Zeherlik Chikimlikke Munasiwetlik Kop Sorilidighan Suallar

Mehmet Emin

Zeherlik chikimlik digen nime? 

Zeherlik chikimlik diginimiz adem bedinige kirgendin kiyin, nirwigha biwaste tesir qilip, hayajanlinish, zoqlunush, bishi qiyish, yengdesh, uyqusi kilish, hawada leyligendek bolush qatarliq tuyghularni peyda qilidighan maddilarni kozde tutidighan bolup, adem bu xil maddilarni bir mezgil istimal qilghandin kiyin, bedende bir xil tayinish peyda qilip, beden bu xil maddidin ayrilalmaydighan bolidu. Waqitning otushige egiship, adem bedinidiki nurghun ezalar bu xil madda teripidin biwaste zehmige uchirap, beden zeyipliki kilip chiqidu.

Doxturhanida ishlitilidighan mes qilish dorisi, aghriq peseytish dorisi, nirwini hayajanlandurush, zoqlandurush dorisi, nirwini tichlandurush dorisi qatarliq dorilarmu zeherlik chikimlik yaki zeherlik chikimlik katigoriyesige kiridighan yaki konturul qilinidighan madilar turige kiridu.

Zeherlik chikimlikni yeni xiroyinni tunji qitim chekkende qandaq alametler bolidu?

Kishiler bilip bilmey tunji qitim hiroyinni chekkendin kiyin uzun otmeyla hayajanlinish, zoqlunush, tirisi qizziq yaki qizzirip qilish, eghizi qurush, bash aghrish yaki bash qiyish, uyqusi kilish qatarliq tughya yaki alemetler korulidighan, bir nechche saet dawam qilghandin kiyin asta asta yoqap kitidu, we putunley eslige kilidu.

Kishiler zeherlik chikimlikke qandaq ugunup qalidu?

Kishiler zeherlik chikimlikke deslepte uchurashqanda, qizziqish we hayajan tuyghusi bolidu. Kopunche kishiler birer qitim chekkenge hich nime bolmaydighu dep qarishidu. Bir nechche kun otkendin kiyin yene birerni chekkusi kildu. Bu waqitta peqetla rohi jehettiki bezi qizziqishtin bashqa, beden jehette alahide tayinish bolmaydu. Kishiler eger iradige kilip, ikkinji yiqin kelmey dise, asanla tashlap kiteleydu. Emiliyet az bir qisim kishiler ikkinchilep ighizigha almisimu, biraq kopunche kishiler undaq qilmaydu. Bu kishiler zeherlik chikimlikning peyda qilghan sizimige qiziqish, bashqilarning zorlishi, keypiyatining yaxshi bolmasliqi, turmush we xizmettiki kongelsizlik qatarliq herxil sewepler tupeylidin, zeherlik chikimlikni istimal qilishni dawamlashturidu. Netijide deslepke rohi ihtiyajdin tereqqi qilip, kiyinche bedenning ihtiyajigha aylinidu. Nepes yoli arqiliq istimal qilishtin bilektiki qan tomurgha okul qilip urush arqiliq istimal qilishqa tereqqi qilidu. Bu mezgilde zeherlik chikimlikni tashlash sel qiyingha toxtaydu, biraq irade bolsa yenila dawalap saqayitqili bolidu.

Zeherlik chikimlikke resmi xumar bolup qilish uchun qanche uzun waqit kitidu?

Zeherlik chikimlikke yeni xiroyingha xumar bolup qilish diginimiz xiroyin chekkuchilerning xiroyingha bolghan rohi we jismani jehettiki tayinishini kozde tutidighan bolup, adem xiroyingha resmi xumar bolghandin kiyin xiroyin chikishni derhal toxtatsa nurghun biaramliq alametliri korulidu.

