«Yaponlarning Milliy Rohi» Dégen Maqalige Qarita Yézilghan Bir Yazma

http://www.bagdax.cn/ din «phonon» isimlik qérindishimiz yazghan.

Esli menbesi: http://bbs.bagdax.cn/thread-22752-3-1.html

Yetmekchi bolghan nishan taq bolghanda <barliqini ishqa sélish, diqqetni merkezleshtürüsh > yaxshi ünüm béridu. Mesilen jeng, urush. Meqset taq hem éniq, qarshi terepning küchini yoqitip ghelibini qolgha keltürüsh. Bu jeryanda sizning ishletken usulingiz anche muhim emes. 36 tedbirning hemmisini ishletsingiz bolidu. Aliy mektepke ötüsh, tetqiqatta netije yaritish hemmiside barliq zéhningizni ishqa silishingiz lazim. Lékin bizler intayin arzu qilghan <ronaq tépish, yüksilish, tereqqiy qilish> lar söz addiy bolghan bilen öz ichige alghan mezmun intayin köp. Adaletni turghuzimiz, barawerlikni emelge ashurimiz, jinayetke zerbe bérimiz, chiriklishishni tosaymiz, ajizlarni qoghdaymiz. Wehawakazalar. Bu nuqtilarning hemmisi bizning arzulirimizning mezmuni, kem bolsa bolmaydu, hem choqum teng élip bérilishi kérek. Aldi bilen küchni merkezleshtürüp birinchisini qilili, andin ikkinchisini qilili dégili bolmaydu. Yéngi junggo qurulghandin kéyinki tutqan yol küchni merkezleshtürüp birnechche ishni qilish boldi.chong sekriduq, atom bombisi yasiduq. Lékin xelqining turmushichu? Bu xil yolni islahat bashlan'ghanda yene bastuq. Iqtisad ashti, muhitchu? Parixorluqchu? Bay- namrat perqichu? Torda éytilghan sözler bar<tajawuzchiliqqa uchrighanda dölitimiz yoq boldi, lékin tagh- deryalirimiz bar idi, emdi dölitimiz bar, eksiche tagh- deryalirimiz yoq boldi>. Mana hazir chawshyen, iran xelqining éhtiyaji bilen kari yoq yene köchni merkezleshtürüp qoral yasash yolida méngiwatidu. Tereqqiy qilish bir japaliq, murekkep jeryan, addiy qilip bir jümle söz belenla sherhlep bolghili bolmaydu. Illet tüzelsila, illet bolmisila qorsaq tuyidighan, kiyim pütün bolidighan ish yoq. Qorsaqqa qorsaqning sewebini, kiyimge kiyimning sewebini qilishimiz kérek. Illet bilen tereqqiyat addiyla tarazining ikki teripi emes. Illet bolmisila tereqqiy qilidighan, yüksilidighan ish yoq. Eger oxshitishqa toghra kelse tereqqiyat üchün aktip amil bilen passip amilni arghamchining ikki uchidiki yölinishi qarshi küchke oxshitishqa bolidu. Passip küch nöl halette aktip küchmu nöl bolsa tereqqiyatning tizlinishi nöl, tinch hazirqi halet saqlinidu. Eksiche passip küch nöl bolmisimu, qimmiti xéli chong bolsimu, aktip küch haman passip köchtin chong bolidiken, bizde ümid bar, tereqqiy qilishimiz, yüksilishimiz peqet waqit mesilisi. Bu maqalide hem aldinqi maqalide tilghan élin'ghan yapunlardiki, yehudiylardiki bizning ölchimimizde set, illet, nachar bilin'gen ishlar ularning aktip küchlirining aldida héchnéme emes. <qandaq qilish kérek?> buninggha bek jiq zéhnimizni serp qilish lazim emes. Her qétim kallingizgha bu soal kelgende ulapla<bashqilar qandaq qiliptiken?> dep soal sorang. Néme qilishni bilelmisekmu bashqilarning tejribiliridin, bilimliridin paydilinishni, izdep tépishni öginiwalsaq bolidu. Yéngi ishlargha yoluqqanda bashqilarni dorashtin bashlisaq bolidu. Sewiyimiz bashqilardin ashqanda, yaki teng bolghanda andin ishenchimiz bilen bashqilar méngip baqmighan yéngi yolgha tewekkül qilsaq bolidu. <chet'elge chiqip oqumaqchi idim, qandaq qilishim kérek?>. Chet'elde oqughan, oquwatqanlardin meslihet sorang. <nasa da xizmet qilmaqchi idim. Qandaq qilimen?> erkin sidiq akidin meslihet qiling. <barliqimni biologiye tetqiqatigha atimaqchi idim>, emise pexirlik alimimiz shöhret mutellip akidin meslihet sorap körüng. Gep chetnep ketti. Emdi yaponlargha kélili.

