qararigha asasen, yuqiridiki besh milletning
yéziq
layihliri melum da'iride sinaq qiliniwatqan mezgilde, 1957 - yili
gowuyüen
latin élipbesi asasidiki Xenzu tilining fonétikiliq
élipbe layihisini élan
qildi. Shu yili 12 - ayda gowuyüen " az sanliq milletler
yéziqi heqqide
besh prinsip " Ni élan qildi. Shuning bilen bir waqitta ju
énley
zunglining " nöwettiki yéziq islahatining wezipiliri "
Dégen nutqi
élan qilindi. 1958 - Yili 5 - ayda, béyjingda memliketlik
milletler til - yéziq
xizmiti yighini chaqirildi. Yighinda " memliktimizdiki az sanliq
milletler
yéziq yaratmaqchi bolsa yaki yéziqlirini
özgertmekchi bolsa, prinsip jehettin
layihisini asas qilish kérek " Dégen prinsip belgilendi.
Shuning bilen
silawyan yéziqi asasidiki yéziq layihilirini sinaq qilish
xizmiti özlikidin
toxtap qaldi.
1957 - Yili élan
qilin'ghan besh prinsip
töwendikilerni körsitidu:
1) Az sanliq milletler yéziq yaratmaqchi yaki yéziqni
özgertmekchi bolsa choqum
latin élipbesi asasidiki Xenzu tilining fonétikiliq
élipbesini asas qilishi
kérek.
2) Xenzuche tawushlargha yéqin tawushlarni ipadileshte,
imkanqeder Xenzu tili
fonétikisidiki herplerni qobul qilish kérek.
3) Xenzu tili fonétikisida yoq bolghan tawushlarni ipadileshte
töwendiki
usullardin birini tallash kéréek: (1) Bir tawush
üchün ikki herp qoshup
yézilishi kérek; (2) Yéngi herp yaki shuninggha
muwapiq herp ishlitish kérek;
(3) Alahide ehwal astida bezi belgilerni ishletse bolidu.
4) Tilning intonatsiyisini bir terep qilghanda töwendikilerdin
birni tallash
kérek: (1) Tawush axirigha herp qoshush; (2) Bashqa belge
tallash; (3) Uni
ipadilimeslik.
5) Herqaysi milletlerning yéziqi, bolupmu öz'ara
yéqin bolghan tillar herp we
imla qa'idisi jehettin imkan bar perqliq bolushi kérek.
1958 - Yili échilghan
yighin 20 kün
dawamliship, herqaysi az sanliq milletlerning yéziq islahati
üchün yönilish
körsitip berdi we " besh prinsip " Ni tekitlidi. Yighin'gha
qatnashqan shinjang Uyghur aptonom rayonluq til - yéziq
komitétining wekilliri
téxi alte ayning aldida silawyan élipbesini qollinishning
ehmiyiti we
muhimliqini tekitligen bolsa, emdilikte latin élipbesini yolgha
qoyushqa
yüzlendi. Téxi yéqindila silawyan
élipbesining san - sanaqsiz paydiliq
tereplirini medhiyiligen yerlik emeldarlar til éhtiyajidin
köre siyasiy éhtiyaj
bolghan bu yéziq özgertish sewebini
chüshendürüshte bekmu qiyin ehwalda
qalghanidi. Bu ishlarning hemmisi waqitqa munasiwetlik bolghachqa,
xéli
uzun'gha sozuldi. Intayin zor müshkilat ichide silawyan
élipbesini
omumlashturushqa yüzlen'gen az sanliq milletler ikki xil tallashqa
duch keldi.
Buning biri, hemme yéziq islahatini chetke qéqip,
özlirining eslidiki en'eniwi
élipbesige qaytish, yene biri, yéngi siyasetke
yéqindin egishish üchün latin
élipbesini qollinish.
Netijide, shinjang we ichki
mongghuldiki
mongghul we shibeler aldinqi usulni, shinjangdiki Uyghur, qazaq
qatarliq
milletler kéyinki usulni tallidi.
Bu ishqa shinjang Uyghur aptonom
rayonluq
xelq hökümiti bir yérim yildin artuq waqit serp qildi.
Chünki, " chong
sekrep ilgirilesh " Herikiti hemme kishining zéhniy quwwiti we
qiziqishini
yep ketkenidi. Emeldarlar pütün küchi bilen yéngi
xelq kommunasi qurush
ishlirigha bend bolup ketkenidi. Bu waqitta ziyaliylar arisida,
yéziq islahati
toghrisida muzakire élip bérish mumkin emes idi.
Chünki ular nahayiti yiraq
bolghan taghliq rayonlarda, kömür kanlarda, tömür
rodisi qézish ornida japaliq
ishlewatatti. Netijide, 1958 - yilining küz we qish peslide
shinjang penler
akadémiyisi we uniwérsitét sinipliri taqilip
qaldi. 1959 - Yili küzge kelgende,
" hoquqdarlargha qarshi küresh " Ning qanat yaydurulushi bilen
shinjangdiki emeldarlar latinlashturushqa ehmiyet bérishke
mejbur boldi.
Shinjang Uyghur aptonom
rayonining sabiq
re'isi seypidin ezizi " Xenzu tili söz - atalghulirini qobul
qilish -
junggodiki az sanliq milletlerning ittipaqliqi we öz'ara qoshulup
kétishi üchün
paydiliq, chetning élipbesi (Silawyanche) gila
ésiliwélip, Xenzuche
atalghularni qobul qilishqa qarshi turush yerlik milletchilik " Dep
körsetti. Eyni dewrde, silawyan élipbesini tekitlesh milliy
mesile, siyasiy
xataliq bolup ipadilendi. Shinjang Uyghur aptonom rayonluq til -
yéziq
komitétining mudiri zakirop xelqni " chong sekrep ilgirilesh
dawamida
yéziq islahati pilanilirini ghelibilik emelge ashurush " Qa
chaqirdi. 1959
- Yili 12 - ayda ürümchide aptonom rayonluq 2 -
qétimliq til - yéziq ilmiy
muhakime yighini chaqirildi. Yighinda Xenzu tilining fonétikiliq
élipbe
layihisi asasidiki Uyghur yéngi yéziqining layihisi bilen
qazaq yéngi
yéziqining layihisi hem atalghularni qobul qilishning
prinsipliri muzakire
qilindi. Bu ikki milletning yéziq layihisini üch yildin
besh yilghiche sinaq
teriqiside yürgüzüsh maqullandi. Shundaqla latin
yéziqini qollinish emeliy
pakitlar bilen tekitlendi we milletler arisidiki " oxshashliq " Ni
kücheytish üchün, Xenzuche atalghular köplep qobul
qilinishqa bashlidi.
Shuningdin kéyin latin élipbesi bashlan'ghuch mekteplerde
we sawatsizliqni
tügitish kurslirida ishlitildi. Shundaq qilip 1960 - yilidin
kéyin qedemmu
qedem bashlan'ghuchning 1 - yilliqidin bashlap ishlitildi.
