Biz
Qandaqlarche Naxsha-Ussul Milliti Atilip Qalduq ?
Yalqun Rozi
1980-yillarning bashlirida oyghurlarning tarixi, medeniyiti we ijtimaiy
ehwali
heqqide yézilghan maqale-eserlerde uyghurlar omumen
«batur, emgekchan, eqil
parasetlik millet » dep teriplinetti. Yéqinqi yillardin
buyan yézilghan shu
xildiki maqale-eserlerde bolsa«uyghurlar naxsha-ussulgha mahir
millet » dep
teriplindighan boldi. Yéqinda shinjang pidagogika
unwérsititining proféisori ,
pelsepe dokturi yawwiy xanimning bir yéngi kitabini
körüp qaldim. 2005-Yili
shinjang xelq neshiriyati xenzu tilida neshir qilghan bu kitabning nami
«
shinjangdiki az sanliq milletlerning ijtimaiy pisxikliq haliti we
milliy
rayunlarning tereqqiyati üstide tetqiqat» bolup, mawzusining
özila méni
nahayiti qiziqturdi. Doktur yawwiy xanim 1-babning béshidila
«jungxua
milletliri chong ailiside, oyghurlar «naxsha-ussul milliti»
dep teriplinidur.
Bu, bashqa milletlerning oyghurlargha
Tekshürülgüchilerdin tüwendiki 14 tür boyiche
öz millitining alahidilikini
körsitip biqish telep qilin'ghan.
1.Dostluqqa ehmiyet béridu:
2. Naxsha-ussulgha mahir;
3. Yumurluq;
4.Ümidwar;
5.Bikinme;
6. Ochuq-yoruq;
7. Ümidsiz;
8.Eqilliq;
9.Estayidil; .
10.Ich-mijez;
11.Ishchan;
12.Tüzköngül;
13.Batur,;
14. Merd.
Tekshürüshni qobul qilghan 467 neper kishining 369 nepiri
« oyghurlar
naxsha-ussulgha mahir » dep körsitip , bu jehette birinchi
orunda
turghan.Tarixta at üstide quyundek chépip kitiwitip oqni
aldigha qandaq atsa,
arqisigha qaritipmu shundaq ustiliq bilen étip iskender
zulqerneyindek dunyawiy
ghalib istilachini heyran qaldurup«oqyachi millet » dep
atalghan xelqimiz;
Chinggizxan dewride türlük sahe boyiche yitilgen ixtisas
igilirining köpliki
bilen «meripetchi millet » dep atalghan xelqimiz
qandaqlarche bügünki kün'ge
kelgende «naxsha-ussul milliti» digen tajni kiyip qaldi?!
Shu tapta özimizmu
özimizni ulughlaydighan , bashqa milletlermu bizni shu shüpet
bilen
teripleydighan boldi? Elwette, her ishning sewebi bolidu. Millitimizni
naxsha-ussul, neghme-nawagha baghlap ulughlishimiz, bashqilarningmu
bizni mushu
jehette teriplishining tülük konkirit hem murekkep sewebi
bar. Aldi bilen
turmushimizda radiu-téléwizur ,ün'alghu-sin'alghu,
VCD apparatlirining kem
kölemde omumlishshi bir seweb. Radiu istansiliri bilen
téliwiziye
istansilirining bu jehettiki xizmetni eng yüksek orun'gha
qoyiwilishi,
etigendin kechkiche dunyada neghme- nawa, naxsha-ussuldin bölek
ishlar yuqtek
shunila anglitish, shunila körsitishke küchishi yene bir
seweb. Bazar
igilkining naxsha -ussul, neghme-nawa sen'itige keng kölemlik
bazarlishish
pursiti ata qilishi yene bir seweb. Roshenki bu seweblerning hemmisi
tashqi
seweb. Eng muhim seweb yeni ichki seweb shuki, bizning
«naxsha-ussul milliti
bolush» tek hazirqi halitimiz bilen «neghme-nawagha ziyade
hérismen bolush» tek
pisxikimiz bilen ong tanasiptor.
Mushu künlerde neghme-nawa, naxsha-ussulgha mestanilerche intilish
xeliqimizning omumiy keypiyatigha aylinip ketmigen bolsimu, emma eng
tüp, eng
yitekchi xomar-héssiyatigha aylinip boldi, diyishke bolidu.
