Kishilirimiz alimliq bilen adimiylikning otturisidiki
munasiwet heqqide munazire qiliship kelgili xéli bir zamanlar
boldi. Beziler "alim bolushtin awal adem bolush zörür
déyishse", yene beziler "Alim bolghanliq adem bolghanliq"
déyishti. Men alimliq heqqidiki
chüshendürüshümni mezkur axbaratning bash qismida
bayan qilip öttüm. Men emdi "adimiylik" heqqide azraq
toxtilip ötümen.
Tilimizdiki "adimiylik" uqumi - ijabi söz bolup,
uning ipadileydighini bir insandiki qimmet yeni "exlaq-pezilet,
merdlik, aqköngüllük , méhmandostluq we öz
xelqighe bolghan eqide, muhebbetning urghup turushi, rezillik hem
peskeshliktin, namerdlik we
xesisliktin yirginishtek" süpetlerni körsetse
kérek. Shundaq bolghanliqtin xelqimiz "adimilikni" ulughlaydu.
Elwette, bir ademning wujudigha "alimliq bilen adimiylikning" mujessem
bolushi eng köngüldikidek ish. Meshhurlirimizdin merhum
"Memet'éli ependi", "Abduréhim Ötkür"ler mana
mushundaq kishilerdin bolghan iken.
Dewr bilen dewr mezmun we xaraktér jehettin
oxshimaydu. Emma jem’iyette, kishiler bilen kishiler otturisida we
shexsning özining kündilik turmushida emel qilishqa
tégishlik insaniy exlaq-pezilet, prinsiplar, qaide-yosunlar,
örp-adetler we munewwer chonglirimizdin dawam qilip
kéliwatqan xisletler dawamlishishi kérek. Mushu menadin
éytqanda, her bir dewrde munewwer pishqedemlirimiz yandurghan
"adimiylik" mesh'ilini özige xas halda kötürüp
yashawatqan kishilirimiz bar. Jümlidin Rishat Abbas del ene
shundaq öz dewrdashlirigha nisbeten "alimliq bilen adimiylikni"
özige mujessem etken ésil oghlanlirimizning
biridur.
Men bu axbaratta asasliqi uning alim bolup yétilip
chiqish jeryanini bayan qilip öttüm. Emma uning adimiylik
xisletliri heqqide toxtalmidim. Bu heqte toxtalmisam, özini
“erkekmen” dep meghrur yürgen erning “Kusa” bolup qalghinidek ish
bolmisun.
Xelqni pen-medeniyet we maarip arqiliq tereqqiy
qildurushni heqiqi menisi bilen chüshinidighan Rishat, özidin
oqush üchün yardem telep qilghan herqandaq bir Uyghur
perzentige imkaniyitining yétishiche emeliy yardem qildi.
Yaxshilargha sadiq we semimi boldi. Amérikigha yéngi
oqushqa yétip kelgenler qiyinchiliqqa uchrighanda ulardin
özining yardimini ayimidi. Chonggha -chong, kichikke kichik boldi.
Qelbide xelqighe bolghan muhebbet we héssiyati cheksiz boldi.
Uning bu xil pezilitini körüp yetken we uni
chüshen’gen kishiler uninggha tégishlik hörmet
bildürüshidu, elwette.
Shuni qisturup ötüsh muwapiqki, bizde beziler
"alimliq shertige toshay" dégini bilen özining yaratqan
netijisining yoq bolghanliqidin emes, belki öz ijadiyiti we halal
méhniti arqiliq yükselgen we shan-sherep quchqan
bashqa qérindashlirigha heset qilish we kichik közlük
bilen pitne qilish tüpeyli “adimiylik” ning siniqidin
ötelmeydu.
Insaniyet jem’iyiti waqitning ötüshi bilen
özgirip baridu. bezi jehette bu özgirishni tereqqiyat
dep atisaqmu bezi jehette uni shexsen men tereqqiyat dep atimaymen.