1959 - Yil 12 - ayning 1 -
küni shinjang
Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti buyruq élan
qilip, Uyghur we qazaq yéngi
yéziqining deslepki layihisini élan qildi. Shundaqla 1960
- yil 3 - ayning 15 -
künidiki " shinjang géziti " Ning Uyghurche sanigha
yéngi yéziqni
himaye qilish heqqide bir yürüsh muhakimilerni basti. Bu
muhakimilerde asasliqi
medeniyet almashturush, Xenzu tilidin atalghu qobul qilish, Xenzu
tilini
öginish jehetlerde yéngi yéziqning ehmiyiti
tekitlendi. Bu muhakimilerde
chektin ashqan solchil idiyiler bilen Xenzu tilining roli
köptürüldi. Xenzu
tilidin köplep atalghu qobul qilish we Xenzu tilidin kirgen
söz - atalghularni
eynen (C, zh, ch, sh) bilen xatirileshtning ehmiyiti tekitlendi.
1960 - Yilidin 1965 - yilighiche
shinjang
til - yéziq islah qilish komitéti yéngi
yéziqni jem'iyetning herqaysi sepliride
omumlashturush üchün, zor tirishchanliq körsetti we
nurghun emgeklerni ishlidi.
Béyjingdiki tilshunaslarmu Uyghur, qazaq xelqining yéngi
yéziqni qollinishi
milletler itiipaqliqini kücheytishke paydiliq, dep körsetti.
Shinjang Uyghur
aptonom rayonining mu'awin re'isi es'et ishaqop qazaqistanning " Xenzu
yéziq sistémisining Uyghur we qazaq xelqlirige zorlap
téngilishi chong Xenzuchiliqning
ispati " Dégen sözlirige reddiye bérip: " Uyghur,
qazaq yéngi
yéziqini omumlashturushta jahil yerlik milletchi unsurlar we
eksil'inqilabchilar bizge qattiq hujum qildi " Dep körsetti.
Qandaqla bolmisun, bu waqitta
shinjang til
- yéziq islah qilish komitéti Uyghur, qazaq yéngi
yéziqlirini omumlashturush
bilen aldirash idi. Sheher - yézilardiki zawut,
1963 - Yili shinjang til -
yéziq islah
qilish komitéti teyyarlighan Uyghur latin élipbesi
béyjing we shinjangdiki
tilshunaslarning muzakirisige sunuldi. Yighinda asasliqi Xenzu tilidin
kirgen
sözlerni ipadileshte qollinilidighan ch, zh, sh qoshma herpliri
üstide muzakire
boldi. Yighinda töwendikiler qararlashturuldi.
1) Uyghur tilining edebiy til bolush alahidilikige diqqet qilish.
2) Milliy tillarning ortaqliqini tereqqiy qildurush.
3) Gowuyüen élan qilghan " besh prinsip " Ni ishlitishke
kapaletlik
qilish.
1964- Yili 3 - ayda shinjang
Uyghur aptonom
rayonluq 3 - nöwetlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining
11 - qétimliq
yighinida latin élipbesi asasidiki Uyghur élipbesini
resmiy yéziq süpitide
qollinish heqqidiki qarar maqullandi we 10 - ayda gowuyüen'ge
sunuldi. Bu
layihini gowuyüen 1964 - yil 10 - ayning 23 - küni
testiqlidi. Aptonom rayonluq
xelq hökümiti 1965 - yil 1 - ayning 1 - künidin bashlap
omumyüzlük qollinish
heqqide buyruq élan qildi.
Jedwel 1965 - yil 1 - yanwar élan qilin'ghan Uyghur yéngi
yéziqi
(Resim
3)
Esletme: élipbediki yekke herplerdin bashqa yene sh, ch, zh, n'g
qoshma
herpliri qollinilidu.
Shuning bilen bir waqitta sabiq
aptonom
rayonluq yéziq özgertish komitéti tüzgen "
Uyghur yéngi yéziqining
qisqiche imla qa'idisi " éLan qilindi. Bu imla qa'idiside
morfologiyilik
prinsip algha sürülgen. Sozuq tawushlarning ahangdashliqi
mesilisi ilmiy asasta
qa'idilik hel qilin'ghan. Qoshumchilardin ixchamlashqa bolidighanliri
ixchamlan'ghan. Lékin " sol " Chilliqning tesiri
tüpeylidin, Uyghur
tilidiki fonimilarning ipadilesh imkaniyitige, boghum
tüzülüsh qanuniyitige,
Uyghur tilining asasiy xususiyetlirige uyghun bolmighan bezi herpler
(Sh, ch,
zh, c) we qa'idiler zorlap kirgüzülgen.
Shuning bilen yéngi
yéziqni amma arisida
omumlashturush bashlandi we üch basquchqa bölüp
élip bérildi:
1) Ma'arip saheside keng da'iride qollinildi. Kadir, ishchi, herbiyler
bu yéngi
yéziqni sistémiliq ögendi. Sawatsizliqqa qarshi
küresh kücheytildi.
2) Hökümet organliri, zawut,
3) Uning jem'iyetning herqaysi saheliride ishlitilishi
kéngeytilip, bu
yéziqning eslidiki yéziqning ornini élishi
tézlitildi.
Bu xizmetni 1970 - yilidin burun
tamamlash
ümid qilin'ghan bolsimu, lékin 1966 - yili bashlan'ghan "
medeniyet zor
inqilabi " Nng tesiri bilen xizmetning muhim nuqtisi siyasigha buruldi.
Medeniyet
zor inqilabining üzlüksiz yuqir kötürülishige
egiship, yéngi yéziqni
omumlashturush xizmiti tosalghugha duch keldi lékin, bu
yéziq bashlan'ghuch we
ottura mekteplerde qedemmuqedem ögitildi. On yil dawamlashqan
medeniyet zor
inqilabi mezgilide shinjangmu pütün memliketke oxshashla zor
bala - qazani
béshidin kechürdi. Barliq kespiy, téxnika
mektepliri, aliy mektep we tetqiqat
orunliri taqilip, barliq ziyaliylar atalmish " kadirlar mektipi " Ge
ewetilip, mejburiy emgekke sélindi. Bundaq weziyet astida
yéngi élipbedin söz
échish pursiti yoq idi. Uyghur ereb élipbesi ziyaliylar
we puqralar arisida
gézit we élanlar üchün ishlitildi. Bu waqitta
junggo - sowét munasiwiti eng
töwen sewiyige chüshüp qalghanidi. Mundaq ehwalda
sowétke qarshi turush
shinjangdiki muhim ish bolup qalghanidi. Bu mezgilde sowét
merkizi asiya
jumhuriyetliri radi'o we neshriyat wasitisi arqiliq élimizning
Uyghur, qazaq
tillirigha qaratqan siyasitige hujum qildi. Mesilen, sowét
ittipaqida
chiqidighan Uyghur tilidiki " kommunizm tughi " Géziti 1970 -
yilidin
bashlap Uyghur ereb élipbesi bilen neshir qilindi. Bulargha
qarshi turush üchün
yéngi yéziqni omumlashturush xizmitini kücheytish
shinjang Uyghur aptonom
rayonluq xelq hökümiti üchün intayin
zörür bolup qaldi. Mushundaq arqa körünüsh
astida, seypidin ezizi 1970 - yili qishta herqaysi jaylardiki "
kadirlar
mektipi " De jismaniy emgek qiliwatqan tilshunaslarni
ürümchige chaqirip,
ulargha yéngi yéziqni tézdin omumlashturush
körsetmisi berdi. Lékin, bu
tilshunaslar uzaq ötmey " qayta terbiye " Ge ewetilgechke, bu ish
éghizdila qaldi. Gerche 1970 - yillarda mushundaq yighinlar
échilip turulghan
bolsimu, lékin latin yéziqini omumlashturush yolida
ünümlük qedem bésilmidi.
