Abdushükür Muhemmet’imin 

Biz qedimki yipek yoli xarablashqandin kéyinki kenji ottura esir jahalitini bashtin kechürüp, köp qirliq, keskin riqabetke tolghan bügünki dunyagha nezer tashlighinimizda, milletning mewjut bolup turush qimmiti bilen rawajlan’ ghan milletler qatarida güllep rawajlinish qimmiti uning uniwérsal (omumlashqan) ewzellikke ige bolghan riqabet iqtidarigha baghliq ikenlikini chongqur hés qilimiz. Wahalenki, pütün hayatiy küch iqtidarining merkezlishish, mujessemlishishidin teshkil tapidighan bundaq uniwérsal riqabet qimmiti her bir insan üchün, her bir millet üchün, her bir memliket üchünmu asasliq hayat we qabiliyet derijisidur. Ademning hayatiy küchi, immonitét haliti, mizaj-xilitliri uning ichki ezalirida mujessemliship, bedinini orap turghan nur chembiriki --«aura» jilwilinidu. Bir milletningmu ötmüsh tarixi emes, hazirqi aile-jem’ iyet-millet ehwali, meniwiy, iqtisadiy qurulmisi, iqtidar haliti uning hayatiy süpet iqtidarini, riqabet iqtidari we ijadiyet küchlirini – qisqisi, uning uniwérsal riqabet iqtidarigha merkezlishishidiki seweb shuki, yer yüzidiki nechche minglighan milletni, tarixta nami öchken yaki hayatiy iqtidarini namayende qilghan milletlerni sélishturup ölcheydighan, ularning kelgüsi heqqide «pal» achidighan birla mizan bar, u bolsimu uniwérsal riqabet iqtidari we uning süpetliridur.

Éytish kérekki, her bir ademning meyli u tughma qabil yaki sahibjamal bolsun, meyli u yuqiri derijilik siyasion yaki jamaet erbabi bolsun, meyli u iqtisad yaki ilim-pen, sen’et bilen shughullan’ghan bolsun, uning kamalet yaki meishet derijisi, shexsiy izziti we riqabet küchi, bexti we teqdir-qismetliri axirqi hésabta uning shexsiy iradisi yaki munasiwet ewzelliki teripidin emes, belki u halqip-qangqip chiqip kételmeydighan, u tewe étnik türkümning omumiy halet chembiri teripidin belgilinidu. Mana bu shexs reqdirining millet halitige béqinish qanunidur.

Hazirqi dunya milletlirini ularning meleke-kamalet we riqabet iqtidarigha qarap üch xilgha bölüsh mumkin. Ular: «étnologiyilik millet», «ijtimaiy millet» we «siyasiy millet»tin ibaret.

«Étnologiyilik millet» dégende, omumen milletshunasliq shertliri boyiche ölchigende, milletlik shertliri tolghan milletni nezerde tutimiz. Uyghurlar öz til-yéziqi, tarixi, folklor bayliqi, maarip sistémisi, muqam-meshrep xezinisi, kilassik we yéngi zaman edebiyati, toy-tökün we ölüm-yétim yosunliri, milliy medeniyet irsiyiti bolghan tipik étnologiyilik milletliki sözsiz. Ulardiki köpligen iptixarliq xasiyetler bilen birqatar illetler, del mushu muqamgha yetkenlik, emma uningdin éship kételmigenlik bilen toghra tanasiptur. Köp hallarda ular milletning iptixari we ar-nomusigha chétilidighan nersilerge küchlük ghezep-nepret ipadilismu, uni aqilane tehlil qilish, rast-yalghanliqini perqlendürüshte ajizliq qilidu. Mushu ajizliqidin ularni bir-birige hetta eng söyümlük kishilirige qarshi söz-chöchekke sélish mumkin. Mana bu gumanda bolup, ishenchte bolmasliq, ghezebte bolup eqilde bolmasliqtur.

