Steps

Men Amérikigha kelgili anche uzun bolmighan bir Uyghur oqughuchi. Mektipim adettiki bir aliy mektep bolsimu, lékin "11-séntebir" weqesidin kéyinki dunya we Amérikidiki yéngi özgirishler sewebidin men asprantliqta oquwatqan fakultét - Computer and Information Sciences (Kompyutér we Uchur Penliri) bu yil Fédératsiye Hökümiti (Federal Government) we Dölet Penler Fondi Jem’iyiti (National Science Foundation) din 10 milyon dollardin artuq tetqiqat puligha érishti, manga ders bériwatqan bir proféssor Dölet Mudapie Ministirliki (Department of Defense) din 800,000 dollardin artuq tetqiqat puligha érishti.

Bu mewsum töwendiki 3 dersni oquwatimen, ular:

(1) «Microcomputer Interfacing and Real Time, Fault Tolerant Computing» (Mikro Kompiyuter Uchur Éghizi we Qerelchanliq, Xataliqtin Xaliy Hésablash)

(2) «Artificial Neural Networks and Artificial Intelligence» (Sün’iy Nérwa Tori Sistémisi we Sün’iy Eqil-Idrak)

(3) «Language Translator and Compiler Construction» (Til Terjimani we Terjime Yumshaq Détali Yasash)

Töwende bir-birlep bu derslirimdin alghan bilim we tesiratlirimni köpqilik bilen ortaqlishish üchün qisqiche bayan qilip ötümen:

(1) «Microcomputer Interfacing and Real Time, Fault Tolerant Computing» (Mikro Kompyuter Uchur Éghizi we Qerelchanliq, Xataliqtin Xaliy Hésablash)

Bu dersni ötüwatqan proféssor doktorluq unwani alghili 30 yil bolay dégen, uzun yilliq tetqiqat we oqutush tejribisige ige bolup, 70-yillarning axiri we 80-yillarning bashlirida Amérikining dunyagha meshhur F-16 küreshchi ayropilanini layihilesh we uning yumshaq détal programmisini tüzüsh ishlirigha qatnashqan iken.

U dawamliq dölet mudapie we hawa armiye tarmaqliri bilen munasiwet qilip kelmekte. Bu yil bu proféssor Dölet Mudapie Ministirlikidin 800,000 dollardin artuq tetqiqat puligha ériship ders ötkech tetqiqat bilen shughulliniwatidu.

Uning nöwette tetqiqat qiliwatqan témisi kéyinki ewlad uchquchisiz jet küreshchi ayropilani (fighter jet)ning yumshaq détali bolup, sün’iy hemrahta asmandin nishanlarning süritini uning kontrol qilghuqi kompyutérigha kirgüzüp, ayropilanni herbiy bazidin asman’gha qoyuwetkende, u düshmen nishanliri (mesilen, Shimaliy Koriye, Iranning yadro esliheliri, Iraqning qoral-yaragh iskilati dégendek) ni bombardiman qilip, bashqa nishanlargha tegmey bazigha qaytip kélish iken. Bu yiraqtin nishanni bayqash, perqlendürüsh, ot échish, özini qoghdash, baza bilen her waqit alaqini saqlax qatarliq murekkep meshghulatlarning hemmisi uning kompyutérigha yézilghan yumshaq détal programmisi bilen béjirilidiken.

Bu mewsum u derslik kitabni qayrip qoyup, pütünley özining F-16 küreshchi ayropilanning yumshaq détal qismining layihilinish jeryanini sözlep chiqti. (Bu texminen 20 yildin burunqi ishlar bolghachqa, burun mutleq mexpiy tutulghan bu téxnika hazir ashkara élan qilinsa bolidighan (unclassified) matériyallargha özgergen iken.)

Uning éytishiche ular yazghan 950,000 qurdin artuq programmini sinash, xataliqini bayqash üchün 2 yildin artuq waqit serp qilin’ghan bolsimu bir xataliq bayqalmay, ayropilanni sinaq qilip, tunji modél Névada hawa armiye sinaq bazisida uchurulghan. Ayropilan hawagha kötürülüp bir neqqe minut ötmey kashila chiqip yerge chüshüp ketken bolsimu uchquchi hayat qalghan.

Kéyin ular ayropilan qalduqidin munasiwetlik détallarni tekshürüp, ayropilan hawada uchush jeryanida uni kontrol qilidighan kompyutér qismidiki programmida nölge bölüsh xataliqi yüz bergenliki (x/0, divided by zero error) ni bayqighan we mushu bir addiy xataliq qimmiti milyon dollardin ashidighan F-16 jet küreshchi ayropilanning tunji modélining weyran bolushini keltürüp chiqarghanliqini bilgen iken.

U derslik kitabni bizge derstin chüshkende özimiz oqup, öginiwélishimizgha tapshurdi. Bu dersning tapshuruqigha bolsa oqughuchilar 2-3 tin guruppa bolup teshkillinip, ders témisigha munasiwetlik bir qattiq détalni kontrol qilidighan yumshaq détal programmisi yézip chiqip, mewsum axirida uni sinipta ashkara körsitish boldi.

Bir Amérilikiliq oqughuchi bilen men ikkimiz bir guruppa bolup teshkillinip, bazardin bir bataréye bilen heriketlinidighan kichikrek chaqliq mashina adem (robot), kaméra we üstide toplashturulghan tok yolliri bar qattiq détal kartisi sétiwélip (chiqim 200 dollardin ashidu, bu chiqimni fakultét ders puli (course fee) din bizge tölep berdi), programma yézishni bashliduq.

