Tilsimlar Dunyasida Nur Quchqan Alim --- Rishat Abbas

A glowing Uyghur star in the mystic realm of global scientific frontier
---- Dr. Rishat Abbas

(Edebiy Axbarat)
Aptori: Qeyser Mijit

 [1-Bölüm]  [2-Bölüm]  [3-Bölüm]  [4-Bölüm]  [5-Bölüm]  [6-Bölüm]  [7-Bölüm]  [8-Bölüm]  [9-Bölüm]  [10-Bölüm]

Tilsimlar Dunyasida Nur Quchqan Alim (1)

r1

Hejep güzel kün boldi bügün,
Sama köpkök, déngizmu köpkök.
Eh, tebiet - ilham buliqi,
Men üchün sen menggü söyümlük!
Kök yüzide jilwidar bolup,
Quyash chachar illiq nurini.
Héslirimni elley étidu,
Heywiti zor déngiz dolquni.
Nazininning söyüshliridek,
Söyüp öter yazning shamili,
Erkin uchup yürgen turnilar,
Sahildiki sahipjamallar,
Güzellikke esra yigitning,
Oghrilaydu xiyallirini.

Ey, tebiet – güzelsen ejep,
Keyp boldum quchaqliringda.
Sen özüngsen –tilsim dunyasi,
Yol achisen tesewwurumgha!...

9-Iyul, Boston, Massachusétts Shtati, Shenbe küni.
 
Ademler déngizigha aylan'ghan Revere sahilide tenha méngip kétiwétip birdinla közüm yaz peslining rahitini sürüwatqan nurghunlighan ademler arisida “Italia” dégen xet bésilghan maykilarni kiyiwalghan sahipjamallargha, Italiyining dölet bayriqini kötürüwalghan yashan’ghanlar we yashlargha chüshti.

Bu qéri-yash, er-ayal, ushshaq-chong, pishshiqi-tong kishiler - Bostonda yashawatqan Italiyilikler pushtidin bolghan Amérikiliqlardur. Bügün ular ete Italiye bilen Fransiye otturisida Gérmaniyide élip bérilidighan putbol musabiqiside Italiye komandisigha bolghan yaxshi tileklirini hemde özlirining yiltizi tutashqan Italiyege bolghan chongqur muhebbitini, déngiz sahilidiki  tebiet güzellikidin hozurlinish tuyghusigha singdürüwétishken. Hetta Bostonning sheher bashliqi Thomas Ménino mu Italiyeliklerning pushtidin. Bir Muxbir uningdin “Qaysi komandining utuwélishini ümid qilisiz?” dep sorighinida, uning “Elwette Italiyening”, dep jawab bergini méni oylandurdi: Insaniyet jem’iyiti nurghun issiq-soghuqni bashtin kechürüp 21-esirge qedem qoyghan, pen-téxnika uchqandek tereqqi qiliwatqan bügünki künde, "Yersharilishish" we "Ortaq Insanchiliqni" teshebbus qilidighan döletning wekillik xaraktérge ige bir puxrasi--yenila ejdadlirining urughi chéchilghan zémin'gha telpünüwatidu, öz yiltizigha tartiwatidu. Qarighanda, kishilerning "özlük shan-sherep tuyghusi" meng'gülük bolidighan oxshaydu.

Özining "Italia" likler pushtidin ikenlikini meghrurluq bilen namayende qiliship hayajanliq keypiyatqa chömüshken bu ademler topini körgen, emma bu yerni yaxshi chüshenmeydighan herqandaq bir ademning “bu yer -Italiyige tewe zémin oxshimamdu?" dep qélishi éniqla turghan gep.

 Men bu menziridin qilchimu hayajanlanmidim, chünki men üchün bu putbol musabiqiside kimning utushi beribir.