«Ijtimaiy millet» dégenlik étnologiyilik milletni «tebiiy millet» dep qarashqa sélishturma qilin’ghan. Étnologiyilik millettin özining bir baldaq üstünlüki bilen xaraktérlen’gen millettur. Eger biz étnologiyilik milletni omumiy türküm éngi we milliy hemdemlikke érishmigen millet dep qarisaq, ijtimaiy milletni bundaq ang, bundaq hemdemlikke érishken millet déyishimiz mumkin. Ijtimaiy milletni étnologyilik millettin üstün qilghan nerse uning öz-özige bolghan türküm éngi, küchlük ichki uyushush küchi, angliq en’ eniwiy medeniyet izchilliqi we bu üchidin mujessem bolghan uniwérsal riqabet üstünlükidin ibaret. Derweqe, ijtimaiy milletningmu bir qatar xunüklükliri, zeiplikliri bolsimu, emma ulardin uning ewzellikliri alliqandaq üstün bolidu. Ular bikartelep layghezellik, telwilerche heshimetxorluq, milletning hemdemlikidin éship chüshken yurtwazliq, öz menpeiti yaki guruh menpeiti üchün millet gewdisini pétiqlap depsende qilishtin xélila chetleshken. Bir yaqidin bash, bir yengdin qol chiqirip öz qérindashlirigha xeyrxahliq-tilekdashliq qilish ularning daimiy alamiti.

«Siyasiy millet» dégen ibare milletlerning kamalet derijisini, «ijtimaiy millet» katégoriyisidin perqlendürüsh üchün qollinilghan bolup, adettiki siyasiy seltenet menisige qaritimighan. «Siyasiy millet» hazirqi zaman milletliri ichide eng yuqiri milliy-en’eniwiy medeniyet, milliy ang we birlik hemdemlikke, riqabet we ijadiyet üstünlükige ige bolush bilen birge özining birqatar özgiche alametliri bilenmu közge tashlinidu.

Ular yalghuz pen-téxnika, tawar we sodida dunyawiy tesir qozghap qalmastin, shuning bilen bille turmushni teshkillesh, turmush medeniyiti jehettinmu bashqa xelqlerning hewisini qozghighan.

Ular öz milliy türkümini ewzellik bilen gewdilendürüp qalmastin, yene öz-özidin halqighan. Öz millitining ijtimaiy millet, «tebiiy millet» chaghliridiki gheyriy insanperwer, gheyriy medeniy illetlirini ashkara, sistémiliq tenqid-mesxire qilishqa tutun’ ghan. Bu heqte eserler neshr qilghan, kino-filimler ishligen;

Ular nezeriyiwiy tepekkur we asasiy nezeriye tetqiqatida, insaniyet tarixini kelgüsi kamaletke érishtürüsh izdinishide hemmining diqqitini jelp qildi. Topliship yashaydighan Yaponlar bilen tarqilip yashash azabini bashtin kechürgen Yehudiylargha nezer salsaqla kupaye. Yaponlar kichikkine ünümsiz, taghliq aralni makan qilghan, medeniyet tarixigha xélila kéyin qedem qoyghan millet. Ulardiki yashash riqabet küchi, türküm éngi we milletning qattiq hemdemlikige shu qeder zich merkezleshkenki, ular özining öz zéminidiki we chet eldiki her bir qedimi, her bir sözi, her bir herikitige milliy nomus-iptixarini ölchem qilghan. Ular xelq igiliki bilen xelq turmushini yuqiri ünümdarliq mumkinliki üstige uyushturghan.

Yehudiylarmu shundaq xelq. Ular tarixiy hadisiler sewebidin chet ellerge chéchilip ketken bolsimu, nede turmush parawan bolsa shu yerge özini atmay, yenila kichikkine bolsimu, ana zémini Israiliyige texirsiz toplinip, téz arida küchlük riqabet qudritige érishti.

Elwette, birinchidin, hazirqi bu üch xil millet katégoriyisi tughma yaki özgermes qélipta quyulghan emes. Herqandaq millet özining yétilish tarixida bu pellilerni bésip ötüshi yaki chékinip töwenlep kétishi mumkin. Ikkinchidin, hazirqi zaman milletliri ichidiki yuqiri katégoriyide turghan milletmu tarixiy we ijtimaiy ajizliqlar, böhran we zilzilidin xaliy emes. Ularning aldidimu téximu yuqiri kamaletke yüzlinish mesilisi mewjut.
Mana, hazirqi jahan milletlirining qol ilkining uzun-qisqiliqi, turmush risqi, yüz-abruyi, metbuat nopuzi, tonulush derijisi, tesir dairisini belgilep turghan üch tamgha!

Mana emdi özimizge qayrilip qarap baqaylichu!