Uyghurlar tarixtin
buyan naxsha-ussul, neghme-nawa jehette etirapidiki milletlerge nisbten
ezeldin
üstün halette bopkelgen. Emma herbiy ishlardiki
jenggiwarliqni naxsha-ussul,
neghme-nawagha hamiy qilghan. Soda tijaretni muhim, ilim meripetni
chong
bilishni, hüner emgekni qoldin bermeslikni aldinqi qatardiki ish
hésablighan.
Aldi bilen moshu nersilerge intilgen. Aldi bilen moshu nersilerge
intilmey we
érishmey turup naxsha-ussul, neghme-nawagha düm
chüshüshini mes'uliyetsizlik,
normalsizliq, oyunqépiliq dep hésablighan. Emelyette bir
milletning ijtimaiy hayatida
naxsha-ussul, neghime- nawaning ziyade üstünlük
élip yamrap kitishi
jemiy'etshunasliq nuqtisidin élip éyitqanda bir xil
milliy chüshkünlük , dep
qarilidu. Bu xil passip pisxikiliq halet «sen'etxumar millet
» digen'ge oxshash
her qandaq chirayliq sözler bilen süpetlinishidin qet'iy
nezer , milletning
omumiy qimmiti bilen maslashmaydiken, u külkilik ish bop qalidu.
Buningdin 1000 yillar ilgiri Uyghurlar at üstide zeper quchup,
Ottura Asiya
étekliride zor herbiy küch bolup tonulup, qudiretlik
xanliqlarni qurghan,
medeniyet jehette qérindash milletlerge bashlamchi bolghan
chaghlarda
Uyghurlarning naxsha-ussul, neghme-nawaliri qoshna milletlerning,
sayahetchi
seyyahlarning neziride ajayip zor artuqchiliq hésablan'ghan.
Emma, buningdin
100 yillar ilgiri xelqimizning siyasiy,iqtisadiy, medeniy hayati we
turmush
sewiyesi tüwen haletke chüshüp qalghanda, bu jehettiki
artuqchiliqimiz
kishilerning közige sighmay qalghan. Misalen:1906-yili Qeshqerge
kelgen
Fillandiyilik ékispiditsiyichi Mannér Xéyim
(Manner Heim) özining kündilik
xatiriside :«Uyghurlarning tebiiti bikar telep, keyip-sapa
turmushqa
adetlen'gen, teyyar tap, kün-künlep laghaylap yüridu,
ishley dimeydu. Bolupmu
qoghun pishshiqida ular topliship olturushup, bir-ikki qoghun tawuzni
pichip
dastixan'gha qoyiwilip, ettigendin tün yérimghiche
neghme-nawa qilishidu», dep
xatirilen'gen. Buningdin köriwilishqa boliduki, naxsha-ussul,
neghme-nawa
milletning ijtimaiy ehwaligha, iqtisadiy quwwitige gahida yarishidu,
gahida
yarashmaydu.
Bügünki sharaitimizda naxsha-ussul, neghme-nawagha ziyade
hérismen bolush bizge
yarishamdu-yarashmamdu? Dégen mesilige kelgende , chongqurraq
oylinip béqishqa
toghra kélidu. Méningche bügünki dunyada
köp jehette bashqilarning keynide
qalghan, iqtisadiy quwwiti ajiz, ijtimaiy tereqqiyati nisbeten qalaq,
pen-téxnikisi rawajlanmighan, maarip süpiti tüwen
insaniyetning hazirqi we
bügünki zamandiki tereqqiyat netijilirige bir ülüsh
Biz közimizni yughanraq échip bügünki dewirge
qarap baqayli! Dewir bizni nimige
chaqiridu, bügünki dewirning mahiyiti nime ? Xeliq nime oyda,
biz nime koyda?!
Bügünki dewir bilim igiliki dewiri, riqabet dewiri! Dewirning
telipige biz
naxsha-ussul, neghme- nawagha telwilerche hérismen bolghan
pisxikiliq halitimiz
bilen qandaqmu taqabil turalaymiz ?! Köp xil iqtidar igiliri
yéterlik bolghan,
onwérsal sapasi hazirlan'ghan milletlerla bu xil telepke
yéqinlishalaydu we
teshebbuskarliq bilen bu riqabetke qatnishalaydu. Bizge oxshash
rohiyitide
«sen'etxumarliq » terkibi ziyade artip ketse, teb'iy halda
eqliy terkibni
cheklimige uchiritidu. Eqli terkibi kemtük milletler qandaqmu eqil
we bilimni
desmaye qilip yashashqa adetlen'gen milletler bilen riqabetlishelisun?!
Bundaq
boliwerse axirqi hésabta riqabette ghelbe quchqan milletlerge
bir chette turup
alqish yaghdurushtin bashqini bilmeydighan «chawakchi millet
» bopqalmaymizmu ?