Lékin qiziq yéri shuki, yéngi yéziqni
omumlashturush xizmiti boshiship qalghan
shu künlerde, bashlan'ghuch mekteplerde bu yéziq shunchilik
ijtihat bilen
ögitildiki, netijide pütün bir ewlad bashlan'ghuch
mektep baliliri sistémiliq
halda yéngi yéziq bilen sawatliq boldi. 1970 - Yillarning
otturiliri bu yéziqni
qollinish da'irisi aly mekteplerge kirdi. Lékin kona erep
yéziqini ögen'genler
yenila shu yéziqni ishlitiwerdi. Kona yéziq dawamliq
qollinilghachqa, yéngi
yéziq ögen'genler mekteptin ayrilghandin kéyin
jem'iyetke maslishish üchün,
kona yéziqni öginishke mejbur boldi. Shuningdek eyni
waqitta aliy mekteplerde
oqutquchilar koana yéziqni ishlitidighan bolghachqa, mektepke
kirgen yashlar
yéngi yéziq ögen'gen bolghanliqtin, netijide
jem'iyet we mektepte
alaqilishishta zor mesile kélip chiqti.
1973 - Yili sabiq yéziq
özgertish komitéti
" Uyghur yéngi yéziqining imla qa'idisi " Ni élan
qildi. Bu imda
qa'idiside 1965 - yili tüzülgen imla qa'idisige qarighanda
sel - pel ilgirilesh
bolghan bolsimu, lékin Xenzu tilidin kirgen sözlerni
yézish üchün bérilgen
qa'idiler murekkep bolup, emeliy qollinishta birmunche qiyinchiliqlarni
peyda
qilghanidi. Chet tilidin kirgen sözlerning imlasi heqqidimu qa'ide
bérilmigen.
Tinish belgilirimu Xenzu tilidikige oxshash bolushi közde tutulup,
sani 16 ge
yétip bezi hajetsiz belgilermu kirgüzülgenidi.
Eslidinla omumlashmay turghan bu
yéziq heqqide yuqiriqidek murekkep qa'idiler, artuqche belgiler
bolghachqa,
mesile téximu éghirlashti. Lékin bu yéziqqa
bolghan yüksek mes'uliyet bilen
shinjang Uyghur aptonom rayonluq inqilabiy komitét 1976 - yili
15- iyul küni
buyruq chüshürüp, shu yili 1 - awghusttin bashlap kona
yéziqni ishletmeslikni
jakarlidi. Uzaq ötmey " shinjang géziti " We " qizil bayraq
" Jurnili peqet Uyghur yéngi yéziqi bilen chiqidighan
boldi. Shuningdin
kéyinki ikki ay ichide mawzédung wapat bolup xua gofing
re'is boldi. " Töt
kishlik goruh " Tarmar qilinip, pütün jem'iyette " töt
kishlik goruh
" Tarmar qilinip, pütün jem'iyette " töt kishlik goruh "
Ni
tenqid qilidighan küresh qanat yéyip ketti. Gowuyüen
bu siyasiy weziyetni
shinjangdiki Uyghur ammisigha chüshendürüsh
üchün, metbu'atta kona we yéngi
yéziqni teng ishlitishke bashlidi. Ikki yildin kéyin,
yoldash déng
shyawpingning " tötni zamaniwilashturush " Programmisi otturigha
qoyulup, élimizde yéngi bir dewr bashlan'ghandin
kéyin, tilgha a'it munazire
qayta bashlandi. Eyni waqitta shinjangda duch kelgen muhim mesile
qandaq qilip
yéngi yéziqni yéngi pellige
kötürüsh idi. Shinjang til - yéziqni islah qilish
komitéti 1979 - yili 12 - ayda ürümchide yighin
échip, Uyghur, qazaq yéngi
yéziqni omumlashturush toghrisida axirqi tirishchanliqlirini
körsetti. Gerche
yighin'gha neshiriyat xadimliri, tetqiqatchilar, oqutquchilar,
ziyaliylar
qatnashqan bolsimu, lékin latin yéziqini qollinish
qizghinliqi yoq idi.
Emeliyette latin élipbesining imla qa'idisining murekkepliki
heqqide ochuq
shikayetler boldi. Yighin yéngi atalghularni
ölchemleshtürüshke alahide ehmiyet
berdi. Netijide Xenzuchidin qobul qilin'ghan nurghun atalghular
Uyghurche yaki
ruschige almashturuldi. Yighin netijiside yéngi atalghularni
ölchemleshtürüsh
komitéti qurup, yéngi ölchemlik atalghularni
élan qildi.
Bu xizmet bashlinipla birnechche
ay
ichidila shinjang til - yéziq islah qilish komitéti latin
élipbe sistémisi
heqqide nurghun shykayetnamilerni tapshuruwaldi. Bular jem'iyetning
herqaysi qatlimidin
kelgen bolup, asasliqi yenila yuqiri derijilik emeldarlardin kelgenidi.
Ular
latin yéziqining Uyghur erep élipbesige qarighanda tes
ikenlikini shikayet
qilip, uni ishletmeslikni telep qildi. Bu ish ulghiyip axiri 1982 -
yili 9 -
ayda yéngi yéziqni ishletmeslik resmiyy qarar qilindi.
Hökümet hüjjitide mundaq
dep körsitildi: " köp sandiki Uyghur we qazaq xelqi
yéngi yéizqni ishlitip
baqmidi hem hazir téxi shara'it piship yétilmidi ".
Bundaq ikki xil
yéziqni teng ishlitish emeliyette milliy medeniyetning
tereqqiyati üchün
paydisiz idi.
Sap téxnika nuqtisidin élip éytqanda, yéngi
yéziq kona yéziqqa qarighanda
yézishqa, oqushqa, öginishke asan idi. Töt yilliq
tejribidin qarighandimu
birinchi yilliqtiki oqughuchilar kona yéziq arqiliq bir yil
ögen'gen nersini
yéngi yéziq bilen alte ayda öginip bolghan. Bu heqte
eyni waqittiki shinjang
Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi es'et ishaqop mundaq
dégen: "
oqughuchilar yéngi yéziq bilen téz ilgirileydiken,
gerche ularning imlasi
nachar bolsimu, kona yéziq arqiliq bir yil öginidighan
nersini yéngi yéziq
bilen téz öginip qalmastin, bir qisim addiy jümlilerni
oquyalaydighan we
yazalaydighan bolidiken ".