Samuraylarda bar bolghan yaxshi xisletlerning ichide men üchün eng ésili <mes'uliyet, arnumus, shan sherep>. Mes'uliyet ailige bolghan, jemetke bolghan, awamgha bolghan, döletke bolghan, padishahqa bolghan, yuqurdikilerge bolghan mes'uliyetni öz ichige alghan bolidu. Buning yaxshi teripi mesile chiqqanda kimni izdesh, kimni sürüshtürüsh asan bolidu. Bu yerde yaponning bir kona kinosini tewsiye qilimen <yette samuray>. Bak kona, bek uzun filim bolghachqa amérika filimlirini körüp könüp qalghanlargha axirghiche körüp bolush tes bolushi mumkin. Asasiy mezmunini dep bérey. Yéza déhqanliri banditlarning zulumigha uchraydu, zulumdin qutulush üchün samuraylargha murajiet qilidu. 7 samuray birliship, déhqanlarni yéteklep banditlarni yoqitidu. Bu yerdiki ésil ish déhqanlar kimge murajiet qilish, kimni izdeshni bilidu. Yapon jem'iyitide bu éniq. Hemmisi samuraylarning wezipisi, mejburiyiti hem shan sheripi. Tajawuzchilar keldi, aldin atlan'ghanlar samuraylar. Samuraylar bashqilarni saqlap turmaydu, weziyetni közetmeydu. Ish bolsa aldigha étilip turidu. Jengge atlinishtin burun bashqa medeniyet topidikiler köprek jengde zeper quchushni tileydu. Lékin samuraylar baturlarche ülüshni tileydu. Chet'el küchliri birinchi qétim yapon'gha qedem basqanda, junggogha oxshash ularni öltüridighan ishlar bolghan. Oxshimaydighini junggoda buni sadir qilghanlar köpinchisi awam xelq, öltürüp bolup yoqap kétidu. Yapunda buni qilghanlar hemmisi samuraylar, chet'el küchliri ölüm-yétimni seweb qilip yapon hökümitige, padishahqa bisim salghanda, ishni qilghan samuraylar chet'el elchixanilirining aldigha bérip qarnini yérip ölüp bérip xun töligen. 19945 yili amérika yapon quruqluqigha qedem bésip, kimlerni sortqa tartish, padishahni soraq qilish kérekmu? Dégenlerni oylashqanda nurghun yapunluqlar, ayallarmu bar, amérikaliqlarning aldigha bérip özini öltürüwélip padishahning soraqqa tartilmasliqini tiligen. Emdi özimizge nezer salayli? Mesile körülse? Kim bar? Derdimizni kimge éytimiz? Déhqanlarning derdini kim anglaydu? Kim qulaq salidu? Kim ajizlar üchün sözleydu? Kim hoqoqlirimizning sorighini qilidu? Bizde, bizning terbiyimizde awamning zarigha dawa bolushni özining burchi qilghan kishiler tupi,yaki tebiqe yoq, shekillenmidi. Ajizlargha ich aghritimiz, köngül bölüshke tirishimiz, lékin bir qedem ilgirilep ularning hoquqlirining sorighini qilishqa kelgende qedemlirimiz astilap qalidu. Chiqidighanlar peqet sanaqliq birnechcheylen. Bularni ziyaliylar qilishi kérek deymiz, ularning qilishini ümid qilimiz, lékin tapalmaymiz. Chünki ziyaliylarning éniqlimisi éniq emes. Beziler deydu, xelq üchün heqiqiy köyün'genlerni ziyaliy deymiz dep. Anglimaqqa toghra, lékin netijide héch kimni tapalmaysiz, hemme ziyaliy bolushni ret qilidu.<xapa bolmang men ziyaliy emes, heqiqiy ziyaliylarni izdeng>, eng axirida qalghanliri gülen, erkin sidiq, ilham toxti, qanun yoli mushu birnechche adem. Bular rast ziyaliy. Ziyaliylarning ülgisi bolushqa layiq. Lékin hergiz ularni ölchem qilishqa bolmaydu. Ölchem qilsingiz mushu birnechcheylendin bashqa héchkimni tapalmaysiz. Menche barliq aliy mekteplerni püttürgenler hemmisi ziyaliy. Milletning hazirqi ehwaligha, kelgüside qandaq bolushigha asasliq mushular mes'ul. Mushularning mes'uliyiti. Étiz buyidiki déhqanning mes'uliyiti emes. Déhqan étizdiki ziraetke mes'ul bolsa boldi.