Bu chaqliq mashina adem pütünley özidiki mikro kontrol qilghuch teripidin bashqurulidighan bolup, bizning wezipimiz ashu kontirollighuchqa programma yézish idi. Bu mashina adem özige békitilgen kaméraning yardimide yolini we nishanni perqlendüridu we ilgirilep, wezipini tamamlaydu.

Uning wezipisi bolsa sinip ichige chéchiwétilgen tik-tak top chongluqidiki aq we qara toplarni bayqash, aq toplargha chéqilmay, qara toplarni étip, heydep sinipning belgilen’gen bulungigha toplash. Bu jeryanda u addiy tosalghular, mesilen parta orunduqlardin aylinip ötüsh, tamgha üsüwalmasliq, sinipning hemme yerlirini qoymay charlash wezipilirini béjiridu.

Bu mashina ademni bashquridighan özidiki mikro kontrollighuchqa yézilghan programma choqum heqiqiy waqitliq hésablash bolushi kérek, yeni uning “közi” (kamérasi) tosalghu nishanni aldida bayqighan haman, melum belgilen’gen waqit cheklimisi (mesilen, 1 sékunt) ichide qarar chiqirip, algha ilgirileshni toxtitidu, arqigha chékinidu yaki ikki terepke qayidu. Mushu waqit cheklimisi ichide hésablash arqiliq qarar chiqirip bolalmisa u tosalghugha üsüwalidu. Mana bu qerellik hésablashning asasiy idiyisi.

(Bu peqet emeliy bir misal bolup, uning ishlitilish dairisi intayin kengri. Heqiqiy Waqitliq Hésablashning telipi hésablash netijisining toghriliqi shert bolupla qalmastin, belki ashu toghra netijini choqum belgilen’gen waqit chéki ichide hésablap chiqirip bérish.)

Xataliqtin Xaliy Hésablash idiyisi bolsa u choqum aq top bilen qara top (düshmen bilen dost) ni perqhlendürüshi kérek, aq topqa chéqilmay, qara toplargha hujum qilip, uni “yoqitish” (bu mesilide ularni bir yerge toplash) kérek. Uning bir yürüsh bataréyesining toki az qalghanda, aptomatik halda yene bir yürüsh bataréyesige ulinip, dawamliq meshghulat qilish.

Uningdin bashqa kichik kamérani uning kontrol taxtisigha qandaq ulash, kontrol taxtisining bu mashinining heriketlendürgüchi küchi bolghan éléktir motorini qandaq kontrol qilish, lazér nurluq orun signalini hasil qilidighan ikki qutupluq nur sezgüch lampa (optikiliq mausning astidiki lampigha ohxaydu) ni kontrollighuchqa qandaq ulash we orun signalini qandaq hasil qilish qatarliqlar Mikro Kompyutér Uchur Éghizi katégoriyesige kiridighan bilimler bolup hésablinidu.

Bu tapshuruqning idiyisini proféssor özi bizge qisqiche sözlep, siler buninggha qiziqsanglar qilinglar dégenidi. Bu témigha méning bir Amérikiliq sawaqdishim we men bek qiziqtuq hem guruppa bolup teshkillinip ishni bashlighan iduq. Awal Ada tilining qerelchanliq iqtidaridin paydilinip, 14,000 qurdin artuq pirogramma yézip, uni terjime qilip 0 we 1 din tüzülgen mashina kodigha aylandurup, andin bu kodni mashina ademning kontrol taxtisining üstidiki RAM saqlighuq (memory) üstige köchürüp chiqip muweppeqiyet qazanduq. Bu tapshuruqimizni kéler hepte sinipta körsetmekchi.

Bu tapshuruqning idiyisi proféssor özi tetqiq qiliwatqan kéyinki ewlad uchquchisiz jet küreshchi ayropilanining kichiklitilgen modéli idi. Biz konkrét emeliyleshtürüsh (implementation) ishini qilduq. Özüm derstin sirt oqughan kitabtiki bilim, proféssorning dersi we özüm qol sélip bu emeliyet tapshuruqini ishlesh arqiliq Mikro Kompyutér Uchur Éghizi we Qerellik, Xataliqtin Xaliy Hésablash heqqide intayin qongqur bilimge, tesiratqa ige boldum.

Junggoda oqutush-tetqiqatlar noqul halda nezeriyegila tayinish bolup emeliy meshghulat élip bérilmaydu. Burun wetende memliketlik alahide proféssor unwani bar bir oqutquchumning dersxanida kitabtiki qongqur nezeriyiwi bilimni toxtimay sözlep (yérim ötküzgüch, PN tügüni, éléktironlarning PN tügündiki herikiti, ikki, üch qutupluq kristal lampa, toplashturulghan tok yoli, analog we reqemlik éléktir tok yolliri heqqide) emeliyette öyidiki lampuchkisi yorumay qalsa kashilini özi tapalmay, bashqilarning yardimide ongshighanliqi bilen bu yerdiki nezeriyini oqup, emeliyetni özi bashtin kechürgen, oqughuchilirinimu nezeriye we emeliyetke yéteklewatqan oqutquchum qelbimde roshen selishturma bolup orun aldi. Bu emeliyette bolsa Amérika bilen Junggo maaripining oqutush-tetqiqat süpitining sélishturmisining kichiklitilgen kartinisi idi.

----------------------------------------------------------------------------------------
(Izahat: Esli maqale "Hazirqi Zaman Uyghur Tilining Imla Qaidisi", "Uyghur Tilidiki Qéliplashturulghan Atalghular Ölchimi" hemde "ULY Imla Qaidisi" boyiche tüzitildi. Tüzetküchi: Biliwal.com diki Muxbir).

Amérika Aliy Maaripidin Deslepki Tesiratim