Beziler«Xeliq nimini yaxshi körse, shu nerse qedirliq
bolidu, ulugh bolidu;
Xelqimiz naxsha-ussul, neghme-nawani yaxshi köridu, biz
xelqimizning bu xil
tallishini hörmet qilishimiz kirek » deydu. Bu tolimu addiy
qarash. Xeliqning
tallishi, xeliqning yaxshi körishi hemme waqitta toghra
boliwermeydu. Xelqimiz
éli hariqinimu ademni chöchütkidek derijide istimal
qilidu. Bumu xelqimizning
bir xil tallishi. Uni héchkim zorlighan emes. Xelq heqiqeten
ulugh. Xeliqning
ulughluq meslisi menggülük mesile. Emma, xeliqning tutqan
yolining toghra-xata
bolishi bashqa mesile. Ulugh alim éyinishtiyin
«Méning qarishim» digen
maqaliiside :«Awam idiye jehettin omumen qashang
kélidu» dep éyitqan. Xelqimiz
Aaq Xojidek lenetgerdilerni 300 yillap ewliya bilip mazirigha tawap
qilip
kelgen. Heqiqetni köp hallarda danishmen-muteppekkürlarla
tonuyalaydu we
ashkarliyalaydu.Xeliqning tallishi we mayilliqi hergizmu birdinbir
ölchem
bolalmaydu.Eger hemme ishta, her waqit xeliqning tallishi we mayilliqi
ölchem
qilinsa, u halda xeliqni yitekleydighan, yiraqni körer
yitekchi-dahiylarning,
payda-ziyan yaxshi- yamanni éniq ayrish, heqiqetni perq
étish qabilyitige ige
danishmen-muteppekkürlerning zörüryiti qalmaydu.
Xeliq özila özining bilginiche yashawerse, nimini yaxshi
körse qedirlewerse,
nimini xalimisa chörüp tashlawerse özining tallishi.
Emma, axirida halak
bolidighini xelq! Bilishimiz lazimki, insaniyet peyda bolghandin
bashlap
yitekchi dahiylar bilen danishmen muteppekkürlargha izchil muhtaj
bopkelgen.
Shunga , ulugh muteppekkür bowimiz Yüsüp Xas Hajib
öz dastanining 265-biyitide
nahayiti éniq qilip mundaq yazghan:«Qara, ésil
kishiler ikki türlük bolidu:
Biri beg, biri dana, (ular) insanlarning bashlamchisidur». Bu
yerdiki beg el
bashchilirini yeni yitekchi dahiylarni, dana digini
danishmen-muteppekkürlerni
körsitidu. Ulugh bowimiz Yüsüp Xas Hajib bizge ularni
insaniyet jemiy'itidiki
eng ussul kishiler, ular insanlarning bashlamchiliridur, dep
körsitip
Beziler «Bizge Seidiye Xandanliqidin 12 muqam miras qalghan .
Bügünki künde
bizni 12 muqam dunyagha tonutti, biz dunyada «naxsha -ussul
milliti» dep étirap
qilinduq. Biz ya ilim-pende, ya téxnikida tonulmiduq, shunga
xeliqimizni
dunyagha tonutiwatqan naxsha-ussul, neghme-nawani undaq-mundaq diyish
xata!»
deydu. Toghra, biz milltimizni bashqilargha, dunyagha tonutidighan
milliy
bayliqlirimizni qedirleymiz, hem uning bilen pexirlinimiz. Emma bizni
naxsha-ussulgha mahir bir millet süpitide dunyagha tonutushtinmu
awal, biz
millitimizning dunyadiki milletler qatarida uzaq mewjüt bolup
turishigha
kapaletlik qilidighan hayati küchke ige milliy bayliqlargha
téximu muhtaj.
Oyghan'ghan milletler onwérsal milliy küchini ashurush
bilen aware boliwatsa,
biz naxsha-ussul, neghme-nawalirimiz millitimizni dunyagha
tonutiwatidu,depla
qanaet qilsaq bolmaydu, chünki tonulushqa qarighanda
mewjütliqni saqlashqa
kapaletlik qilish téximu muhim! Dunyagha tonutushning yilliri
tola, bezi
hallarda u bir demlik ish. Emma mewjütluqqa kapaletlik qilishning
yolliri
intayin tar we müshkül. Shunga biz naxsha-ussuldin ibaret
birla ishqa benit bop
qalmayli, neghme-nawadin ibaret birla ishni unchiwala chong
biliwalmayli,
onwérsal milliy küchimizni hazirlashqa
tirishayli.Neghme-nawa, naxsha-ussul
bizning bayliqimiz, emma barliqimiz emes!