Mubada qaysi bir komandining ichide Tarim deryasining süyini ichip, Tengritaghning hawasida nepes élip chong bolghan bireri bolsa idi, u chaghda méning inkasim bashqiche bolatti, xuddi milyonlighan Aljiriyelikler ---Zidan bashchiliqidiki Fransiye komandisining yéngiwélishini arzu qilghandek, menmu ashu yigit mensup komandining yéngiwélishini arzu qilar idim. Hettingey, hazir bu bir chüsh…

Adem - gösh bilen qandin, roh bilen jandin pütken nerse, shunga uningda héssiyat we hayajanlinish bolidu, lékin ademlerdiki héssiyat we hayajanlinishning sewebi we derijisi oxshash bolmaydu. Emma bir nerse éniqki, adem hayajanlan'ghanda uningdiki yoshurun qabiliyet özini ipadileydu, netijide sezgü ezaliri qiliwatqan ishida adettin tashqiri derijide öz iqtidarini jari qilduridu. Mesilen,  Shair hayajanlan'ghanda  uning mügdep qalghan nerwa hüjeyrilirining xizmiti janlinip kétidu-de tepekkur perishtisining étikidin, ajayip pikir durdaniliri toxtawsiz tökülidu.  Alim hayajanlan'ghanda, belki u chong alemshumul bayqashni we yaki jahanni hang-tang qalduridighan nezeriyini otturigha qoyuwétishi mumkin.  Sen melum xil güzellikke meptun bolghanda héssiyating urghuydu, Shairane tuyghulargha chömisen, öz xelqing ichidin chiqqan munewwer oghul-qizlar melum sahede chong shereplerni qolgha keltürgende ixtiyarsiz hayajanlinisen we  pexirlinish héslirigha kömülisen. 

Elwette, hés-hayajanningmu özige chushluq dialéktikisi bar. Adem bezide kichik erzimes ishqa qaynash, ghezeplinish tüpeyli, öz-özini kontrol qilalmay exmeq ishni qilip pushayman'gha qélishi, hetta jinayetchige aylinip qélishimu mumkin.
   
Men bügün insanlar arisida boluwatqan qiziqchiliqlardin héchqandaq hayajanlinish hés qilmidim, eksiche xudaning xasiyetlik bu künide, tebietning güzellikige sheyda boldum. Men üchün tebiet anglisa- anglighusi kélidighan yéqimliq küy.  Oqusa- oqughusi kélidighan roman. Körgenséri körgüsi kélidighan güzel jananning özi. Men uninggha meptun boldummu,- boldi,  xiyallirim qanat chiqirip ötmüsh bilen hazirning girwekliride, özüm we özimiz heqqide, biz we bashqilar toghrisida, hazirimiz bilen kélechikimiz heqqide aylinip yüridu.

Mana bügünmu shundaq boldi.

Köngül ékranimda aliy mektepte ötküzgen künlirim xuddi VCD plastinkisidek bir-birlep ötmekte. 

        Mana - Uniwérsitét kulubida özining néme dewatqanlighini chüshinip naxsha éytidighan az sandiki naxshichilirimizdin biri bolghan talantliq naxshichi Izzet Ilyas - ademning qelbini titritidighan nazaket we eqil héslirini oyghitidighan maharet bilen naxsha éytiwatidu: 

Bashqilar chiqti aygha-yultuzgha,
Bizdiki ghem bügün toy bilen dastixan.
......

       Mana – 20-esirdiki Uyghur hazirqi zaman peylasopi we yétük alimi –Merhum Abdushükür Muhemmet’Imin, Noruz bayrimini xatirilesh yüzisidin oqughuchilar birleshmimizning telipimizge binaen Uniwérsitét Qizlar Ashxanisining astidiki oqughuchilar paaliyet zalida sözlimekte…

“---Boksiyor musabiqiside reqibini yéngiwalghan chémpiyon'gha kishiler güldüras alqish sadalirini yaghduruwétishti. Waqtini ilim-pen öginish, tetqiqat we kitab yézish,  xelqini aqartish bilen ötküzüwatqan alimning keynidin kishiler, “toy-tökün’ge barmaydu, adimigerchilikni bilmeydu" dep aghrinishti.
     
      Mana - Yene shu alim, Uniwérsitét ximiye fakultéti oqutush binasining 4-qewitidiki zalida oqughuchilargha nutuq sözlimekte…

---Hesetxorluq --- sherqche hesetxorluq, we gherpche hesetxorluq dep ikki xil bolidu. Bu ikkisining perqi shu yerdiki--- gherbche hesetxorluqta, kishiler "men sendin qalamdim" dep ijadiyet we tetqiqatta özige telep qoyidu, tirishidu, netijide özi kespte ilgirileydu, jem’iyitining algha bésishigha körünerlik derijide töhpe qoshidu. Sherqche hesetxorluqta, "men chiqalmighan derexke senmu chiqma" deydu-de, yaki derexni késishke urunidu, yaki putungdin tartishqa aran turidu. Netijide özi heset destidin azablinip késel bolidu, jem’iyiti keynide qalidu. Ziyan özigimu bolidu, jem’iyetkimu bolidu…

Köz aldimda aliy mektepte yazghan "Kündilik Xatirem".
 