Hemme samuray maddiy jehettin bayashat ötken emes, ghurbetchilikte ötkenler nurghun. Lékin mes'uliyet, arnumus, shan-sherepni tashlighini yoq. Shan sherep towen awamdin, dölettin, bashqa samuraylarning medhiyisidin külidu. Bundaq shan –sherep hemmige kéliwermeydu. Samuray bolghanliq shan-sherep hemmige nésip bolmaydu. Az bolghachqa uning righbetlendürüsh küchi zor bolidu. Hemme samuray bolushni tama yaki arzu qilidu. Adettiki kishiler üchün peqet jengde baturluq körsitish bilen érishish imkaniyiti bolidu. Pul-mal bilen sétiwalghili bolmaydu. Samuraylarmu samurayliq izzet hörmetning kursini bal bayliq bilen chüshürmeydu. Samuray kishilerge bir aldigha qarap intilish istikini yaritip bardi. Xulasilep körili. Özimizde yéqin 500 yilda mushu nersiler kem boldimu? Yeni awamgha bash bolidighan mes'uliyetchan tebiqe yaki kishiler tupi, kishilerni aldigha ilgirileshke ündeydighan sewebler,qiziqturushlar.

(2)

yapunlarning tilgha ilishqa erziydighan yene bir xisliti ularda bar bolghan hünerwenchilik rohi. Bu roh yapunlarning mes'uliyetchan, izdinish rohi bilen birikip ketken. Misal alsam asanla chüshiniwalalaysiz. Bir yili purset bolup jenubning yéza, nahiye bazarlirini arilaydighan purset boldi. Yaghach sanduq yasaydighanlargha diqqet qilip baqtim. Sanduqning shekli, matériyal, ishlesh jeryani dadam apamlarning dewridiki yaghach sanduq bilen oxshash.,peqet neqish bir'az perqliq. Bizning öydiki sanduqta üch yétersizlik bar. Tutquch qol aghritidu. Neqishler qolni ilidu. Ishletken yaghach yérilip kétidu. Yérim esir kiyin bu kemchilikler yenila bar. Yapon'gha kélishtin burun birnechche kichik qelemtirach sétiwaldim. Sogha qilish üchün. Yéngisarda ishlen'ginini tallidim. Birni sogha qildim. Qalghinigha purset bolmidi. Kiyin qarisam hemmisi qaridap kétiptu. Buninggha belkim yaponning nem hawasi seweb bolghan bulishi mumkin. Yaghach qapliri buzulup ketti. Qaptiki xetler öchüp ketti. Ichip yépish anche qulayliq emes. Men alghan qelemtirachni yasighan hünerwenning ustisimu belkim yenila mushundaq. Bundin bashqa xotenning qolda toqulghan sap yung gilem alduq. Yumshaq, nusxisi, renggi yaxshi yaridi. Lékin yungi chiqidiken. Oylap qaldim burunning burunisida bizning oydimu shundaq kiyimlerge yungi chaplishidighan gilem bar idi. Men özüm tutup baqqan türkiye, iran, yapon gilemliride bu mesile yoq.

