Bu yerde "alim"liq heqqide qisqiche toxtilip ötüshning ziyini bolmisa kérek.

Kishiler adette özliri ishlitiwatqan uqumlarni asanla arilashturuwétidu, xuddi "yéshil reng" dep turup "kök reng" ni, “Qoghun” dep “Soymini” körsetkendek. Ilim saheside "alim" dégen söz --- maddiy dunyani chüshendürüshni meqset qilidighan melum sahede (asasliqi tebiiy pen) sistémiliq bilimge ige bolghan hemde közitish, tejribidin ötküzüsh we eqliy xulase chiqirish arqiliq jamaet étirap qilghan ilmiy nezeriye we yaki maddiy shekilge ige mehsulatni wujutqa keltürgen shexsni körsitidu. Lékin shuni éniq aydinglashturush lazimki, bir adem -melum xil ilmiy unwanni alghanliqi üchünla "alim" bolup, almighanliqi üchün "alim" bolalmay qalidighan ish yoq. Mesilen bir adem penning melum bir türide "doktor" luq unwani alsun deyli, buningliq bilen u kishini "alim" dep atash - istémal qiliniwatqan bu sözni yaxshi chüshenmey, aldirap chiqarghan xulase bolushi mumkin. Doktorluq unwani - alimliq tonini kiyishning bir yéterlik sherti, emma zörür sherti emes. Konilar: "Törde olturghan hésab emes, zelle alghan hésap" déyishken iken. Gep séning unwaningda emes, yaratqan netijengde. Shunga eynekning yene bir teripide turup shundaqmu éytalaymizki, yuqiri ilmiy unwan almay turupmu, özlükidin tirishish arqiliq melum sahede yétilgen, pen-tetqiqat netijisi körünerlik bolghan kishilermu "alim"liq sheripige muyyesser bolidu, elwette.

Biz turmushimizda 5 yashliq kichik balining ayighinimu ayagh, 30 yashliq ademning ayighinimu ayagh dep ataymizu, emma birsining ayighini yene birsige keydürgili bolmaydu. Seweb bu yerde ölchemning oxshimasliqida. Shuninggha oxshash "alim"liqningmu derijisi bolidu. Biz bu yerde dewatqan alim ---bir jem’iyetkila mensup, bir millet özigila chüshinishlik alimmu yaki xelq'ara sewiyediki alimmu?

Mundaq oxshitishqa bolidu: Bir milletning xelq'ara sewiyidiki alimliri shu milletning markisi. Bu marka dunyagha qanche yüzlendi dégenlik - milliting dunyagha tonuldi dégen geptur. Dunyagha özining insaniyet jem’iyitining tereqqiyatigha qoshqan töhpisi bilen tonulghan millet - Jelpkar millet, hayatiy küchi urghup turghan, shundaqla kelgüsi parlaq bir millet. Melum milletning bir pütün top sheklide yeni xelq süpitide tereqqiyatqa intilishi we tereqqiyatni qolgha keltürüshi köp tereplime amillargha bérip taqilidu. Bularning ichide xelqning némige yüzlinishi yeni qandaq yönilishni tallishi we shu xelq teshkil qilghan jem’iyetning rohiy keypiyati nahayiti muhim. Bu - ewladlarning qaysi xil qimmet qarash bilen chong bolushigha nahayiti chong tesir körsitidu. Eger jem’iyette eysh-ishretchilik éghirliship, alimni emes naxshichini, ilimni emes, ussulchining tolghap oynighan bélini chong bilidighan, alliqandaq özining néme dewatqanliqini bilmey naxsha towlaydighanlarni we yaki héchqandaq exlaqiy ölchem hem wijdan tarazisining cheklimisi bilen hésablashmay, gheyri yollar bilen “bay” bolghanlarni özining öginish ülgisi we intilish obyékti qilidighan xahish yamrap ketse, muqerrerki bundaq milletning kélechiki gungga bolidu, xalas.