Aliy mektepning 4-yilidiki öktebirning bir küni uning'gha mundaq yéziptikenmen:

Men eqlimni bilgendin bashlap, "millitimizni tereqqi qildurayli" dégen gepni anglap kéliwatimen, buni oqutquchilar dewatidu, yazghuchilar yéziwatidu, rehber bolghuchilar sözlewatidu, hetta menmu  oqughuchilargha öginish tejribisini tonushturush paaliyitining bashlinish qismida "tereqqiyatqa ilim-pen öginish arqiliq érisheleymiz" dep sözlidim.  Zadi "tereqqiyat dégen néme?", aliy mektepte oqusaqla milletni tereqqiy qildurghili bolamdu? zadi qandaq sewebler yaki qandaq shexsler bir jem’iyetni tereqqiyat yoligha yétekliyeleydu?

Xiyallirim sepirini dawam qilmaqta…

Hazir men yashawatqan Bostonda bundin 300 yil ilgiri  Benjamin Franklin dégen  meshhur peylasop, keshpiyatchi, hem siyasion kishi tughulghan. Men Ürümchide In'glizche öginip yürgen chéghimda, bir kitabtin uning “Meripetik millet qulluqqa mehkum bolmaydu” dégen sözini oqup, “-berheq!” dégen idim.
Mana emeliyet ispatlap turuptu, ilim-pen bilen qorallan'ghan, maaripni ching tutqan, izdinish, ijad qilish rohigha bay,  küchlük riqabet engigha ige herqandaq millet we döletning rawajlanmighini, ronaq tapmighini yoq.

Siz munu 2000  yildin artuq sergerdanliq, wetensizlik we milliy azab-oqubetni yetküche tartip Gitlér teripidin wehshiyane türde irqiy qirghinchiliqqa uchrighan Yehudi millitige qarang. Ularning kichik bolsimu qudretlik wetinining bolghinini éytmayla qoyayli, muhimi ularning meripetke bir xelq süpitide ehmiyet bérishi -- mana bügün ularni dunyaning siyasiy we iqtisadiy ishlirigha hel qilghuch tesr körsitidighan milletke aylandurdi.

Siz yene Padishahliri we yaki Bash baqanlirining qanxorluqi, aldamchiliqi tüpeyli 2-dunya urushida zor talapetlerge duchar bolghan Daxé (Yapon) milliti we yaki Gérman millitige qarang, ularning hemmisi qisqighine waqit ichide urush xarabiliqidin des turup, ilim-pen’ge we ilghar téxnikigha tayinip xaniweyran bolghan dölitini qayta qurup chiqip, bügünki dunyada yene tötning biri bolup meghrurluq bilen yashawatidu.
Yekke dölet we rayonlarni qoyup turup, pütün insaniyet jem’iyitining bügünidin, ötmüshige nezer salsaq, ilim-pen téxnikisidiki her bir yéngiliq we bösüshning insaniyet jem’iyitini ilgiri basturidighan ghayet zor küch ikenlikini téximu roshen halda körüwalalaymiz.

