HIV bilen AIDS Késilige Dair Köp Sorilidighan Suallar


Mehmet Emin

1.AIDS bilen HIV ning perqi néme? Ularning qandaq munasiwiti bar?

HIV virusi Afriqining ottura qismidiki döletlerde yashaydighan Engilizchide “apes”, Xenzuchida “猿” dep atilidighan, maymun ailisige kiridighan bir xil haywanning bedinide yashawatqanliqigha birnechche ming yil bolghan bolup, bu xil haywan bedinide késel peyda qilmaydu.

Adem bedini HIV bilen yuqumlinip, birnechche yilliq yoshurun mezgilni bashtin kechürgendin kéyin AIDS késilige tereqqiy qilidu; yeni HIV bolsa AIDS késilini keltürüp chiqiridighan bir xil virus.

2.HIV adem bedinidin ayrilip qanche uzun yashiyalaydu?

HIV qan, plasma qantarliq qan mehsulatlirida uzun muddet yashiyalaydu, undin bashqa nem, taziliqi nachar, kün nuri chüshmeydighan sharaittimu birnechche saettin bir nechche kün’giche yashiyalaydu, qurghaq hawada, kün nuri astida bir nechche minuttin birnechche on minutqichila yashiyalaydu, biraq bu pütünley mutleq emes.

3.AIDS/HIV asasliqi qandaq yollar arqiliq kishiler arisida tarqaydu?

AIDS késili asaliqi qan, jinsiy munasiwet we anidin baligha yuqushtin ibaret 3 xil yol arqiliq kishiler arisida tarqaydighan bolup, Uyghur Rayonida bayqalghan AIDS késili bilen yuqmlan’ghuchilar ichide 88.60% zeherlik chékimlikni okul qilip urush arqiliq AIDS késilini özlirige yuqturuwalghan; 3.6% Jinsiy munasiwet arqiliq AIDS késilini yuqturiwalghan, qalghanliri anidin baligha we bashqa nemelum yollar arqiliq AIDS késilini yuqturiwalghan.

4.Adem bedinidiki qaysi suyuqluqlarda HIV bolidu?

Qanda, erlerning meniyside, ayallarning jinsiy eza suyuqluqida we sütide HIV bolidu. Terde, éghiz suyuqluqi yaki shölgeyde, chong kichik terette, köz yéshida adette HIV bolmaydu.

5.Hazir Uyghur Rayonida qanche kishi AIDS/HIV bilen yuqumlan’ghan?

Shinjang Xewerliri Tor Bétining 2004-yili 11-ayning 25-künidiki Xewirige asaslan’ghanda, 2004-yili 9-ayning axirighiche, pütün Uyghur Rayonidiki AIDS késili bilen yuqumlan’ghanlarning tizimlikitiki sani 9346 ge yétip, AIDS késilining tarqilish ehwali Junggo boyiche eng éghir bolghan rayonlarning birige aylan’ghan. Mölcherlinishiche 2004-yilning axirighiche Uyghur Rayonida texminen 80 ~ 90 ming kishi AIDS késili bilen yuqumlan’ghan bolushi mumkin.

6.Qandaq kishilerning AIDS/HIV bilen yuqumlinish éhtimali yuqiri bolidu?

Zeherlik chékimlikni okul qilip urushqa adetlen’gen kishiler, okul urushta bir yingnini ortaq ishletken yaki köp qétim qayta-qayta ishletken kishiler, köp jinsiy hemrahi bar kishiler yaki bashqilar bilen qalaymiqan jinsiy munasiwet ötküzidighan kishiler, köp qétim qan saldurghan yaki qan alghan kishiler, layaqetsiz doxturxanilarda okul urdurghan, opératsiye qildurghan we yaki bedenni melum jehette zexme qilidighan bezi tekshürüsh we dawalash élip barghan kishilerning AIDS/HIV bilen yuqumlinish éhtimalliqi yuqiri bolidu.

7.AIDS/HIV bilen deslepte yuqumlan’ghanda qandaq alametler bolidu?

Adem HIV bilen deslepte yuqumlan’ghanda, köpinche kishilerde köp alametler bolmaydu, bezi kishilerde qizish, béshi aghrish, maghdursizlinish, biaramliq hés qilish, ishtihasi töwenlesh qatarliq zukamda bolidighan alametler körülidu, biraq bu xil alametler 2~4 heptila dawam qilip yoqap kétidu. Undin kéyinki birnechche yil ichide héchqandaq alamet bolmaydu, bu AIDS késilining yoshurun mezgili hésablinidu.

8.HIV bilen yuqumlan’ghanlarning hemmisi choqum AIDS késilige giriptar bolamdu?