Muteppekkür alimimiz Abdüshkür Muhemmet'imin
özining «Yipek yolida qayta
oylinish » namliq chongqur mulahizilik maqaliside, qaraxanlar
xanliqi we idiqut
Uyghur xanliqi dewridiki onwérsal ewzellikimiz, eqliy
tepekkürge ehmiyte
biridighan , emelyetchil, hayati küchke ige jushqun milliy
xaraktimiz heqqide
söyünüsh bilen qelem tewritip kélip, 1400
yillardin kiyinki milliy hayatimiz
heqqide ökünüsh bilen mundaq qurlarni
yazghan:«Ulughbeg pajiesidin kéyin
edib-shairliqtin bashqa bizde közge körün'gidek
alemshumul alimlirimiz
chiqmidi. Meniwiy medeniyet xezinimiz héssiy sen'et we
edebiyatni birdin-bir
iptixar pellisi qilishqa mejbur boldi. Qolimizning yetkini ussul,
démimizning
yetkini naxsha boldi! Biz «étnologiyilik millet»
katiguriyisidiki naxsha-ussul
milliti bolup qéliwerduq, buyaqchidin artuq ximik,
tömürchidin artuq
Fiziklirimiz bolmidi ..... Sen'ette dangq chiqarghan , sen'etke
yölinip
tirikchilik qilidighan Siganlarning aqiwette yurt-makansiz jahan kizip,
tilep-térip yashashqa, chüshkenla makanliqi bilen
Yehudiylarning nezeriywiy
tepekkür we ötkür penlerge bolghan yüksek
étibaridin «alimlar milliti»,
qudiretlik, zamaniwiy millet kamalitige yetkenlikini nimishqa köz
aldimizgha
keltürmeymiz?!» (Abdüshkür Muhemmet'imin :
«Yipek yolida qayta oylinish
».«Shinjang Medeniyiti »jornili 1995-yil5-6 (qoshma
san); «Yipek yolidiki 9
hékmet» Shinjang Xelq Neshiriyati 2000-yil neshiri )
Insaniyet yéngi esirge qedem qoyghan mushu sharaitta, dunyadiki
barliq chong-kichik
milletler özlirining nime qilishi zörürlikini
künsayin chongqur tonup
yitiwatidu. Ular hergizmu naxsha-ussul, neghme-nawani özlirining
eng aliy
xumari , eng aliy xoshalliqi qilishining koyida izdenmeywatidu. Belki,
medeniyetning hemme amillirigha ortaq köngül bölüp,
birlemchi amillar bilen
ikkilemchi amillarning muhimliq derijisini, maharet tipliq kishiler
bilen
paraset tipliq kishilerning qimmet tertipini éniq
perqlendürüp muamile
qiliwatidu.
Qazaqistanda neshir qilin'ghan «qazaqistan, özbikistan ,
qirghizistanlarda
20-esirde tonulghan meshhur Uyghurlar » dégen bir
qimmetlik kitab yéqinda
qolumgha chüshüp qaldi. Shu kitabning munderijisige
qarisaqla, esli nimige
bekrek köngül bölüsh, qaysi xildiki kishilerni
köp yitildürüshke kücheshning
zörürlikini hés qilip yerkili bolidu. Bu kitabning
munderije tertipi mundaq :
1.Hakimiyet .Üstide bolghanlar:
2. Iqtisadiy sahede bash kötürgenler;
3. Armiyide dangiq chiqarghanlar;
4. Teshkilatchilar;
5. Alimlar-akadimiklar;
6.Doxturlar;
7.Maaripchilar;
8.Edbiler;
9.Axbaratchilar;
10 Arxiktorlar;
11.Ressam-heykeltarashlar;
12. Tiyatir, muzika, kinu, ussul sahesidikiler;
13. Tenherketchiler.
Hazir bizde bolsa ehwal bashqiche: Ikki közimiz neghme-nawa,
naxsha
ussulchilarghila tikiklik; Rohimiz naxsha-ussul, neghme-nawalarghila
köngül
bölüklük . Eng aliy hewisimiz, eng yoqiri intilishimiz,
eng omumiy
xoshalliqimiz peqetla neghme-nawa, naxsha-ussul! Milliy iptixarimizmu
shuninggha merkezlishiklik . Shöhbisizki, bu bir ghelite qismet
© Copyright 2004 Uyghur Meripet Homepage:
http://www.Meripet.com