Maqalide tilgha ilin'ghan yapunlarning qilichining süpitide mesile yoq. Buninggha ispat qilip tordin izdep körsenglar bolidu. Yapon junggo urushida junggo terep kötürüwalghan chong qilichlar hergiz yaponning inchike samuray qilichlirining xili emes. Bir chépishta junggo eskerlirining qulidiki qilichlarni pare-pare qiliwetken weqelikler köp xatirilen'gen. Ikkinchi qétimliq dunya urushidimu ariliq eng yiraq, oqning éghishi eng kichik qoralnimu yapunlar ishletken. Hetta hazirmu yawropadiki nurghun chérkawlar yapunda ishletken <dang>, qongghuraqlarni ishlitidiken. Bumu téléwizorda tonushturulghan. Adettiki turmush buyumlirini satidighan dukanda bir jüp ikki ming yapon yénigha sétilidighan choka körgenmen. Junggo puligha yuznechche som bolidu. Satidighini choka emes, hünerde. Bundaq misallar bek köp. Yighinchaqlisingiz bashqa tereqqiy qilghan döletlerdimu bu en'ene bar. Hüner qilidighanlar, kesip qilidighanlar toxtimay oylaydighini qandaq qilip öz qulidin chiqqan nersilerning süpitini téximu yaxshilar. Egerde purset bar bolsa etrapinglardiki, yaki uchrighan hünerwenlerdin sorap körüng. Téximu yaxshi qilish dégenlerni oyliship béqiptimu?

(3)

herqandaq ishni wujudqa chiqirimiz deydikenmiz, bashqa sharaitlar bilen hésablashmighan ehwaldimu, choqum waqit bilen zéhin serp qilimiz. Yapun'gha kelgende chonglar éytqan <yapunda waqit bek tiz ütidu> dep. Uzun qalmay buni hés qilishqa bashliduq. Bir nechcheylen bir yerge kelsek derdimiz oxshash, qandaqla qilsaq waqit yetmeywatqan. Birimiz deymiz adem némishqa uxlaydighan bolup yaritilghandu? Uxlimaydighan, yaki az uxlaydighan bolsaq yaxshi bular idi. Birimiz deymiz yershari astiraq aylansa bolmasmu? Menmu qoshup quyimen bir kün 48 saet yaki 72 saet bolsa téximu yaxshi bular idi dep. Hazirqi dewrde ishtin sirt waqitlirida, oynap yürüp netije yaritidighan künler kelmeske ketti. Tutup turup asanla netije qazan'ghanlarni anglap qilish éhtimalliq bar. Lékin jiq emes, qolda sanighudekla. <talat 99% tirishchanliq bilen 1% ilhamning yighindisi>. Bu hemmeylen'ge tonush bolghan idisonning eqliye sözi. Epsun terjime tuluq bolmighan. Keyni <1% ilham 99% tirishchanliqtin muhim>. Qiyin mesilige duch kelgende hel qilish ilhamini tépish üchün 99 % tirishingiz yeni zéhningizning 99%, waqtingizning 99% ni serap qilishingiz,bashqa hemme ishtin sirtqi ishlargha aylinishi kérek. Tamaq yéyishingiz, uxlishingiz, aile, dost buraderler, uruq tughqanlar hemme yolning chétige ötüp turushi kérek. Tashpolat aka tonushturghan yapunluq qizmu ilhamining kélishini tilgha aldi. Shöhret mutellip akining 2 netijisimu ilham bolghan'gha barliqqa kelgen. Buninggha oxshash ilhamgha misal nurghun nurghun. Shu netije qazan'ghanlarni ziyaret qilsingiz ilham kélishning aldida tirishqanlirini men yazghandek bayan qilidu. Yapon oqughuchilarmu mushundaq, netije chiqishtin burun dem ilish, shenbe, yekshenbe, qizil kün yoq. Netije chiqip doklatni yézip bolup birer kün dem élip, yene yéngi netije üchün oxshashla dem élish yoq halette tirishidu. Yüksilimiz deydikenmiz yapunlardimu bek tirishmay bolmaydu. Hemme künde 8 saet tirishqan'gha millet tereqqiy qilmaydu. 8saet tirishalmaydighanlar bar, bashqilarning tirishlirini nöl qiliwétidighan nacharlar bar. Choqum sharait barlar choqum köprek tirishishi kérek. Téximu éniq gepni qilsaq oqughanlar bekrek tirishimiz kérek. Bu milletke bolghan mes'uliyet bolupla qalmay, étiqadimiz allah qa bolghan jawabimiz. Chünki bergen nersining hemmisining soriqi bolidu. Bu nersiler maddiy nersila bolmastin bilim, purset, salamet, eqil, talat, yaxshi xislet hemmini öz ichige alidu. Milletning kelgüside hemmining mes'uliyiti bar. Lékin asasliqi shu milletning serxilliri belgileydu. Serxillerning oylighan, qilghan ishidin, basqan qedimidin kelgüsige höküm qilghili bolidu.