Uningdin bashqa, yene latin
élipbesi Uyghur
tili fonétika sistémisini ipadilesh üchün
yéterlik bolup, Uyghur tilidiki
alahide tawushlar üchün alahide bolghan üzük we
sozuq tawushlar ijad
qilin'ghanidi. Shuningdek élipbe tertipimu in'gliz tilidiki 26
herp tertipige
oxshash idi. Yéngi yéziqning nurghun ewzellikliri
turuqluq némishqa yene kona
yéziqqa qaytish boldi? Buning seweblirini töwendiki
birqanche nuqtidin izdeshke
bolidu:
1) Latin élipbesini qobul
qilghanda,
tilshunasliq qa'idilirige xilap halda Uyghur tilida yoq tawushlar
üchün
mejburiy halda artuqche belgiler zorlap téngildi. Buning bilen
Xenzu tilidin kirgen
sözlerni yézishta qiyinchiliq tughuldi. Imla qa'idisi
murekkepleshti. Xelqning
qobul qilishigha paydisiz boldi. Chünki imla qa'idiside Xenzu
tilidin kirgen
sözler omumen Xenzu tilining traskrispiye qa'idisi boyiche ortaq
teleppuzgha
muwapiq yézilidu, dep belgilenidi. Shundaq bolghanda, Xenzu
tilidin qobul
qilin'ghan iu, ou, iao, sh, zh, ch, c tawushliri Uyghur tiligha
maslashmaytti.
Netijide aptor we muherrirler Xenzuche namlarni qollan'ghanda, isimni
toghra
yézish üchün bir bolsa lughetke qaraytti, bir bolsa
Xenzulardin soraytti.
Uyghur, qazaq neshriyat orunliri " mawzédung tallanma eserliri "
Ning
ichidiki Xenzuche atalghularni Uyghur yaki qazaq yéziqida
yazghanda, toghra
bolushi üchün mexsus adem teklip qilip tüzitetti. Bu
prinsip bashqa kitablar
üchünmu oxshash idi. Buning bilen Uyghur, qazaq ziyaliyliri
neshriyat saheside
musteqil ishleshke amalsiz qalghanidi. Kona yéziq tes bolsimu,
kélin uning
bilen Xenzu tili we bashqa tillardin kirgen sözlerni yazghili
bolatti.
Atalghular mesilisidimu " sol "
Chilliq chékidin ashqanidi. Til pakitlirigha, til tereqqiyat
qanuniyitige
étibarsiz qarash sewebidin, Xenzu tilidin atalghu qobul qilish
qarighularche
tekitlendi. Hetta aliy mektep derslikliridimu " Uyghur tilida
yéngi söz -
atalghularning peyda bolush usulliri ichide eng ünümlük
we eng muhimi Xenzu
tilining ortaq til (Putungxua) ahangi boyiche biwasite qobul qilish,
andin
qalsa yérimi ahang boyiche, yérimi terjime yaki
yérimi söz yasash arqiliq qobul
qilish " Dep körsitildi.
Bu xil ehwallar yighilip til -
yéziq
saheside birmunche qalaymiqanchiliqlarni keltürüp chiqardi.
Bu xil
qalaymiqanchiliqlarni tügitish peqet yéngi yéziqni
emeldin qaldurush arqiliq
boldi. Emeliyette, bu xil hel qilish usulimu ilmiy usul emes idi. Xenzu
tilidin
kirgen sözler üchün bérilgen qa'idilerni
özgertip, her bir Uyghurning uni asan
oquyalaydighan, yazalaydighan qilip tüzitish tamamen mumkin idi.
2) Kona yéziqqa qaytish
heqqide eng qattiq
küchigenler, yéngi yéziq heqqide eng köp
shikayet qilghanlar eyni waqittiki
chong ziyaliylar, rehberler idi. Ular eyni dewrde kona yéziqta
sawatliq
bolghanlar bolghachqa, yéngi yéziq omumlashturulghanda
yéngi yéziqni öginish
ulargha éghir kelgen, lékin siyasiy éhtiyaj ularni
bir nerse dégili qoymighan.
" Töt kishilik goruh " Aghdurulghandin kéyin, kona
yéziqqa qaytish
shamili birdinla küchiyip ketti.
3) Yéngi yéziq
yolgha qoyulup uzaq ötmey
bashlan'ghan " medeniyet zor inqilabi " Pütkül milletlerning
milliy
héssiyati we milliy ghorurini éghir derijide depsende
qildi. Barliq milliy
en'eniler teqiplendi, milliy bayram, örp - adetler cheklendi.
Milliy
edebiyatni, tarixni öginish we bu heqte éghiz échish
mumkin bolmidi. On nechche
yil teqip astida qalghan milliy medeniyet " töt kishilik guruh "
Ning
aghdurulushi bilen teng boshidi. Keng xelq éghir yüktin
qutulghandek boldi.
Mana mushu chaghdiki milliy héssiyat uzun yil
tashliwétilgen yéziqni
tépiwélishtin xushalliq we qana'et hasil qilish bilen
ipadilendi. "
Medeniyet zor inqlabi " Da teqipke élin'ghan barliq nersiler
yoruqluqqa
chiqirildi. Shu jümlidin yéngi yéziqni islah qilip
dawamliq qollinishqa
héchkimning rayi barmidi. Mana bu kona yéziqqa
qaytishning medeniyet en'enisige
warisliq qilish nuqtisidin, " medeniyet zor inqilabi " Ning barliq
jinayetliridin hésab élish nuqtisidin keng xelq
ammisining qollishigha
érishkenlikini körsetti.
1984 - Yilidiki kona yéziqqa qaytish
Yoldash déng shyawping tötni zamaniwilashturush mezmun
qilin'ghan yéngi dewr
bashlan'ghanliqini otturigha qoyghandin kéyin, 1957 - yilidin
kéyinki köpligen
xataliqlar " sol " Chilliq dep qaraldi. 1978 - Yili bikar
qilin'ghinigha on yil bolghan dölet milliy ishlar komitéti
qayta eslige
keltürülüp, az sanliq milletler siyasetlirini yolgha
qoyushqa teyyarlandi. 1980
- Yillarning béshida, yéngi yéziq bilen kona
yéziqta neshir qilin'ghan eserlerning
uslubida perq shekillendi. Bu mezgilde peqet bashlan'ghuch 1 -
yilliqlar üchün
we birqisim balilar kitabliri yéngi yéziqta neshir
qilindi. Uyghur en'eniwi
medeniyetke munasiwetlik bolghan nurghunlighan edebiy eserler kona
yéziqta
neshir qilindi.
1980 - Yil 1 - ayning 2 -
küni ötküzülgen 3
- nöwetlik az sanliq milletler til - yéziqida a'it
yürgüzülgen xata siyasetler
tekitlinip, buningdin kéyin Uyghurlarning til - yéziqigha
da'ir siyasetlerni
özliri belgileydighanliqini, merkiziy hökümetning
arilashmaydighanliqini
körsetti. Shuning bilen bir waqitta béyjingda junggo
türkiy tillar tereqqiyat
jem'iyiti we az sanliq millet kona yéziqi jem'iyiti quruldi. Bu
her ikki
jem'iyet Uyghurlarning til - yéziq tetqiqatigha ilham berdi.