Ilahi kitablarda éytilishiche “Adem” bu dunyaning merkizi iken. Shundaqla, ilah, “yaritishni yarattim, yaralmishing özüngdin” dégenmish, yeni qandaq yashash hoquqini jümlidin ilim-pen bilen shughullinish shughullanmasliq, tereqqi qilish-qilmasliqtin ibaret tallash hoquqini insaniyetke bergen iken. Körüp turuptimizki, insaniyet özining uzaq esrlik tarixi musapiside, eng deslepki bir jüp ejdadi enjür yapraqlirini özlirige yépincha qilishtin hala bügünkidek haletke kelgüche, tilsimlargha tolghan bu paniy dunyada toxtawsiz türde izdinip, ijad qilip, alemshumul özgirishlerni barliqqa keltürdi. Gerche, herqaysi milletler, medeniyetler bu xil yüksilishke tégishlik hesse qoshqan bolsimu,  emma hazir biz körüwatqan zamaniwilishishning piltisigha ot tutashturghuchilar, 18-esirde "Aqartish herikitini" qozghighan we 18-esirning otturlirida par mashinisini keshp qilip insaniyetni sanaet inqilabigha bashlap kirgen Yawropaliqlar boldi. Galileo we Newtonlarning közitish hem tejribidin ötküzüsh arqiliq otturigha qoyghan bayqashliri, nezeriyeliri - tebiet dunyasining öz'ara maslashqan, tertiplik halda melum xil fizikiliq qanuniyetler arqiliq mewjut bolup turidighanlighini körsetken bolsa, Thomas Payne, Montesquieu, Rousseau we Francis Bacon gha oxshash mutepekkurler, ilim-pen we téxnika arqiliq insanlarning tebietni yaxshi chüshinip özlirining yashash muhitini yaxshiliyalaydighanliqigha ishinishti we shu xil idiyining urughini öz jem’iyitige chéchip, Yawropa pen-medeniyet güllinishining altun dewrini yaratti. Ashundaq ulugh aqartish herikitining netijiside, eyni chaghdiki Yawropada her qaysi shahelerde chong chong yéngiliqlar, özgirishler yüzbérip we tedriji halda yer sharining bulung pushqaqlirigha tarap, insaniyetning muhtajliq alimidin mumkinlik alimige qedem qoyushigha asas saldi. Alayli, par mashinisining ijad qilinishi bilen insaniyet jem’iyiti sanaet inqilabigha hamile boldi. Ishlepchiqirish küchliridiki bu zor yüksilish – Yer sharining qiyapitini shiddet bilen özgertti. Qatnash –Transport tereqqi qildi, zawut -fabrikilar qurulup, ishlepchirish kölemleshti. Tawar almashturush küchiyip, soda-tijaret güllendi. Kishilerning turmush usulida, idiyiside, ijtimai –iqtisadiy paaliyetliride zor burulush boldi. Ish teqsimatining inchikilishishi, emgek ünümdarliqining éshishi, kishilerning iqtisadi kirimini yuqiri kötürüp ularning turmush sharaitining yaxshilinishini keltürüp chiqardi. Ozuqlinishning yaxshi bolushi, aldini élish xaraktérliq ammiwi sehiye ishlirining tereqqi qilishi we Méditsina-dora tetqiqat sahesidiki bayqashlar, keshpiyatlar kishilerning süpetlik we saghlam halda uzun ömür körüshige asas saldi. Mesilen Aléksander Fléming teripidin 1928 -yili Pensilinning tasadipi bayqilishining özila kishilerning otturiche ömrini bir nechche on yil ashurdi. Nöwette, biz döletlerning tereqqiyat sewiyisige baha bergende, uni burunqidek, en’eniwi haldiki kishilerning kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi yeni iqtisadiy ölchem bilenla emes,   belki yene shu jem’iyette yashighan kishilerning süpetlik halda uzun ömür körüsh-körmeslikini qoshup turup baha bérimiz. Mushu taraza bilen ölchigende, nöwette  ahalisining otturiche ömür körüsh yéshi 50 yash etrapida bolghan bir dölet, yaki jem’iyet ---éniqki namrat we qalaq bir dölet hésablinidu. Bügünki töwenki Sahara Afriqa Qit'esidiki nurghun döletler del mana mushu tipqa kiridu. Démek, tar menidin éytqanda tereqqiyat - kishilerning iqtisadiy kirimining yuqiri kötürülüshini közde tutupla qalmastin, belki yene ularning saghlam halda uzun ömür körüshinimu közde tutsa, keng menidin bolsa kishilerning “yashash sharaitining yaxshilinishi we ijtimai tallash pursetlirining kéngiyishini körsitidu. {Keng menidiki tereqqiyat uqumining éniqlimisi – Peylasop, Iqtisadshunash we Nobél Iqtisad Mukapati Lawriyanti Amartya Sen ependige tewe}

Xiyal yoluchilirim mushu yerge kelgende, Peyghembirimiz Muhemmet Eleyhissalamning “Ilim yiraq Chinda bolsimu élinglar" dep neqeder toghra éytqanliqigha qayil boldum.

Quyashning ottek hararitide barghanséri qiziwatqan zémin, ussuzluqqa teshna boluwatqanliqimni sezdürgendin kéyinla xiyal dunyasidin qaytip keldim we soghuq ichimlik ichkili mangdim.

www.biliwal.com din elindi.  Esli ulunishi http://www.biliwal.com/GoogleTap_SG_contentid_146.html  

 

© Copyright 2004 Uyghur Meripet Homepage: http://www.meripet.com