Adem zeherlik chikimlik yeni xiroyin bilen tunji qitim uchirashqandin bashlap putunley xumar bolup qalghiche bolghan waqit oxshimighan kishilerde ohshash emes bolup, bu shu ademning beden ighirliq we qeddi qamet ehwali, chekken zeherlik chikimlikning sapliq derijisi, her qitimda chekken miqdari, her kuni chekken qitim sani we istimal qilish usuli yeni nepes yoli arqiliqmu yaki tomurgha okul qilip urush arqiliqmu digendek kop xil amillar bilen munasiwetlik bolup, adette 2, 3 ay etirapida andin resmi xumar bolup qalidu. Eger xiroyin chekkuchi oruq wijik bolsa, chekken xiroyinning sapliq derijisi yuquri bolsa, her qitimda chekken miqdari kop bolsa yaki her kuni chekken qitim sani kop bolsa xumar bolush tiz bolidu. Eger xiroyin chekkuchi qeddi qametlik bolsa, beden ighirlighi eghir bolsa, chekken xiroyinning sapliqi towen bolsa, arilap arilap chekken bolsa xumar bolush asta bolidu, xumar bolush uchun ketken waqit uzun bolidu.

Zeherlik chikimlikke xumar bolup qalghuchilarda qandaq alametler bolidu?

Kishiler zeherlik chikimlikke ugunup qalghan deslepki mezgilde, ozining zeherlik chikimlik chikidighanliqini nahayti mexpi tutidu, hemde alahide alametler bolmaydu, shunga bashqilar teripidin asan sizilmeydu. Kiyinche zeherlik chikimlik chekken waqitning uzurishi, we istimal qilghan zeherlik chikimlik miqdarining kopiyishige egiship, xumar qilishqa bashlaydu, shuning bilen towendiki alametler ilgiri kiyin bolup korilidu.

1.     Tola esnesh, uyqusi kilish.

2.     Burnidin we kozidin su iqish, yaki zukamda bolidighan alametler korulush.

3.     Kozi we burnining etirapi, bashta qiziriwilish, kiyin sel qaridap qilish.

4.     Yurek soqush we nepisi tizlishish

5.     Bash chingqilip aghrish.

6.     Bedenliri siqirap aghrish

7.     Muskullar qitishish yaki boshap kitish.

8.     Kozliri olturshup kitish, oruqlap kitish.

9.     Put qoli yaki bedini titiresh.

10.  Qan tomur bolupmu kok qan tomuri yipiship qilish, qan aylinish rawan bolmasliq.

11.  Eqil paraset, tepekkur, iside saqlash qabiliyiti ajizlash we yaki yoqash.

12.  Nepes qiyinlishish, dimi siqilish.

13.  Yandurush we yaki ighizidin kopuk yinish.

14.  Xiroyin chekkusi kelgende yaki xumari qozghalghanda asan ichi surulush.

15.  Eghir ayaq bolsa, balisi chushup kitish, oluk yaki ghelite bala tughup qilish.

16.  Asan opke yalghi bolup qilish yaki beden asan yallughlinip qilish.

17.  Eghir bolghanda, nepes ighir derijide tosalghugha uchirap olup kitish.

Zeherlik chikimlikning ziyini we aqiwiti nimilerdin ibaret?

Adem zeherlik chikimlik chikishke ugunup qalghanda nurghun yaman aqiwetlerni kelturup chiqirip, ozige, ahilige we jemiyetke tesewur qilghusiz yaman aqiwetlerni kelturup chiqiridu.

1.     Yalghanchiliq we adem aldash.

2.     Oyide pulgha yaraydighan nersilerni sitip, tamakigha almashturup chikip tugushtush.

3.     Wijdan, eqil paraset, tepekkur, ghurur, mesulyetchanliq digenlerni yoqutush.

4.     Tiximu kop kishilerge zeherlik chikimlik chikishni ugutush.

5.     Oghurluq qilish, adem bulash, we her xil jinayi qilmishlarni sadir qilish.

6.     Insan qilipidin chiqish, meyli ata ana, aka uka we aqa singillar bolsun, hichqandaq insanni nezirige ilmasliq we yaki ulardin tep tartmasliq.

7.     AIDS kisilini ozige yuqturiwilish we uning jemiyette tarqilishigha turtke bolush.

8.     Pul yaki aq tamaka uchun adem olturush.

Uyghur Rayunida istimal qiliniliwatqan zeherlik chikimlikler asasliqi nimilerdin ibaret?