Uyghur yéngi
yéziqining sinaq qilin'ghan
waqittin bashlap hésablighanda, bu yéziq layihisi 20
yildin artuq qollinilghan
bolsimu, eyni waqittiki weziyetni tehlil qilish, yéziq
özgertishning shert -
shara'itlirini mölcherleshning yéterlik bolmighanliqi, "
sol " Chil
xata lushyenning tesiri, yéziq layihileshning özide
birmunche mesililerning
saqlan'ghanliqi, shuningdek en'eniwi adet küchining tesiri
seweblik, Uyghur
yéngi yéziqini omumlashturush üchün maddiy we
meniwi jehettin nahayiti zor küch
serp qilin'ghan bolsimu, xelq uni qobul qilmidi. Jem'iyette
omumlashmidi. Her
sahediki xelq ammisining bu yéziqqa nisbeten pikir - telepliri
kündin - kün'ge
köpiyip, herqaysi sahelerning xizmetlirige melum derijide tesir
yetti. Netijide
aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitéti, aptonom
rayonluq xelq
hökümiti keng kölemde tekshürüp tetqiq qilish,
xelq ammisidin pikir élish
asasida, aptonom rayonluq 5 - nöwetlik xelq qurultiyi da'imiy
komitétining 1982
- yil 9 - ayning 13 - künidiki 17 - sanliq yighinining qarari,
aptonom rayonluq
xelq hökümitining 1982 - yil 11 - ayning 11 - künidiki
"" Uyghur,
qazaq kona yéziqlirini omumyüzlük yolgha qoyush
toghrisidiki doklati" ni
tarqatqanliq heqqidiki uqturushi " Gha asasen, Uyghur yéngi
yéziqini
qollinish toxtilip, erep élipbesi asasidiki Uyghur kona
yéziqi eslige
keltürüldi. Latin élipbesi asasidiki Uyghur
yéngi yéziqi fonétikiliq belgiler
qatarida saqlap qélinip, zörür tépilghan
sorunlarda ishlitish qarar qilindi.
Buning bilen latin yéziqi peqet bir qisim matériyallarni
neshir qilish bilen
cheklinip qaldi we asta - asta ishlitishtin qaldi.
Uyghur kona yéziqigha
qaytish heqqidiki bes
- munazire jem'iyetning herqaysi qatlamlirida qanat yayduruldi. 20 Yil
burun
Uyghur kona yéziqining shekil jehettiki yétersizlikliri
qanchilik küchep
körsitilgen, silawyan, latin élipbesining artuqchiliqliri
qanchilik kökke
kötürülgen bolsa, 80 - yillarning deslipide kona
yéziqning ehmiyiti, yéngi
yéziqning kemchilikliri küchep körsitildi. Bu heqte
ghappar muhemmidi, sali
xudaberdi qatarliq ziyaliylar " yéngi yéziqni qollan'ghan
yaxshimu, kona
yéziqni qollan'ghan yaxshimu?", " Yéziq toghrisida bezi
qarashlirimiz
" Dégen témilarda maqale élan qilip, kona
yéziq heqqide toqulghan "
naheq enze " Lerni pash qildi. Kona yéziqning ewzelliklirini
tekitlep, yéngi
yéziqning nuqsanlirini birmubir körsitip ötti.
20 Yilgha yéqin
qollinishtin toxtap qalghan
erep élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi eslige
kélip, oqu - oqutush, metbu'at,
neshriyat, xet - alaqe we hüjjetlerde omumyüzlük
qollinilishqa bashlighandin
kéyin, imlada bu yéziqning burun hel qilinmighan
élipbe jedwilige we imla
qa'idisige munasiwetlik bezi yétersizlikliri gewdilik
körülüshke bashlidi. Bu
mesililerni hel qilish yüzisidin, aptonom rayonluq milletler til -
yéziq
xizmiti komitéti 1983 - yili 4 - ayda hazirqi zaman Uyghur
edebiy tilining
fonéma sistémisi we yéziq en'enisige asasen keng
kölemde muhakime qilish, pikir
élish arqiliq, hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining
élipbesini ishlep chiqti we
bu élipbe aptonom rayon boyiche ötküzülgen til -
yéziq ilmiy muhakime yighinida
maqullinip, aptonom rayonluq xelq hökümitining 1983 - yil 9 -
ayning 23 -
künidiki testiqi we 1984 - yil 1 - ayning 1 - künidin bashlap
omumyüzlük
qollinish heqqidiki uqturushi bilen resmiy élan qilindi.
Shuning bilen bir waqitta,
aptonom rayonluq
milletler til - yéziq xizmiti komitéti " hazirqi zaman
Uyghur yéziqining
élipbesi we Uyghur edebiy tilining imla qa'idisi " Ni
élan qildi. Uning
élipbe qismida herplerning shekli, tertipi, nami hazirqi zaman
Uyghur edebiy
tilining fonéma sistémisi we yéziq en'enisige
asasen qaytidin békitildi. Bu
qétimqi élipbede uzundin béri hel bolmay kelgen
töt lewleshken sozuq tawushni
ikki herp bilen ipadilesh mesilisi ünümlük hel qilinip,
burunqi ikki belgini o,
u tawushliri üchün qaldurup, , fonémiliri
üchün lewleshken sozuq tawushlarning
asasiy herp shekli bolan " o " Ning üstige " v ", " A
" Belgilirini , herpliri ipade qilindi. Shuning bilen hazirqi zaman
Uyghur
edebiy tilidiki 32 tawushning herbirige bir - biridin perqliq bolghan
32 herp
belgilinip, Uyghur yéziqining ipadilesh iqtidari ashuruldi.
(Resim
14)
Bu qétimqi élipbe 1954 - yilidiki élipbedin
töwendiki nuqtilarda perqlinetti:
1) Töt lewleshken tawush üchün ayrim - ayrim herp
belgilendi. 1954 - Yilidiki
élipbede ikki belge arqiliq töt lewleshken sozuq tawush
ipadilen'genidi.
Shundaqla bu élipbe 30 herptin terkib tapqanidi.
2) Herplerning oqulushi perqlendürüldi. Bu qétimqi
yéngi élipbede sozuq
tawushlar öz nami bilen, üzük tawushlar herp axirigha
bir " e "
Tawushini qoshush bilen teleppuz qilinidighan boldi.
3) Bu qétimqi élipbening tertipide özgirish boldi.
1954 - Yilidiki erep
élipbesi asasidiki Uyghur yéziqi we kéyinki
silawyan, latin élipbesi asasidiki
Uyghur élipbeliridin perqlendürüldi.
(Resim
2)
1983 - Yili élan qilin'ghan Uyghur, qazaq, qirghiz
élipbesini öz'ara
sélishtursaq töwendiki ikki nuqtida perqlinidu:
1) élipbe tertipide perq mewjut.
