AIDS Késilining Ayallar we Balilar Arisida
Tarqilish Ehwali
Mehmet Emin
AIDS
késili asaliqi qan, jinsiy munasiwet we anidin baligha yuqushtin
ibaret 3 xil wasite arqiliq kishiler arisida öz ara tarqaydighan
bolup, Junggo döletlik késelliklerni kontrol qilish
merkizining doklatigha asaslan’ghanda, Junggoda AIDS késilining
tarqilishida 61.6% zeherlik chékimlikni okul qilip urush, 9.4%
qan élish, 8.4% jinsiy munasiwet, 1.6% qan sélish, 0.3%
anidin baligha yuqush, qalghan 18.7% namelum sewebler igileydiken.
Pütün dunyada her yili 2 milyon 400 ming ayal AIDS
késili bilen yuqumlinidighan bolup, texminen 800 ming
yéngi tughulghan balining AIDS késili bilen
yuqumlinishini keltürüp chiqiridu.
Junggoda AIDS késilige giriptar bolghan ayallarning nisbiti
pütün AIDS késili bilen yuqumlan’ghuchilar omumiy
sanida eslidiki 1/9 din téz sür’ette köpiyip, hazirqi
1/3 igileydighan ehwalgha yetken. Buning bilen bezi rayonlarda AIDS
késilining anidin baligha yuqushi, AIDS késilining
kishiler arisida tarqilishidiki barliq wasitilerning 0.6% igiligen.
Uyghur rayonida bolsa anidin baligha yuqush wasitisi arqiliq tarqalghan
AIDS késilining nisbiti hazirche gerche anche yuqiri salmaqni
igilimisimu, biraq yéqindin béri bu xil wasite arqiliq
tarqiliwatqan AIDS késili téz sür’ette köpiyip,
munasiwetlik kishilerning diqqitini qozghimaqta.
Buning asasliq sewebi AIDS késilige giriptar bolghan tughut
yéshidiki ayallarning künsayin köpiwatqanliqida.
1999-yili pütün Uyghur rayonida AIDS késili bilen
yuqumlan’ghuchi ayallarning tizimliktiki sani 280 bolup, 2002-yiligha
kelgende 700 din ashqan.
2002-yili Uyghur rayonidiki AIDS késili bilen yuqumlan’ghan
ayallar, AIDS késili bilen yuqumlan’ghanlar omumiy sanining 11%
igiligen bolup, 2004-yili bu nisbiti 30% ashqan. Bu yéqindin
béri Uyghur Rayonida AIDS késili bilen yuqumlan’ghan
ayallarning erlerge nisbet téximu téz sür’ette
köpiyiwatqanliqidin dérek béridu.
Undaqta néme üchün AIDS késili bilen
yuqumlan’ghuchi ayallar shunche téz köpiyip ketti? Buni
töwendiki bir nechche sewebtin körüwélishqa
bolidu.
1.Uyghur ayalliridiki en’eniwiy exlaq-peziletning buzulushi bilen
pahishe ishlarning köpiyishi. Hemmeylen’ge melum bolghinidek, oyun
qoyush yaki méhmanxanilarda kütküchi bolush nami bilen
ichkiri ölkilerge bérip, pahishe ishlar bilen
shughulliniwatqan qizlirimiz köpeymekte. Bu AIDS késilining
Uyghur ayalliri arisida téz sür’ette köpiyishige
türtke bolmaqta.
2.Uyghur rayonidiki layaqetsiz doxturlarning, bolupmu ichkiridin
chiqqan jahankezdi doxturlarning köpiyishi, ularning nachar
üsüniliri bilen tekshürgen, bolupmu ayallar
késili tekshürüshini qobul qilghan ayallarning
tekshürüsh eswabliri arqiliq AIDS késilini
yuqturuwélish ehwali éghirlashmaqta.
3.Bezi asasiy qatlam doxturxanilirida, her xil sharaitning nachar
bolushi tüpeylidin, qan élish we okul urushta bir yingnini
köp qétim ishlitish, AIDS késilining Uyghur
élide köpiyishige türtke bolmaqta.
4.Uyghur qizlar arisidiki zeherlik chékimlik
chekküchilerning köpiyishi, we shu arqiliq AIDS
késilige giriptar bolghanlarmu köpeymekte.
5.Uyghur élidiki turaqsiz kishiler yeni aqqun
köchmenlerning köpiyishi we taziliq sharaitining nachar
bolushi, Uyghur élidiki AIDS késilining köpiyishige
türtke bolmaqta.
6.AIDS késilige giriptar bolghan erlerning köpiyishi we
AIDS késilini gunahsiz ayallirigha yuqturush ehwali
éghirlashmaqta.
Adem AIDS késili bilen yuqumlan’ghandin kéyin, texminen
3~5 yilghiche yoshurun mezgil bolup, bu mezgilde héchqandaq
késellik alamiti bolmaydu, del mushu mezgil, AIDS
késilini bashqilargha yuqturidighan eng xeterlik mezgil
hésablinidu.
Men burun dep ötkendek, Uyghur élidiki AIDS késilige
giriptar bolghanlarning 85% asasen 20 yashtin 40 yashqiche bolghan
nikah yéshidiki erler bolup, AIDS késilige giriptar
bolghan bu yashtiki erlerning köpiyishi, AIDS késilige
giriptar bolghan ayallarning köpiyishige biwasite tesir
körsetmekte.
Tughut yéshidiki AIDS késilige giriptar bolghan
ayallarning köpiyishi, AIDS késilining anidin baligha
yuqush nisbitini ashurmaqta.
Undaqta qandaq qilghanda AIDS késilining anidin baligha yuqush
ehwalini kontrol qilghili bolidu?
AIDS késilining anidin bala yuqushining aldini élish
üchün töwendikilerge diqqet qilish kérek:
1.AIDS késilining Uyghur rayonida tarqilishigha sewep bolghan
asasliq amillarni yeni zeherlik chékimlik bilen pahishe ishlarni
qattiq kontrol qilish kérek.
2.Layaqetsiz doxturlarni tizginlesh, doxtur we séstiralarning
sapasini yuqiri kötürüsh, doxturluq eswablirining
taziliqini yaxshilash kérek. Qan élish, okul urush we
tekshürüshlerde, imkan bar birla qétim ishlitidighan
eswablarni ishlitish kérek.
3.Er-ayal ichide bir terepning AIDS késilige giriptar bolup
qélish éhtimali bolsa yaki AIDS késilige giriptar
bolghan bolsa, jinsiy munasiwet qilghanda, qarshi terep choqum mudapie
tedbiri qollinishi kérek.
4.AIDS késilige giriptar bolush éhtimali bolghan er-ayal,
waqtida tekshürtüshi kérek, eger AIDS késili
bilen yuqumlan’ghanliqi bayqalsa, eng yaxshisi baliliq bolmasliq
kérek. Chünki hazirgha qeder AIDS késilining
ünümlük dawasi yoq bolup, eger tughulghan bala AIDS
késilige giriptar bolup qalsa, jem’iyetke we ailige éghir
yük bolupla qalmastin, belki shu gunahsiz balighimu nurghun azap
bolidu.
5.Eger imiwatqan balisi bar ayalning AIDS késilige giriptar
bolush éhtimalliqi bolsa, yaki AIDS késilige giriptar
bolghan bolsa, balisini imitmeslik kérek.