Ulughbék pajiesidin kéyin edip-shairliqtin bashqa bizde körün’gen alemshumul alimlar chiqmidi, meniwiy medeniyet xezinimiz héssiy sen’et we edebiyatni birdinbir iptixar pellisi qilishqa mejbur boldi. Qolimizning yetkini ussul, démimizning yetkini naxsha boldi! Biz «étnologiyilik millet» katégoriyisidiki «naxsha-ussul milliti», «shéiriyet milliti» bolup qéliwerduq. Boyaqchidin artuqraq ximik, tömürchidin artuqraq fiziklirimiz bolmidi…
Sen’ette dangq chiqarghan, sen’etke yölinip tirikchilik qilidighan Siganlarning aqiwette yurt-makansiz jahan kézip, tilep-térip yashashqa chüshken lamakanliqi bilen, tarix boranlirida chéchilip, jeng-jédellerde qirilip hali qalmighan Yehudiylarning nezeriyiwiy tepekkur we ötkür penlerge bolghan yüksek étibaridin «alimlar milliti», qudretlik, zamaniwiy millet kamalitige yetkenlikini köz aldimizgha keltürmiduq.

«Shéir milliti» dégen nam bilen «talantliq», «ataqliq» ibariirige mest bolup, bu jehettiki utuqlirimiz némishqa millitimizni «étnologiyilik millet»tin héchbolmighanda «ijtimaiy millet»lik muqamigha kötürmigenlikini oylapmu körduqmu?

Hemmige melum, Ulughbék pajiesidin ilgiriki Uyghurlar hergizmu noqul «ketmen bilen hosul», «namaz bilen ghusul», «dutar bilen ussul»din ibaret bari-yoqi üchla shadiliq pirqirima chaqqa bend bolghan millet emes idi.

Qéni oylap körüngchu, bügünki künde mensep tapsa öymu-öy ziyapet, pul tapsa Mekke-Medinige ziyaret, bu ikkisi bolmighanda kalla-paqalchaq, öpke-hésip chaghliq tijarettin bashqisigha qurbiti yetmigen xelq yenila kona muqamgha yorghilisa, esr almashqan bilen uning risqi nésiwisi almisharmu?!

Yéqinqi besh esr mabeynide «ewliya chettin, murt bizdin» bolup, ichki niza we tepriqichilikte érishkinimiz zadi néme boldi?
Yéqinqi besh esrdin buyan diniy mez’hepchilik bilen murt-muxlisliq pirqiwazliqi, yurtwazliq-mehelliwazliq, mollam yaki ependilirimizdiki kichik guruhwazliq, el ghémini muz deryagha pirqiritip chörüwetken mensep-baldaq hérismenliki, türküm éngi we milliy medeniyet inkarchiliqining telwe debdebiliri bilen del-derexsiz jeziridiki quyuntazdek mes’uliyetsiz pitne-ighwa töhmetxorluqi qatarliq alte zeher tüpeylidin «oghuz sütidek uyimaq» dégen menidiki «Uyghurlar» uyushush küchini «échighan süt»ke aylandurup qoydi. Netijide «ismimiz Uyghur, ishimiz urghuy» bolup chiqti.
Gerche tariximizning iptixarliq sehipiliri bir-biridin melum derijide perqlensimu, emma bir qeder küchlük uyushqaqliq ulida jilwilen’genidi. Uyghurlar Dighar, Hon, Télé qebililiri bilen toqquz oghuzlarni birleshtürüp Jujan we Köktürk xanliqini ghulitip, Tang sulalisi seltenitini Önglük-Süygün qoshunliri bilen Tübütlerning talang qilghuch muhasirisidin qutuldurup, yipek yolini nechche qétim üzüp qoyghan küchlerni tazilap, Samaniylarni munqerz qilip, öz tesirini Ereb xelipilikigiche kéngeytip, öz tilini impiriye tili—Ereb tili bilen «beygidiki attek» mertiwige kötürüp, ichki uyushush we sirtqa qarita birlik-hemdemlikning sharapitini namayish qilghanidi. Wahalenki, Iskender Zulqerneynni chékindürgen, Chinggizxan seltenitige meniwiy ozuq béghishlighan bu xelq kéyinche, Ehmetshah Qaraqashi ghezilidiki «at» halitige chüshüp qaldi!

Bilishimiz kérekki, insaniyet dunyasida bizge eqil-idrakimizdin bashqa héchqandaq Xizir rehnema emes!
(«Shinjang Uniwérsitéti» gézitidin élindi)

www.Biliwal.com teminligen.