2) Oxshash tawushlar oxshimighan herp bilen ipadilendi. Mesilen,
lewleshken
sozuq tawush , ler perqliq herp bilen ipade qilindi.
(Resim
13)
Bu yéziq sistémisi
barliqqa kelgendin
kéyin, Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq milletler 1957 - yili
gowuyüen élan
qilghan " az sanliq milletler yéziqi heqqide besh prinsip "
Bilen
kari bolmidi. Buning netijiside, Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq
milletler bir
- birining tilliridiki paydiliq tereplerni öginish bilen anche
kari bolmidi.
Ular herqaysisi öz yéziqida gézit - jurnal chiqirish
we neshir ishliri bilen
shughullandi. Herqaysi milletlerning öz yéziqini ishlitishi
bir xil milliy ang
we milliy hoquq bolup ipadilendi. üRümchide " til we terjime
"
Jurnili Uyghur, qazaq, qirghiz, mongghul we Xenzu tillirida neshir
qilinishqa
bashlidi.
Bu qétimqi élipbe
élan qilin'ghandin kéyin,
herqaysi sahening keng qollishigha, xelq ammisining qizghin
hémayisige érishken
bolsimu, emeliy qollinish jeryanida imlagha munasiwetlik prinsiplar we
bezi
konkrét qa'idilerni téximu ilgiriligen halda
ilmiylashturush, ammiwilashturush,
til - yéziqimizni uchqandek tereqqiy qiliwatqan zamaniwi pen -
téxnikining
jümlidin éléktronluq metbe'e téxnikilirining
telipige uyghunlashturush üchün,
til - yéziq xadimliri, metbu'at - neshriyat xadimliri, aliy,
ottura
mekteplerning til oqutquchiliri bir qisim ijabiy pikirlerni otturigha
qoyushti.
Bu pikir - tekliplerge asasen aptonom rayonluq milletler til -
yéziq xizmiti
komitéti aptonom rayonluq xelq hökümitining tapshuruqi
boyiche, Uyghur tilining
yéziq sheklini yenimu ilgiriligen halda qéliplashturup,
uningdin ünümlük
paydilinip, pen - téxnika, medeniyet tereqqiyatini ilgiri
sürüsh meqsitide,
ötmüshtiki tejribe - sawaqlarni yekünlep, imlada
saqliniwatqan mesililerning
seweblirini tehlil qilip, mewjut mesililerni yenimu ilgirilep ilmiylik
bilen
ammiwiliqni toluq étibargha alghan halda sistémiliq hel
qilish üchün, otturigha
qoyulghan pikir - tekliplerge alahide étibar bilen qarilip,
aptonom rayonluq
milletler til - yéziq xizmiti komitéti, shinjang
ijtima'iy penler
akadémiyisining til - tetqiqat orni, shinjang dashösi,
shinjang xelq neshriyati
qatarliq orunlardin mirsultan osmanop, Abduréshit Sabit,
Ghenizat Gheyyurani,
Reweydulla Hemdulla, Enwer Jappar qatarliq mutexesislerdin bir guruppa
teshkilinip, imla qa'idisini tüzitish - toluqlash ishi, hazirqi
zaman Uyghur
edebiy tilining imla lughitini tüzüsh ishi bilen
birleshtürüp ishlendi. Bu
guruppa bir yilgha yéqin japaliq shilep, " hazirqi zaman Uyghur
edebiy tilining
imla qa'idisi " We " hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining imla
lughiti " Ni ishlep chiqti. Bu qétimqi imla lughiti 1957 - yili
(1000
Sözlük), 1965 -, 1966 - yilliri (3000 Sözlük), 1976
- yili (8000 Sözlük)
tüzülgen imla lughetlirige qarighanda, sözlük sani
köp we sapasi yuqiri bolghan
lughet hésablinidu. Bu lughetke 30 minggha yéqin söz
kirgüzüldi. Bu qétimqi
imla qa'idisi we imla lughitining tüzitilgen layihisi 1984 - yili
9 - ayda
aptonom rayonimiz boyiche ötküzülgen hazirqi zaman
Uyghur edebiy tilining
imlasi heqqidiki ilmiy muhakime yighinida muzakire qilinip, maqullandi
we 1985
- yil 7 - ayning 1 - künidin bashlap ijra qilish qarar qilindi.
Bu qétimqi imla
qa'idisini tüzüshte, melum
yerlik shiwining til aditi nuqtisidin emes, bir pütün Uyghur
tilining
tereqqiyati, hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining shekillinishige asas
bolghan
merkiziy di'alékt, yétekchi teleppuz ölchimi,
qedimki Uyghur tilidin hazirqi
zaman Uyghur tilighiche bolghan tarixiy tereqqiyat jeryani toluq
nezerge
élindi. Aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti
komitéti 1986 - yili 2 -
ayda ürümchide aptonom rayonimiz boyiche herqaysi oblast,
wilayetlerdin,
aptonom rayon derijilik partiye, hökümet orunliridin,
axbarat, neshriyat
orunliridin, aliy mekteplerdin munasiwetlik yoldashlarni qatnashturup,
15 kün
pütün künlük kurs échip, jaylarda
yéngidin tüzülgen imla qa'idisini
omumlashturushning tayanchlirini terbiyilidi. Bu kurs axirlashqandin
kéyin,
herqaysi oblast, wilayet, chong sistémilar öz teweside
nahiye, sheher, idare,
jem'iyet, ammiwi teshkilatlardin adem qatnashturup, derijimu derije
kurs échip,
imla qa'idisini omumlashturush tayanchilirini terbiyilidi. Bu xil
kurslargha
qatnashqanlar qaytip bérip öz orunlirida pütün
künlük, yérim künlük sistémidiki
kurslarni, öginish siniplirini teshkillep, Uyghur edebiy tilining
imla
qa'idisini öginish, teshwiq qilish, omumlashturushni qanat
yaydurdi. 1986 -,
1987 - Yilliri aptonom rayonluq milletler til - yéziq xizmiti
komitéti achqan
hem herqaysi wilayet, oblast, sheher, chong sistémilar achqan
kurslarda
terbiyilen'genlerning sani 2000 din, nahiye we nahiyidin töwen
idare, jem'iyet,
ammiwi teshkilatlar hem ma'arip orunliri achqan kurslarda
terbiyilen'genlerning
sani texminen 10 mingdin ashti.
(Resim
12)
Yuqiriqi kursta terbiyilen'gen kursantlar üchün
teyyarlan'ghan " hazirqi
zaman Uyghur edebiy tilining imlasi heqqide sawat " Namliq kitabchidin
bashqa, 1991 - yili 11 - ayda " hazirqi zaman Uyghur edebiy tilidiki
tinish belgiliri we ularning ishlitilishi " Namliq kitabche neshir
qilinip, hazirqi zaman Uyghur tilidiki chékit, so'al belgisi,
pesh, ündesh
belgisi, chékitlik pesh, yalang tirnaq, qosh tirnaq, tirnaq,
siziqche, siziq,
qosh chékit, köp chékit qatarliq 12 belgining
qollinish prinsipliri ilmiy
asasta bayan qilinip, imla qa'idisining muhim bir terkibiy qismining
qéliplishishi, omumlishishi üchün shara'it yaratti.