HIV bilen yuqumlan’ghan kishilerning mutleq köp qismi eng axirda AIDS késilige tereqqi qilidu. HIV adem bedinige kirgendin kéyin hüjeyre ichige orunlishidu we hüjeyre ichide köpiyip qan’gha kiridu. Hazir bar bolghan HIV virusigha qarshi dorilar peqet qandiki virusni öltüridighan bolup, hüjeyre ichidiki virusni öltüreylmeydu. HIV virusi hüjeyre ichide özlüksiz köpiyip, qan’gha chiqip turidu. Netijide dawalatqan kishilerning AIDS késilige terreqqi qilishi asta bolidu, ömüri dawalatmighanlargha nisbeten uzun bolidu, biraq haman AIDS késilige tereqqiy qilidu.

9.AIDS késilining yoshurun mezgili adette qanche yil bolidu?

AIDS késilining yoshurun mezgili déginimiz adem bedini AIDS késili virusi yeni HIV bilen tunji yuqumlinip ta AIDS késilige tereqqi qilghan’gha qeder bolghan waqit bolup, adette 1 yildin 12 yilghiche oxshash bolmaydu, köpinche kishilerning 3~5 yilghiche bolidu. AIDS késilining yoshurun mezgilining uzun-qisqiliqi, kishilerning yéshi, salametlik ehwali, HIV ni qandaq yuqturuwalghanliqi, dawalitish ehwali qatarliq amillar bilen munasiwetlik. Adette qan sélish arqiliq HIV ni yuqturiwalghanlarning yoshurun mezgili qisqa bolidu, balilar bilen yashan’ghanlarning yoshurun mezgilimu qisqa bolidu. Zeherlik chékimlikni okul qilip urush arqiliq HIV ni özige yuqturiwalghanlarning esli saghlamliq ehwali zeherlik chékimlik tüpeylidin nacharlashqan bolsa, bundaqlarning yoshurun mezgilimu qisqa bolidu, yeni HIV ni yuqturiwalghandin kéyin, AIDS késilige tereqqiy qilishi we AIDS késili tüpeylidin ölüp kétishi téz bolidu. HIV ge yuqumlan’ghandin kéyin héchqandaq dawalatmighan kishilerningmu yoshurun mezgili qisqa bolidu, ömüri qisqa bolidu.

10.AIDS késilining qandaq alametliri bolidu?

Adem bedini HIV bilen yuqumlinip, bir nechche yilliq yoshurun mezgilni béshidin ötküzüsh jeryanida, virus bedende tézdin köpiyip, adem bedinining késelge qarshi turush küchini éghir derijide zexmige uchritidu. Shuning bilen adem bedini her xil késelliklerge giriptar bolup, her xil késellik alametler körülüshke bashlaydu, bu bimarning AIDS késili basquchigha resmi qedem basqanliqi hésablinidu. Adem AIDS késilige giriptar bolghanda, bedenning késelge taqabil turush küchining töwenlishi tüpeylidin peyda bolghan herqandaq késelde bolidighan alametlerning hemmisi körülidu. Adette köp uchraydighan alamet kontrol qilish qiyin bolghan qizish, oruqlash, nemelum ösme qatarliqlar.

11.AIDS késilige giriptar bolghan herqandaq adem choqum ölüp kétemdu?

1981-yili tébbiy alimlar tunji qétim AIDS késilini bayqighanda, AIDS késilige giriptar bolghan köpinche késeller bir-ikki yil ichide ölüp ketken. Hazir, HIV virusini kontrol qilishta we uningdin AIDS késilige tereqqiy qilishning aldini élishta nurghun ünümlük dorilar dunyagha kelgen bolup, AIDS késilige giriptar bolghan nurghunlighan késeller xéli uzun yashawatidu. Biraq, AIDS késili yenila janni alidighan késel hésablinidu. Hazirche AIDS késilige giriptar bolghanlarning ichide peqet az bir qisim kishilerla, 5 yil yashawatidu, biraq bu san dawalash téxnikisining tereqqiy qilishigha egiship éship bériwatidu.

12.AIDS/HIV bilen yuqumlinishtin saqlinish üchün némilerge diqqet qilish kérek?

Yashlargha bolghan terbiyeni kücheytip, ularning zeherlik chékimlikke öginip qélishning aldin élish kérek. Qan élish, okul urush we tekshürüshlerde, imkan bar birla qétim ishlitidighan eswablarni ishlitish kérek. Er-ayal bir-birige sadiq bolushi, natonush kishiler bilen jinsiy munasiwet ötküzmeslik, qarshi terepning AIDS késilige giriptar bolghan-bolmighanliqini bilmigen ehwal astida, ular bilen jinsiy munasiwet qilmasliq yaki jinsiy munasiwet qilghanda eng yaxshisi özini qoghdash wasitisi qollinish kérek. AIDS késilige giriptar bolush éhtimali bolghan er-ayal, waqtida tekshürtüsh kérek, eger AIDS késili bilen yuqumlan’ghanliqi bayqalsa, eng yaxshisi baliliq bolmasliq kérek. Eger imiwatqan balisi bar ayalning AIDS késilige giriptar bolush éhtimalliqi bolsa, yaki AIDS késilige giriptar bolghan bolsa, balisini émitmeslik kérek.

