Tilsimlar Dunyasida Nur Quchqan Alim --- Rishat Abbas

A glowing Uyghur star in the mystic realm of global scientific frontier
---- Dr. Rishat Abbas

(Edebiy Axbarat)
Aptori: Qeyser Mijit

 [1-Bölüm]  [2-Bölüm]  [3-Bölüm]  [4-Bölüm]  [5-Bölüm]  [6-Bölüm]  [7-Bölüm]  [8-Bölüm]  [9-Bölüm]  [10-Bölüm] 

Tilsimlar Dunyasida Nur Quchqan Alim (4)

r4

Ilim-penning wezipisi dunyani, shey'ilerni we hadisilerni chüshendürüsh, hemde uningdin érishken xulasini insaniyetning parawanliqi üchün tetbiqlash.

Mesilen, öpke raki némishqa peyda bolidu? uni tamaka chékish keltürüp chiqardimu? tamaka chékish bilen öpke raki otturisidiki munasiwet zadi qandaq?

Mana bu - bir méditsina tetqiqatchisi qilidighan ish.

Néme üchün bezi ademler rak késellikige giriptar bolidu? uning sewebi Ximiyelik amillarning tesiridinmu we yaki Génning (Genetic) tesirdinmu?

Mana bu - bir dora tetqiqatchisi tetqiq qilidighan mesile.

Bashqa sharait özgermigen ehwal astida, bir galon gazning bahasi $1 ashurulsa, uninggha bolghan telep qanchilik töwenleydu?

Mana bu - bir iqtisadshunas tetqiq qilidighan mesile.

Jem’iyette küchlük tesr qozghighan, melum ehmiyetke ige weqe we hadisilerning arqa körünüshini we yaki shexslerning tarixini, ish-izlirini bediiy yosunda bayan qilish arqiliq jem’iyette saghlam bolghan ijtimaiy muhit we aktip keypiyatning yaritilishigha az-tola hesse qoshush meqsidide izdinish –u bir edebiy axbaratchining wezipisi.

Men dora tetqiqat ilmi boyiche Uyghurlardin yétiship chiqqan xelq'araliq sewiyege ige bu alimning ösüp-yétilish tarixini bilmek hemde zadi qandaq amillarning uning'gha tesir qilghanliqini chüshenmek meqsitide izdinish leshkerlirimge buyruq berdim.

Seperni nedin bashlash kérek? Melum sahede netije qazan’ghan shexslerning muweppiyet tarixi adette ularning ösüp yétilishide mundaq 3 amilning tesirige uchraydighanliqini körsitidu:- Ailiwi muhit, Jem’iyet muhiti we Maarip terbiyisi.

Adem asasliqi mana mushularning tesiri astida özining kishilik pezilitini, xaraktérini we sundaqla shey'ilerge bolghan qiziqishini yétildüridu. Shundaq bolghanliqtin tebiiy halda men doktor Rishatning ailiwi muhitigha, uning kélip chiqish tarixigha qarap chiqtim.

Rishat Abbas -1960 yili awghustta Atushta tughulghan. Rishatning anisi öz yurtigha qaytip bérip boshan’ghandin kéyin, Abbas Burhan we Mariye Abliz, er-ayal ikkisi bowaq Rishatni élip Ürümchige yeni özliri xizmet qiliwatqan we yashawatqan sheherge yénip kelgen. Rishat shundin étibaren Ürümchide bir ziyali ailiside, Uyghur élidiki meshhur aliy maarip gülsheni bolghan Shinjiang Uniwérsitétida ösüp yétilgen. Uning dadisi--- Uyghurlardin chiqqan dangliq tebii penler alimi, penni omumlashturghuchi yazghuchi, penni omumlashturush ishliri boyiche bir ömür öz xelqighe harmay-talmay xizmet qilip kelgen we hélihem ilmiy xizmetlirni dawamlashturiwatqan Uyghur Aptonom Rayonluq pen-téxnika sahesidila emes, belki yene Junggo pen-téxnika dairisidimu chong tesiri bolghan, Uyghurlarning meshhur jamaet erbabi hörmetlik ustaz – Abbas Burhan ependidur.

Men Abbas Burhan ependining namini - Ulughchatta toluqsiz otturining 1-yillighida oquwatqinimda, Ismailjan Réhim isimlik Botanika oqutquchimizdin anglighan we kéyinche bu alim yazghan "Qushlar - insanlarning dosti", "Irsiyet we Irsiyet qurulushi" ... qatarliq kitablirini oqush pursitige érishken bolup, ösmür chaghlirimdin bashlapla bu zatqa chongqur hörmet tuyghusida bolghan idim. "Körginingdin köptur körmigining, körmigenni körersen ölmigining" dégendek, men Abbas Burhan ependini 1997-yili yaz mezgilide Ürümchide körüshke muyesser boldum. Tebiitidiki kichik péilliq, mulayimliq we méhribanliq hem heqiqi menidiki bir alimda bolushqa tégishlik adimiylik xisletliri mende chongqur tesir qaldurghini üchün mezkur axbaratta bu zat heqqide ikki éghiz toxtilip ötüshni toghra kördüm.