Uyghur Rayunida zeherlik chikimlik chikiwatqanlarning mutleq kop qismi nepes yoli arqiliq yaki bilekke okul qilip urush arqiliq istimal qiliwatqini xiroyin yaki heyloyin (heroin , 海洛因, 二乙酰吗啡) bolup, kishiler arisida aq tamaka depmu atilidu. Undin bashqa neshe, bash chayqash komilekchisi (YAO TOU WAN), BING DU qatarliq zeherlik chikimliklermu bar.

Xiroyin mofi (morphine, 吗啡) din yasalghan bolup, tebi osidighan epiyun guli (poppy plant, 罂粟) dep atilidighan bir xil osumluktin tallap ilinidu, adette parshoksiman bolup, aq yaki qongur renglik ikki xil bolidu, aq rengdikisi, ela supetlik bughday unigha ohshaydu.

Uyghurlar arisidki zeherlik chikimlik chekkuchilerning kunsayin iship birishigha sewep bolghan amillar nimilerdin ibaret?

1.     Qanun tuzumning mukemmel bolmaslighi, yeni qanun ijira qilghuchilarning chirikliki we qanunning toluq ijira bolmaslighi. Hemmimizge melum bolghunidek qanunda zeherlik chikimlikni ilip sitish qanunsiz dep iniq belgulengen bolsimu, biraq zeherlik chikimlik satquchilarning kop qismi yenila qanuni jawapkarliqqa tartilmaywatidu.

2.     Kishilerning exlaqi pezilet olchimining towenlishishi, yashlar arisidiki dini terbiyening kem bolushi we dini itiqatning suslishishi.

3.     Ihtizadning tereqqi qilishigha egiship bay kembighellik periqining chongiyishi, namiratliq we ishsizliqning kopiyishi.

4.     Yashlarning jemiyetke we kelgusige bolghan ishenchisining towenlishishi, rohi jehettin chushkunlishishi we umutsizlik qarashta bolushi, turmushta melum nersilerni yaki sizimni qoghlushup, hewesning keynige kirishi.

5.     Ata anining balilargha bolghan terbiyening ajizlishi, ata ananilarning nurghun sewepler tupeylidin balilargha serip qilghan wahtining azlap kitishi, eneniwi ata ana we bala munasiwetlirining suslishishi.

6.     Kishilerning jeherlik chikimlikning shexsige, ahilige we jemiyetke ilip kilidighan ziyinigha bolghan tonushining towen bolushi we uninggha sel qarishi.

Qandaq qilghanda kishilerning zeherlik chikimlikke ugunup qilishning aldini algxili bolidu?

1.     Hokumet qanuni tuzumni mukemmelleshturushi we saghlamlashturushi, qanun ijira qilghuchilar arisidiki chiriklikni tugutushi, zeherlik chikimlik sodisi bilen shughullanghanlarni qattiq jazalishi we zeherlik chikimlining jemiyette yamirap kitishni qattiq tizginlishi kirek.

2.     Kishilerning exlaq pezilet olchimini yuquri koturush, yashlargha dini jehettin teribiye ilip birip, itiqadni kuchaytish kirek.

3.     Dinning kishiler qelbidiki orni we kuchidin toluq paydilinip, michit we dini sorunlarda zeherlik chikimlik chikishning ikkila dunyada ighir guna bolidighanliqini teshwiq qilish kirek.

4.     Mekteplerde meyli bashlanghuch we otura mektepte bolsun, zeherlik chikimlikning jemiyetke we ahilige ilip kilidighan ziyinini teshwiq qilish, bu jehettiki terbiyeni kuchaytish kirek.

5.     Ata anilar balilirigha koprek waqit serip qilishi, balilirining nime oylawatqanlighigha kongul bolushi, ular bilen bolghan hisiyatni kuchaytishi we oz ara ishench peyda qilish kirek. SHundaqla balam tihi kichik, zeherlik chikimlik digen nersini bilmeydu dimey, 5 yilning 10 yilning kiyinki ishlarni kozde turup, kichik wahtidin tartip terbiyeni kuchaytish kirek.

6.     Ata anilar yishigha toshmighan balilarni pul tipish uchun bashqilarning bolupmu natonush kishilerning keynige silip qoymaslighi lazim.