Mesilen biz yashawatqan jem’iyet éghir exlaq krizisige
duch kelmekte. Ademlerning turmushida emel qilidighan prinsipning
yoqilishi, menpeetpereslik we rahetpereslik (hedonism)ning
küchiyishi, pitne-pasat hem hesetxorluqning yamrishi, wapagha japa
qilish, ashni ichip bolup chinini chéqiwétishtek
allakimlerdindur yuqqan waba - qérindashlar ara ishenchni
suslashturupla qalmay, öz'ara adawetni peyda qilip, yaxshi we
semimi köngli bolghan ademlerning qelbini azablimaqta.
Kim bolushungdin qet’inezer, eger sen yaxshilarni
körelmeydighan, bashqilarning netijisige heset qilidighan we yaki
tul xotundek yipchi, yaki bolmisa yipchi xotundek pitnichi birsi
bolsang, yeni birer Uyghur perzenti pen-téxnika saheside
shan-sherep quchup hetta yatlarmu uning töhpisini
mueyyenleshtürgen waqitta, “u qanchilik ishti, bu qanchilik
néme idi” dep yaxshilarni we ishlirida utuq qazan’ghanlarni kem
sundurushqa urunidighan birsi bolsang, ---öz perzentlirining
yüksilishini arzu qilidighan, aqköngül, tereqqiperwer
xelqingning sanga éytidighan birla söz bar:
Yaki senmu tiriship shundaq bol, netije yarat, yaki
bolmisa “aghzinggha tash, éshing’gha mash” sélip
oltur.
Chünki, bashqa taipidin bolghan kishiler munewwer
oghlanlirimizgha heset qilsa - bu bir ghezeplinidghan ish, emma
özimizning ichidin birsi shundaq dése bu bir
échinarliq ish!
Axirida kishilik turmushning
mundaq bir addi prinsipni yekünlesh arqiliq bu axbaratni mushu
yerde tamam itimen:
Shan-sherep --halal emgek,
ejir-méhnet we jem’iyetke qoshqan töhpidin kélidu.
Patemning quchqan shöhriti tupeylidin, Zörem
érishmekchi bolghan shewket aziyip ketmeydu. Töhpini chong
qoshqanséri, shan-sherep shunche yüksek bolidu. Hesenning
qilghan hesiti tüpeylidin, Hüsenning hosuli aziyip
qalmaydu-yu , emma her ikkisining köngli xosh bolmaydu.
Rishat Abbasning quchqan zeperliridin tesirlen’ginim
üchün, uning ish izlirini xelqimizge tonushturush burchum bar
dep bilip, waqit jehette qisinchilighim bolsimu buni yézip
chiqtim. Chünki, uning yaratqan her bir ishining élip
kelgen marginal ünümini téximu yaxshi analiz qilish,
téximu bedii we ilmi til bilen ipadilesh, muhimi uni
Yashlirimizgha ülge süpitide teshwiq qilishning ehmiyiti
zor.
«Pichaqni bilep turmisa galliship qalidu,
Qelemni ishlitip turmisa datliship qalidu»
dégendek edebiy axbaratchiliqni toxtitip qoyghili 10 yil bolush
sewebi bilen qelimimning galliship qalghanliqini hés qildim.
Ashu sewebler tüpeylidin, eserning qehrimani - alim Rishat Abbas
heqqide aldirap yézilghan bu yazmamni oylighinimdek yaxshi
yézip chiqalmidim. Emma Rishat Abbasning yéqin
kélechekte téximu köp netijilerni qolgha
keltüreleydighinigha tilekdash bolghinim hem ishinidighinim
üchün, u heqqide tepsili we süpetlik bir
yézilmining qabil hem talantliq yazghuchilirimiz teripidin
royapqa chiqidighanliqigha ishinimen.
Chünki,
ümidwar kishiler üchün "Ete haman bügündin
güzel we parlaqtur!"