Bu qétimqi imla qa'idisi
élan qilin'ghandin
kéyin, shinjang Uyghur aptonom rayonluq milletler til -
yéziq xizmiti komitéti
til - yéziq siyasiti jehette qerellik muhakime we tetqiqatlarni
qanat yaydurup,
Uyghur til - yéziqi tereqqiyati üchün obdan
zémin hazirlap berdi. Bu jeryanda
imla we yéziq jehetlerdiki ammidin kelgen nurghun teklip -
pikirlerge ijabiy
pozitsiye tutup, ularni udulluq élan qilip, pikir jehettiki
birdeklikni qolgha
keltürüshke tirishti. Shinjang Uyghur aptonom rayonluq
milletler til - yéziq
xizmiti komitétining organ jurnili bolghan " til we terjime "
Jurnili
neshir qilin'ghan on nechche yildin buyan, til tetqiqati jehettila emes
til -
yéziq siyasiti we yéziq imla jehetlerde nurghunlighan
maqalilerni élan qildi.
Bu maqaliler til - yéziq siyasitining mukemmellishishi we
yéziq imla jehette
Uyghur tilining fonétikiliq qanuniyetlirige muwapiqlashqan,
téximu pishqan
izchil we sistémiliq yéziq layihisi we imla qa'idisining
meydan'gha kélishi
üchün shara'it hazirlidi. Bu maqalilerni mezmun we
alahidilikige asasen
töwendiki ikki nuqtida ayrim - ayrim bayan qilip ötimiz:
1) Til - yéziq siyasiti
jehette
" Til we terjime " Jurnili herbir sanida til - yéziq xizmiti
toghrisida eng yéngi nezeriyiwi maqalilerni élan qilip,
keng xelq ammisining
Uyghur til - yéziqining jem'iyettiki orni, hazirqi haliti we
kelgüsi
istiqbalini körüsh imkaniyitige ige qildi. Bu jehettiki
ehmiyetlik ishlardin
1989 - yili élan qilin'ghan " shinjang Uyghur aptonom rayonining
milletler
til - yéziqini qollinish we bashqurush toghrisidiki waqitliq
belgilimisi "
Bilen 1994 - yili élan qilin'ghan " shinjang Uyghur aptonom
rayonining
milletler til - yéziq xizmiti nizami " Ni körsitishke
bolidu. Bu ikki
hüjjet Uyghur til - yéziqining jem'iyettiki qanuniy orni we
abroyini östürüp,
bu jehettiki siyasiy nishanni éniq körsitip berdi. Her ikki
hüjjet élan qilin'ghandin
kéyin, shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti
we til - yéziq xizmiti
komitétidiki rehbiriy yoldashlardin ghpur abdulla, amine
ghappar, éli abit,
yang bingyi, toxtas batirqan, xuang shangrung qatarliqlar maqale
élan qilip,
hüjjetlerning rohini we bu heqtiki wezipilerni körsitip
ötti. Bu maqalilerdin
bashqa, amine ghapparning " asasiy qanun we milliy
térritoriyilik
aptonomiye qanunini izchillashturushtiki muhim bir namayende ", "
Shinjang Uyghur aptonom rayonimizning azadliqtin buyanqi Uyghur til -
yéziqi
üstide élip barghan tetqiqatliri heqqide " Namliq
maqalilirini we "
shinjang Uyghur aptonom rayonluq milletler til - yéziqi xizmiti
komitéti
milletler til - yéziq xizmitining töt yilliq omumiy pilan
we 8 - besh yilliq
pilanini otturigha qoydi " Qatarliqlarni körsitishke bolidu. Bu
maqalilerde milliy til - yéziq xizmitining asasiy nishani,
meydan we muhim
stratégiyiler otturigha qoyuldi.
2) Imla we yéziq jehette
" Til we terjime " Jurnili izchil halda " yéziq we imla "
Sehipisi échip, yéziq we imla jehettiki teklip -
pikirler, tetqiqat
netijilirini udulluq élan qilip turdi. Bu heqte hazirgha qeder
nurghun
tetqiqatlar we ijabiy pikir - teklipler otturigha qoyuldi. Bu maqaliler
Xenzu
we chet el tilidin kirgen sözlerning imlasi, hösin xetlerning
imlasi, imlada
saqliniwatqan mesililer, Uyghur yéziqining herp shekillirini
ixchamlash, Uyghur
yéziqining ichki qanuniyiti qatarliqlarghiche bérip
chétildi. Bularning
muhimliridin muhemmet réhimning " riyazet chekken sekkiz herp ",
Abdure'op Polatning " hemze heqqide ", Niyaz Kérem Sherqining "
Uyghur yéziqining ichki qanuniyiti toghrisida izdinish ", Yunus
Qurbanning
" Uyghur tilidiki sozuq tawush fonimilirining herp shekillirini
ixchamlash
heqqide pikir " Namliq maqalilirini körsitishke bolidu.
Abdure'op Polat " hemze heqqide
"
Namliq maqaliside muhemmet réhimning sozuq tawushlarning herp
shekilliridiki
malimanchiliqni közde tutup éytqan pikirlirige qarita bu
xil malimanchiliqning
sozuq tawushlardiki hemze " i, '" Heqqidiki pikirilirini, shundaqla
" sekkiz sozuq tawushning tumshuqidiki hemzilerning birinimu qoymay
élip
tashlash " Kéreklikini otturigha qoydi. U chaghda tilimizdiki
sekkiz sozuq
tawushni ipade qilghuchi herplerning élipbe jedwili mundaq
bolidu, dep
körsetti:
(Resim
10)
Yunus Qurban ependimu shu namliq maqaliside, yéziqimizning herp
sheklidiki
kélengsizlikni tügitish üchün, sozuq
tawushlarning 40 xil herp shekli ichidiki
" a, e, o, u, ö, ü, é, i " Din ibaret yekke sheklini,
"'a, 'e,
'o, 'u, 'ö, 'ü, 'é, 'i " Din ibaret axiridin
qoshulidighan sheklini,
"'é, 'i " Din ibaret otturidin qoshulidighan sheklini hazirqi
zaman
Uyghur élipbesi terkibidin chiqirip tashlap, élipbe
jedwilide qalghan
wariyantlirinila ishlitish heqqide teklip berdi. Shundaqla "" (Hemze)
ni yéziq sistémisidin chiqirip tashlap, peqet boghum
ayrish belgisi ornida
ishlitishni otturigha qoydi. Aptorning sozuq tawush toghrisidiki
layihisi
mundaq boldi:
(Resim
11)
Xettat niyaz kérem sherqi özining uzun yillardin
béri izdinip toplighan
xettatliq jehettiki tejribilirini yekünlep, Uyghur
yéziqining ichki qanuniyiti
heqqide izdendi. U shu namliq maqaliside Uyghur élipbesidiki 32
herpning 124
xil herp sheklige ige ikenlikini, bu 124 xil herp sheklining qurulma
qanuniyetliri boyiche parchilighanda 24 qurulma sizqigha ige
bolidighanliqini,
herbir qurulma siziqlirining alahidilikini bayan qilip ötti. Bu
Uyghur
yéziqining ichki qanuniyetliri heqqide xéli chongqur
izden'gen, xéli mukemmel
emgek bolup, kishilirimizning yéziqimiz heqqide mukemmel
tonushqa ige bolushi
we yéziq islahatliri üchün zor töhpe qoshti.