Abbas Burhan ependi -1932 yili öktebirde jahalet we nadanliq destidin qarangghuluqta qalghan Uyghur jem’iyitige, medeniyet we aqartish mesh’ilini yaqqan, Uyghur hazirqi zaman maaripi apiride bolghan, Uyghurlargha meshhur ana makan - Atush Shehirining Üstün Atush Yézisi Iksaq kentide bir meripetwer ailide dunyagha kelgen. Ailisi we etrapidiki muhitning tesiridin bolsa kérek, u kichikidinla ilimge hérismen bolup yétishken. Baliliq we yashliq mezgilliridin tartipla ejdadlirining iradisige warisliq qilip, pen-téxnika urughini öz xelqining qelbige chéchish, pen-medeniyet arqiliq xelqini aqartish, ularni ronaq tapquzushtin ibaret muqeddes istekni könglige pükken.

Abbas Burhan ependi 1956-yili Béyjing Pédagogika Uniwérsitétining Biologiye kespini püttürüp Ürümchide Uniwérsitétta uzun mezgil aqartish ishi bilen shughullandi. U meyli aliy bilim yurtlirida oqutquchiliq qilghan, fakultét mudiri bolghan we yaki uniwérsitét mudiri bolghan mezgilliride bolsun we yaki Aptonom Rayonluq Pen-téxnika Jemiyitining reisi bolghan waqtlirida bolsun, her waqit ilim-pen arqiliq öz xelqini ronaq tapquzushtin ibaret ulughwar idiye bilen bir tereptin ilmiy ijadiyet bilen shughullansa, yene bir tereptin öz idiyesini emeliyette körsitidighan dadil rehber boldi.

Abbas Burhan ependi -özining yérim esirlik ilmiy izdinish we pen tetqiqat xizmiti bilen shughullinish jeryanida her xil gézit jurnallarda 400 parchidin artuq penni maqalilerni élan qildi hemde 20 ge yéqin ilim-penni omumlashturushqa ait kitabni yézip chiqti. U yene pen-téxnika sepidiki rehberlik rolini ünümlük jari qildurup, Uyghur Aptonom Rayonida nisbeten sistémiliq we muntizim bolghan penni omumlashturush tüzülmisini qurup chiqishta layihiligüchi, teshebbuschi, bashchi we yétekchi hemde küchlük qollighuchi boldi. Bügünki künde Uyghur tilida neshir qiliniwatqan "Bilim-Küch", "Pen we Turmush" qatarliq penniy jurnallar mana bu hörmetlik ustazning biwasite ejrining méghizliridur. Undin bashqa u yene her xil emeliy qiyinchiliqlarni yéngip Uyghur élide tunji “pen-téxnikini omumlasturush neshriyatini öz qoli bilen qurup chiqti. ” Abbas Burhan ependining töhpisige layiq, jem’iyet uning'gha nurghun shan-shereplerni ata qildi. Nurghunlighan mukapatlargha érishkinini bu yerde sözlimeyla qoyay, 1986-yili Uyghur Aptonom Rayonluq hökümetning bergen "Pen-Téxnika Urughini chachquchi" dégen nam uning öz xelqighe qoshqan töhpisini mueyyenleshtüridighan eng muwapiq bahadur. Meripetperwer xelqimiz hem bu zatqa alahide hörmet bildürüshidur. Mesilen, Abbas Burhan ependi öyidin chiqip, sirtqa mangghanda mehellisidiki tijaretchiler, ashxana igiliri, özi kichik péil, xelq bilen bir septiki bu zatni hörmet bilen mundaq teklip qilishidighanliqini Abbas aka bilen parangliship kétiwatqan waqtimda bir nechche yerdin anglap heyran we qayil bolghan idim:

---Ependim, Qasqan’gha salghan mantilar piship qaldi, mantigha égiz tégip mangsila.

--- Ependim, taza qara qoyning göshide mezzilik qilip 5 zix kawap qoyup bérey, yewalsila.

Doktor Rishat Abbasning apisi - merhume Mariye Abliz xanim, Uyghurlarning hörlüki we bexti üchün bir ömür küresh qilghan, Üch wilayet inqilabining qeyser jengchisi we qabil teshkilligüchi, Uyghur xelqining pexirlik oghli Merhum Abliz Niyaz ependining qizi bolup, men bu yerde aldi bilen merhumening yatqan jayigha jennet tilesh bilen birlikte, Mariye xanim heqqide yeni mushundaq bir pexrlik oghlanni tughup we yétildürüp chiqqan ulugh ana heqqide ikki éghiz eslep ötüshni zörür dep qaraymen. Chünki bu dunyada yaxshi ish, yaxshi insanlar, hörmet we séghinish ichide eslinip tursa, hayat yashawatqanlarning yaxshiliq bilen yashap ötüshige ülge we türtke bolidu. Eski ish we rezillikler nepret ichide sözlinip tursa, hayat yashawatqanlargha nisbeten agahlandurush bolidu.