7.     Bay kembigheliq periqni towenlitip, kembighellik we ishsizliqni tugutush kirek.

8.     Zeherlik chikimlik chekkuchilerge herguz yumshaq kongellik qilmasliq, konturul qilish bilen dawalashni birleshturup, ularning zeherlik chikimliktin baldurraq qol uzishige yardem birish kirek.

9.     Toghura dunya qarashni tiklep, turmushqa toghura muhamile qilish, ozige, ahilisige, millitige we jemiyetke mesul bolush rohini tiklesh kirek.

Adem zeherlik chikimlikke yeni xiroyingha xumar bolup qalghandin kiyin chikishni derhal toxtatqili bolamdu?

Adem bir mezgil zeherlik chikimlik yeni xiroyin chekkendin kiyin, xiroyinning miqdarini we chikish qitim sanini uzluksiz ashurush arqiliq andin oz ihtiyajini qanduridu. Bu zeherlik chikimlik yeni xiroyin chekkuchilerning xiroyingha bolghan jismani we rohi jehettiki tayinishini kunsayin kucheytidu, shuning bilen tiz xumar bolup qalidu. Eger bu waqitta xiroyin chekkuchi xiroyin chikishni derhal toxtatsa, bir nechche saettin kiyin uhliyalmasliq, muskul we songek qattiq aghrish, ichi surulush, qusush, titiresh, tonglash qatarliq alametler korilidu, we bu alametler 48 saettin 72 saet ariliqida eng yuquri basquchqa yitidu, bir heptidin kiyin asta asta yaxshi bolup qalidu. SHunga xiroyinni tashlashqa irade qilghan kishi qattiq iradige kilip, mushu bir heptige berdashliq birishi kirek.

Eger adem bedining xiroyingha bolghan tayinishi nahayti ighir bolsa, yeni uzun muddet xiroyin chekken adem xiroyin chikishni derhal toxtatqanda hayati hewepke uchurishishi mumkin. Bundaq ehwal astida eng yaxshisi doxturgha korunup, doxturning yardimi arqiliq xiroyin chikishni asta asta tashlishi kirek.

Zeherlik chikimlikke yeni xiroyingha xumar bolup qalghanlarni dawalashning amali barmu?

Zeherlik chikimlikke xumar bolup qalghanlarni dawalashning eng unumluk amali irade, yeni qattiq irade bolghandila andin dawalash unumluk bolidu, herqandaq dawalash iradisi kochluk bolghanlardila yaxshi unum biridu. Kuchluk irade bolmaydiken, herqandaq dawalashning hemmisi bakar. Xumar bolghanlar bir mezgil dawalinip, saqayghandek qilghan bilen, dawalashta ishletken dorilarning hemmisi yene mushu xildiki dorilar bolghachqa, xumar bolghuchining eng ahirqi aqiwiti yenila iradige baghliq bolidu.

Hazir qolliniwatqan dawalash usuli bu xildiki dorilarni arilap ishlitish arqiliq, asta asta xumardin tohtutush bolup, dawalash wahti, zeherlik chikimlik chekkuchining tarihining uzun qisqiliqi, zeherlik chikimlikning turi, sapliq derijisi we istimal qilish usulliri bilen munasiwetlik. Zeherlik chikimlikni chikish tarihi qanche uzun bolsa, chekken zeherlik chikimlikning supiti qanche yuquri we sap bolsa, her kuni istimal qilghan miqdari qanche kop bolsa, okul qilip urushqa adetlengen bolsa, dawalashqa kitidighan waqit uzun bolup, dawalash nahayti qiyingha toxtaydu. Shunga eng yaxshisi, ozining hata yolgha mingip qalghanlighini sezgen haman yaki zeherlik chikimlik chekkinige pushayman qilghan haman, derhal qattiq iradige kilip, wahtida dawalinip, bu aq alwastidin wahtida qol uzush kirek.

(Herqandaq pikir we telepler bolsa, Dr_Memet@yahoo.com gha xet yézing)

© Copyright 2004 Uyghur Scholars Homepage
Bashqurghuchi: Erkin Sidick.
Soalingiz yaki tekliwingiz bolsa, mawu e-mailge xet yezing: Erkin@UyghurScholars.org