13.Zeherlik chékimlik bilen AIDS késilining qandaq munasiwiti bar?

Zeherlik chékimlik bilen AIDS késilining biwasite munasiwiti yoq, biraq, zeherlik chékimlik chékishke öginip qalghanlar, kéyinche zeherlik chékimlikni nepes yoli arqiliq istémal qilishtin tomurgha okul qilip urushqa tereqqiy qilidighanliqi üchün hemde zeherlik chékimlikni istémal qilghuchilar bir yingnini ortaq ishletkenliki üchün, HIV bilen yuqumlinish éhtimalliqi nahayiti yuqiri bolidu. Hazir Uyghur Rayonida bayqalghan AIDS késili bilen yuqmlan’ghuchilarning ichide 88.60% zeherlik chékimlikni okul qilip urush arqiliq AIDS késilini özlirige yuqturiwalghan.

14.HIV bilen yuqumlan’ghan ayalning bala tughushi xeterlikmu?

Elwette xeterlik. HIV bilen yuqumlan’ghan ayal baliliq bolghanda, yéngi tughulghan balining hemmisi HIV bilen yuqumlinishi natayin, biraq, HIV bilen yuqumlinish éhtimalliqi nahayiti yuqiri. Bala tughulghandin kéyin émitishning özimu xeterlik. Uning üstige hazirgha qeder AIDS késilining ünümluk dawasi bolmighachqa, balining balaghetke yetmeyla yétim bolup qélish éhtimali bar, shunga, HIV bilen yuqumlan’ghan ayal eng yaxshisi baliliq bolmasliq kérek.

15.Qan sélish xeterlikmu?

AIDS késili tarqilishqa bashlighan deslepki mezgilde, nurghun kishiler qan sélish arqiliq AIDS késili bilen yuqumlan’ghan bolup, hazir qan teqdim qilghuchilargha sistémiliq tekshürülidighan bolghachqa, qan sélish arqiliq AIDS késili bilen yuqumlan’ghanlarning sani köp derjide töwenligen. Shundaqtimu töwendiki birnechche sewebler tüpeylidin yenila melum derijide xetiri bar. (1) Sharaiti nachar rayonlarda, bolupmu bezi tereqqiy qiliwatqan dölet we rayonlarda qan teqdim qilghuchilargha telep yuqiri emes. Ular sistémiliq tekshürülmigenliki üchün, HIV bilen yuqumlan’ghan qan bashqilargha sélinip qilishi mumkin. (2) Eger qan teqdim qilghuchi HIV bilen yuqumlan’ghili 3 bolmighan bolsa tekshürüshte HIV yalghan inkar qilinidu. Bundaq kishining qénini qobul qilghuchi AIDS késili bilen yuqumlinidu. (3) Qanni élish, bir terep qilish, toshush we késelge sélish jeryanida HIV bilen bulghinish.

16.Eger natonush biri méni özige jelp qiliwalsa qandaq qilimen?

Eng yaxshisi ailingizge sadiq bolung, exlaq pezilitingizni pak tutung. Natonush kelse-kelmes kishiler bilen yaki HIV bilen yuqumlan’ghan yaki yuqumlanmighanliqini jezmenleshtürelmeydighan kishi bilen amal bar jinsiy munasiwet qilmang. Saghlam jinsiy munasiwet qilishqa adetlining. Amal bar özingizni qoghdash charisini qollining, kondom ishliting.

17.Eger mektepte bashqa oqughuchilar HIV bilen yuqumlan’ghan bolsa yaki AIDS késilige giriptar bolghan bolsa, méning balamgha yuqamdu?

Yaq, yuqmaydu. Adettiki normal uchrishish, meyli waqti uzun yaki qisqa bolsun, xetiri yoq. Bu xildiki uchrishish barliq kolléktip tenterbiye paaliyetlirinimu öz ichige alidu.

18.Eger résturanda tamaq etküchi ashpez yaki kütküchi HIV bilen yuqumlan’ghan yaki AIDS késilige giriptar bolghan bolsa, men u résturanda tamaq yésem xeterlikmu?

Yaq, xeterlik emes. Résturanda tamaq yéyish AIDS késilige giriptar bolush xewipini ashurmaydu. Hazirgha qeder HIV ning tamaqtin yuqqanliqi toghrisida héchqandaq ispat yoq.