Ulugh bowimiz, Mehmud Qeshqeri bundin 10 esir ilgiri shundaq dégen iken:

(Men bu sözni pishqedem birsidin anglidim, emma “Türki Tillar Diwani” dégen kitabni tekshürüp bu sözni dellillesh pursiti bolmidi).

"Naxsha -Ussulgha bérilgen Xelq --- zawalliqqa yüz tutqan Xelq".

Bu sözning özila kupaye. 1000 yildin buyan uni chüshenmigen bolsaqmu, emdi uning tégige yetmisek bolmaydu.

“Eqilghe isharet, nadan’gha juwalduruz” dep toghra éytqan iken danalirimiz.

Biz choqum özimizge telep qoyushimiz, yashlirimizni ilim-pen öginishke righbetlendürüshimiz, xelqimizni meripet arqiliq mewjutlighimiz we kélechikimiz üchün tirishishqa chaqiriq qilishimiz hemde kishilirimiz ichide, ilim-penni qedirleydighan, ilim igilirini hörmet qilidighan we shu arqiliq ichimizdin téximu köp xelq'ara sewiyidiki alimlarning chiqishigha ilham we küch béridighan yaxshi ijtimaiy muhit we medeniyetni berpa qilishimiz zörür.

“Ilim-pen arqiliq tereqqiyatqa érishish” tin ibaret közqarashning könglümde chongqur yiltiz tartqinidin bolsa kérek, - Uyghurlardin yétiship chiqqan xelq'ara sewiyege ige bir alimni- yeni biz téxi bayqap yetmigen bir göherni bayqighinim üchün qewetla xosh boldum hemde könglümde uningha "alim"liq tonini keygüzdüm. Chünki Rishat Abbasning qisqighine 10 yil ichide qolgha keltürgen ilmiy netijiliri, ijadiy muweppeqiyetiliri we munasiwetlik orunlar teripidin bérilgen bahalar, mukapatlar uning heqiqetenmu ismi-jismigha layiq alim ikenlikini ispatlap turatti.

Bu 10 yil ichide Doktor Rishat ependi - özi bash bolup , we bashqilar bilen hemkarliship nurghunlighan ilmiy tetqiqat élip bérip, 81 parche ilmiy maqale yézip chiqti, yazghan maqalirining élan qilinish nisbiti 100% boldi hemde hemmisi zehershunasliq we dorigerlik ilmi saheside xelq'arada aldinqi qatarda turidighan "Zehershunas", "Xelq'ara Zehershunas" we "Dorigerlik ilmi" qatarliq ilmiy jurnallarda élan qilindi. Bu jeryanda u - Yawropa, Yaponiye we Türkiye qatarliq 20 din artuq memlikette we Amérikining herqaysi muhim sheherliride ötküzülgen xelq'araliq ilmiy yighin’gha qatniship 31 qétim maqale oqudi, 10 qétim teklipke binaen léksiye sözlidi. "Eger bir Uyghur perzentining yaratqan ilim-pen muweppeqiyetliri xelq'ara sewiyediki alimlarning étirap qilishigha érishmise, mushu qilni qiriq yérip, inchike ish qilidighan kishiler uning qiliwatqan ishigha qiziqip, léksiye sözleshke teklip qilarmidi?" Mushularni xiyalimdin kechürüwétip, Uyghurlardin chiqqan bu yash alimdin pexrlendim.

Men kichikimdinla ikki türlük ademlerni hörmet qilattim. Biri, yashqa mendin chonglarni, hetta qarshi terep mendin 2-3 yash chong bolsimu, eger peziletlik bolsila. Yene biri bilimlik, tirishchan we ishchan ademlerni, eger mes'uliyetchan bolsila. Ashu xususiyitimdin bolsa kérek aliy mektepke oquwatqan chéghimda, közümge chéliqip turidighan:

"Aliy mektepke öttüm, Jahan méning,
Qandaq yashisam yashaymen, erkim méning,
Qoqan baywechchisimu yetmes manga,
Ishimgha arilashma, néme karing séning?