Xulase
21 - Esirning harpisida turup ötken 100 yilgha yéqin
jeryandiki yéziq
tariximizgha nezer salsaq, uning intayin japaliq éghir
künlerni béshidin
kechürgenlikini körimiz s. é. Malop, s. Shakir janop,
abdulla rozibaqiyoptin
tartip shinjang Uyghur aptonom rayonluq milletler til - yéziq
xizmiti
komitétidiki ependiler - xadimlarghiche, rehbiriy kadirlardin
kespiy, ilmiy
xadimlarghiche Uyghur til - yéziqi jehette, imla qa'idiliri
jehette nurghun
ehmiyetlik emgeklerni ishlidi. Ular éghir we japaliq
künlerde Uyghur til -
yéziqining teqdiri üstide oylandi. Hazirqi zaman Uyghur
edebiy tilining imlasi
we yéziq sistémisini yaritish,
mukemmelleshtürüshke özining yürek qénini
serp
qildi.
Biz 1949 - yilidin ilgiriki
yéziq
islahatliri heqqide yuqirida sözligenlirimiz bilen kupayilinip,
1949 - yilidin
hazirghiche bolghan 45 yilliq boran - chapqunda yéziqimizning
bashtin
kechürgenlirini we tejribe - sawaqlarni töwendikiche xulase
qilimiz:
1) 1949 - Yilidin hazirghiche
ereb élipbesi
asasidiki Uyghur yéziqi besh qétim (1949 -, 1951 -,
1954-, 1983 -, 1985 -
Yillarda) islah qilindi. Bu besh xil élipbe bir - biridin
töwendiki nuqtilarda
perqlendi: (1) éLipbe sistémisi; (2) Sozuq we
yérim sozuq tawushlar; (3) Bezi
üzük tawushlarning ishlitilishi; (4) Bezi belgilerning
ishlitilishi; (5)
Herplerning namliri; (6) éLipbe tertipi. Her qétimliq
yéziq islahatida yéngi
imla qa'idisi tüzüp chiqildi.
2) Bu 40 nechche yilda biz
yéziq sistémisi
jehette nahayiti zor derijide muqimsizliqni bashtin kechürduq.
Yéziq jehette
bundaq da'im élip bérilghan islahatning bizge
1970 - Yillarning otturilirida,
merkiziy
milletler inistituti shinjangdin kelgen Uyghur, qazaq oqughuchilirigha
kona
yéziq imla qa'idilirini ögitishtin ibaret alahide programma
tesis qilghan
(Chünki ular ottura mektepte latin yéziqi bilen sawatliq
bolghan) idi. Bu ularning
öz ana tilini igiliwélishini meqset qilghanidi.
Til - yéziq siyasetliri küchep teshwiq qilinip, imla
qa'idisi qattiq tekitlinip
turulghan bolsimu, yéziq saheside hazirmu nurghun mesililer
saqlanmaqta.
Wéwiskilardin tartip türlük élan, marka, kocha
namliri, qatnash belgiliride
imla jehette nurghun xataliqlar saqlanmaqta.
3) Bundaq özgertishler yene
öz nöwitide
eyni waqittiki " sol " Chil xata siyasetlerni eks ettürdi.
4) Uyghur til -
yéziqining qanuniy orni
1984 - yili élan qilin'ghan " milliy térritoriyilik
aptonomiye qanuni
" Da éniq körsitildi. Uningda, aptonomiye rayonlirida
aptonomiye yürgüzgüchi
milletning tili birinchi til bolush asasida, Xenzu tilinimu ishlitish
lazimliqi
körsitildi. Netijide Uyghur til - yéziqining istiqbaligha
keng yol échildi.
Hazirqi zaman Uyghur yéziqi memliket boyiche qollinilidighan
chong yéziqlarning
biri bolup qaldi. U xelq pulidin tartip milletler terjime idarisi we
milletler
neshriyatlirighiche keng qollinilidu. U yene memliketlik xelq
qurultiyi,
siyasiy meslihet kéngishi qatarliq chong yighinlarda terjime
qilinidighan yette
xil til - yéziqning biri.
Uyghur yéziqi yene
aptonom rayonimiz
da'iriside her derijilik hakimiyet organlirining hakimiyet
yürgüzidighan
qanuniy yéziqi. U aptonom rayonluq partkom, aptonom rayonluq
xelq qurultiyi
da'imiy komitéti, aptonom rayonluq xelq hökümiti,
siyasiy meslihet kéngishidin
tartip, yéza - kent asasiy qatlam hakimiyet orunlirighiche
özlirining qanun,
nizam, emr - permanliri, tamgha, wéwiska, mallarning markiliri,
ish qeghezliri,
herxil hüjjet, uqturush, xet - alaqiliride; her derijilik sot
mehkimiliri,
edliye, teptish mehkimiliri sot qilish, erz qobul qilish, élan
chiqirish, höküm
élan qilish, késim qilish ishlirida, jinayi enzilerni
tekshürüp tehqiqleshte;
her derijilik mekteplerde, pochta - télégraf, teshwiqat,
telim - terbiye,
ma'arip ishlirida keng ishlitilmekte.
Hazir aptonom rayonimizda Uyghur
til -
yéziqida herqaysi sahege a'it kitab - jurnal, derslik
qollanmilirini neshir
qilidighan ashkara tarqitilidighan gézit 21 xil, ichki qisimda
tarqitilidighan
gézit 25 xil, ashkara tarqitilidighan jurnal 44 xil, ichki
qisimda tarqitilidighan
jurnal 64 xil.
Shuning bilen bir waqitta,
aptonom rayonluq
xelq hökümiti Xenzu tilini öginish ishlirinimu ching
tutup, bashlan'ghuch
mekteplerning 1 - yilliqidin bashlap Xenzu tili dersliki
ötüshni qara qildi.
Aliy mekteplerning junggo tili fakultétlirida Xenzu (Yaki bashqa
millet)
oqughuchiliri üchün Uyghur tili kespi tesis qilinip, bir -
birining til -
yéziqini öginish qizghinliqi kötürüldi.
Melum da'iride qosh til oqutush
tetqiqati élip bérilip, mu'eyyen netijiler qolgha
keltürüldi.
Hazir yene 1985 - yilidiki imla
qa'idisi
tüzülgendin buyanqi on yil ichide otturigha chüshken we
ammidin élin'ghan pikir
- tekliplerge asasen, imla qa'idisi we imla lughitini tüzitish,
toluqlash,
mukemmelleshtürüsh xizmiti ishlenmekte.
(Aptorliri: Shinjang uniwérsitétidin)
Jawabkar muherriri: Jür'et Ablimit