Merhume Mariye Abliz xanim - 1938 yili 18-martta Atushning Kattaylaq yézisida bir meripetwer we inqilabchi ailiside dunyagha kelgen bolup, 1950 - yillarda Uyghur Aptonom Rayonluq méditsina mektipide kilinikiliq dawalash kespide oqup oqush püttürüp, Uyghur Aliy maaripining közi bolghan Uniwérsitétta doxtur we bash doxtur bolup 40 yildin artuq janpidaliq bilen xizmet ishlidi. Pénsiyege chiqqandin kéyin hayatni qizghin söyidighan we ishchanliqning, tirishchanliqning insan'gha saadet élip kélidighinigha ishinidighan eqil-parasetlik bu söyümlük ana- Uyghur tatliq yémekliklirini towarlashturup bazargha sélishning mumkinchilikini we shu arqiliq ish kütüp turghan bezi xanim-qizlarni ishqa orunlashturup, Uyghur aililiridiki iqtisadiy qiyinchiliqlarni öz emgiki bilen yénikletkili bolidighanliqini tonup yétip Ürümchide tunji qétim Uyghur tort-yémekliri karxanisini qurdi we nurghun xanim-qizlarni bu sahede yétildürüp, Ürümchining köp orunlirida tatliq yémekliklerni pishurup sétish dukanlirini qurushqa yardemde boldi. Kéyinche u özining muweppeqiyetlirini Uyghurlarning bashqa sheherlirigimu kéngeytti, uning tejribisidin ilham alghan nurghunlighan xanimlar ashu xil igilik tiklesh yolidin méngip hem özining yashash sharaitini yaxshilidi hem bashqilargha sayisini chüshürüp, ulargha xizmetke orunlishish pursiti yaritip berdi. 5 yil ichide Mariye Abliz xanimning ejri bilen yaritilghan we tereqqi qilghan bu karxanichiliq kespi Uyghur élide omumliship, 30-40 etrapidiki sheher, nahiye, kent, bazarlarda bolup, 1000 gha yéqin pishurup sétish dukanliri qurulup, nechche minglighan Uyghur xanim-qizlirining ishsizliq we aile iqtisadi mesililiri hel boldi. Merhume Mariye xanim - Aqköngül, séxi hem yaxshi niyetlik insan bolup, hayat chéghida yardem qolini iqtisadiy qiyinchiliq tüpeyli azab tartiwatqan aghriq-silaqlargha we kembeghel, yétim-yisirlargha sunghanliqi üchün, 2004-yili 7-ayning 17-küni, Mariye xanim wapat bolghan küni, kishiler "Ürümchi asminidin bir xeyri-saxawet yultuzi öchti" dep hesret chékishti.

Rishat Abbas - Uyghur xelqining mana mushundaq bir jüp munewwer oghul-qizining perzenti.

Doktor Rishat Abbasning yétilip chiqishini dialéktik nuqtiinezer bilen közetkende, bu yerde tilgha élishqa tégishlik ikke seweb bar. Biri tashqi seweb, yene biri ichki seweb.

Rishat Abbas - özining ilim-pen'ge hérismenlikini, etrapidiki shey'ilerge bolghan qiziqishini, xaraktéridiki éghir-besiqliqni alim dadisidin örnek alghan bolsa, özining bashqilargha köngül bölüsh, mes’uliyetchanliq we dora tetqiqat ilmige bolghan qiziqishini –apisining doxtur ikenlikidek sewebning özining idrikini oyghitishidin dep qaraydu.

---Eqlimge kelsem, dep gep bashlidi u -- téxi yéqinda Boston’gha ilmiy muhakime yighinigha kelgen peytte, dadamning daim kitab we qeghez-qelem bilen hepiliship yürginini körettim, bizni oynatqili sirtqa élip chiqsimu, yekshenbe künlirimu,seherdimu-kechtimu, qachanla bolsa, azraq bosh waqti bolsila kitab köretti, hedep bir némileni yazatti. men kichik bolghachqa, "kitab digen zadi qandaq qiziq nersidu? dadam bunche ichige kirip ketkudek" dep oylayttim, hetta nechche ret dadamdin:

«Dada, séning bizge oxshash sirtta oynighing kelmemdu?» dep sorighinim ésimde. Dadamning chayni qiniq demliwélip, yéziqchiliq üstilide bir némilerni yazidighan qiyapiti hazirghiche köz aldimda. Oghul bala dadisini doraydu dep menmu bashlan'ghuch mektepning 3 - yilliqidin bashlap dadamning yénida jim olturup gep-söz qilmay kitab körüp, öginish qilidighan adetni yétildürdüm.

www.biliwal.com din elindi.  Esli ulunishi http://www.biliwal.com/GoogleTap_SG_contentid_146.html  

© Copyright 2004 Uyghur Meripet Homepage: http://www.meripet.com