Dégen mentiqe bilen he dése "moda qoghliship", özide yoq bolsa xeqning yaxshi kiyimlirini “hepte axiridiki olturushlar” üchün tilep kiyip, kochida gepni chong étip, yataqta "kesme chöp" ni kap étip, "astimda ishtan yoq, étim marjan büwi" dep "chellide at chapqandek, paypaqqa nale qaqqandek" ish qilip yürüydighan, he dése majang oynap, ata-anisi ewetken pulni qimarda utturup, utuwalsa Döngköwrükning tar kochilirini boylap nelergidu kétip qalidighan, bilip-bilmey patqaqlargha pétip qalidighan bezi yashlirimizgha epsuslinattim, az sandiki bezilerning özige we jem’iyetke tutqan mes’uliyetsizlikidin, chakiniliqidin seskinettim. Emma, könglige arzularni püküp özining istiqbali üchün, jümlidin, xelqining sapasi we abroyi üchün tirishidighan, ariyet qilidighan balilarni körsem, aktipliq bilen körüshüp, tonushattim, ulargha medet bérettim, shundaqla özümmu ulardin ilham alattim. 1990-yillarning bashlirida Uniwérsitétta oquwatqan ghayilik yashlar xéli bar idi, emma ashularning arisida pütün wujudi bilen ilimge bérilgen ikki yash (Nijat Imin - Biologiye penliri boyiche doktor, hazir Awistraliye döletlik Uniwérsitétta közge körün’gen tetqiqatchi bolup ishleydu we doktor aspirantlarni yétekleydu. Dilshat Héwizulla --Kompyutér penliri boyiche doktor, hazir En’giliyide xizmette, xelq’arada meshhur jurnallarda maqaliliri élan qilindi) diqqitimni tartti. Ular bilen tonushtum hem ularning xaraktéri, ish-izliri we ghayisi heqqide melum chüshenchige érishkendin kéyin ularni "ilim-pen'ge özini atighan, xelqimizning ümidlik oghlanliri iken" dep tonup, "ish-izlirini xelqimge tonushturush arqiliq yashlirimizni ilim-pen öginishke chaqiriq qilish burchum" bar qaridim. Netijide, ayrim-ayrim halda “Menggülük Yashliq” namida Ikki parche edebiy axbarat yézip chiqtim. Eserler- “Tarim” Jurnilida élan qilinip, jem’iyette yaxshi tesir peyda qilghan chéghi, eyni chaghda bu eserlerge inkas qizghin boldi.

Buningdin men shundaq xulasige kelgen idim, shu chaghda:

Xelqimiz- özining munewwer perzentliridin söyünidu, ularni bilishni xalaydu we ulardin ümid kütidu. Yétiliwatqan yashlirimiz bolsa ashu munewwer yashlirimizni özige ülge qilip, ularning ish-izliridin righbet alidu, netijide jem’iyitimiz tedriji halda pen-téxnika arqiliq qudret tépish, tereqqi qilishtin ibaret toghra éqimni tallaydu. Shuning bilen riqabetlik bu dunyada kélechikimiz kapaletke ige bolidu.

Dunyada öz xelqingning sahibxani bolushtinmu artuq sherep we muqeddes burch bolmisa kérek. Shunga men eyni chaghdila öz -özümge wede bergen idim:

Meyli sen bürküt bol perwaz eyligen,
Ilim-pen kökide qaniting kérip.
Men sendin söyünüp pexirlinimen,
Namingni alemge dastan qilimen.

Meyli sen gül bolghin xush puraq chachqan,
Pezilet béghida reyhane bolup,
Men séning hidingni taratquzimen,
Töhpengni xelqimge anglatquzi