19.Eger bedinim HIV bilen yuqumlan’ghuchining qéni bilen bulghansa, men choqum HIV bilen yuqumlinimenmu?

Eger bediningizde héchqandaq zexme bolghan jay bolmisa, siz adette HIV bilen yuqumlanmaysiz, biraq shundaqtimu éhtiyat qiling.

20.Chish chotkisi, saqal alghuch qatarliq shehsiy buyumlirimni choqum bashqilardin ayrim ishlitishim kérekmu?

Elwette shundaq. Bu buyumlar qan bilen bulghinishi mumkin. Biraq, bu HIV virusini tarqitidighan muhim wasite emes.

21.Bir kishining HIV bilen yuqumlan’ghan yaki yuqumlanmighanliqini qandaq bilgili bolidu?

Bir kishining HIV bilen yuqumlan’ghan yaki yuqumlanmighanliqini qandiki HIV gha qarshi “kangti” yaki “antibody” tekshürüp éniqlash arqiliq bilgili bolidu. Adem HIV bilen yuqumlan’ghandin kéyin 3 aydin 6 ayghiche bedende kangti yaki antibody ishlep chiqiridu. Eger melum kishining qénidin bu xildiki kangti yaki antibody tépilsa, bu kishini AIDS késili bilen yuqumliniptu dep höküm chiqirishqa bolidu. Biraq, anisi HIV bilen yuqumlan’ghan yéngi tughulghan baligha bu hökümni chiqirishqa bolmaydu.

22.HIV öz’ara körüshüsh yaki quchaqlishishtek adettiki alaqilishish arqiliq tarqamdu?

HIV bu virus bilen yuqumlan’ghan kishilerning tutush, silash, quchaqlashtek adettiki alaqilishish arqiliq tarqimaydu. Tetqiqat netijisidin melum bolushiche, HIV, bu xil virus bilen yuqumlan’ghan qan we jinsiy bez suyuqluqi, ana süti qatarliq beden suyuqluqi bilen biwasite qoyuq alaqilishish arqiliq tarqaydu.

23.HIV söyüshüsh arqiliq tarqamdu?

Tetqiqat arqiliq HIV bilen yuqumlan’ghan bezi kishilerning shölgey yaki éghiz suyuqluqida qismen HIV virusining barliqi bayqalghan bolsimu, biraq HIV virusining söyüsh arqiliq yuqidighanliqigha téxi toluq ispat yoq. Shundaqtimu Késellikni Kontrol Qilish Merkizi kishilerni HIV virusi bilen yuqumlan’ghanlarni söygende, Firansuzche söyüshtin yaki qattiq söyüshüshtin saqlinishqa agahlanduridu. Chünki bundaq söygende éghizdin qan chiqish ehwali kélip chiqip, HIV bilen yuqumlinish xetirini keltürüp chiqiridu.

24.HIV bilen yuqumlan’ghan kishi bilen bir öyde turush bixetermu?

HIV bilen yuqumlan’ghuchilar bar aililerni tetqiq qilish netijisidin qarighanda HIV virusi qacha-qucha, löngge, kariwat, yotqan-korpe, obirni qatarliq öy seremjanlirini birge ishlitish arqiliq yuqmaydu. HIV bilen yuqumlan’ghuchining qéni bilen uchrishish xeterlik. Shunga saqal alghuch, chish chotkisi qatarliqlarni choqum ayrim ishlitish kérek.

25.HIV bilen yuqumlan’ghuchilar bilen bir monchigha chüshüsh, bir obirnini ishlitish bixetermu?

HIV bilen yuqumlan’ghuchilar bilen bir monchigha chüshüsh, bir obirnini ishlitish xeterlik emes. Eger HIV bilen yuqumlan’ghuchining qéni we jinsiy bez suyuqluqliri bilen biwasite qoyuq alaqilashsingiz, HIV virusi sizge yuqidu..

26.Yötel we chüshkürüsh arqiliq HIV virusi yuqamdu?

Zukam qatarliq bezi késellikler yötel we chüshkirish arqiliq tarqaydighan bolsimu, biraq HIV u yollar arqiliq tarqimaydu.

27.Pasha HIV virusini tarqitamdu?

Tetqiqat netijisige asaslan’ghanda HIV virusi pasha we bashqa hasharetlerning chéqishi arqiliq yuqmaydu.


(Herqandaq pikir we telepler bolsa, Dr_Memet@yahoo.com gha xet yézing)

Esli menbesi: www.Biliwal.com

© Copyright 2004 Uyghur Scholars Homepage
Bashqurghuchi: Erkin Sidick.
Soalingiz yaki tekliwingiz bolsa, mawu e-mailge xet yezing: Erkin@UyghurScholars.org