Hindonéziye bérip aliy mektepte bir mezgil ders sözligen oqutquchim <yüksilish bu dölettin bek yiraqta> dep éytqan. Oqutquchimning alghan bir misali, ders sözlewatqanda oqughuchilar toxtashni telep qilghan, sewebi namaz waqti bolghan. Yapunda bir qétimliq ders 90 minut bolidu. Ariliqta oqughuchilar hajetlerge chiqsa bolidu, lékin toxtashni telep qilish tesewwur qilghusiz bir ish. Yéqinqi 500 yilni oylayli? Zéhnimizning, waqtimizning qanche pirsenti tereqqiy qilishqa, yüksilishke? Qanche pirsenti din we bashqa talash tartishlargha serp boldi?

(4)

2006-yili birinchi qétim yapon'gha qedem basqanda tashpolat aka tilgha alghan yapunluq bayni körüsh pursiti bolghan. Shu chaghda körgendimu bu bay resimdikidek könglek kiyiwéliptiken. Oqutquchimdin . U kishining teripini anglap shundaq hörmitim bolghan. Tepsilatlar jiq idi, men peqet bu téma bilen munasiwetlik bir ishni misal qilay. U bay bilen körüshkendek qéshida ukisimu bar idi. Birnechche kün bizge hemrah boldi. Ustazimdin sorudum <inisi néme ish qilidu?> . <akisigha ishleydu>. Heyran boldum. Dadisidin inisigha bayliq ayrilmighanma?. Yaponlarda ailige chong oghul warisliq qilidu. Bashqilargha héchnéme yoq. (hazir anche munche özgirish bolghan bolushi mumkin). Anglighanda bir'az rehimsiz bilindi. Lékin buning yaxshi tereplirimu bariken. Biri bayliq chéchilmaydu, chéchilip yoqap kétishning aldini alghili bolidu. Bayliq bolidiken ish qilishqa pursetler bolidu. Bir tughqinimizning öyi chiqilghanda nurghun tölem pul keldi. Bir oghul meslihet qildi. Bu pulni desmaye qilip bir ish qilili. Bashqa qérindashlar qoshulmidi. Oghul yene dédi men pulni qerz alghan bulay kiyin hemminglargha ashurup qayturar. Yene qoshulmidi. 10 bala pulni teng bolushti. Bölüshken pul ularning bir éhtiyajidin chiqqan bolsimu, teqdirini özgertishke qadir bolmidi. Burun qandaq bolghan bolsa hazirmu shundaq. Bundin kiyin ulargha bundaq purset yoq. Yawropamu bu en'enini saqlighan. Yapon qudret tapti, yawropa yükseldi. Buningda ular qollan'ghan miras bolush usulining aktip rolliri barmikin dep oylaymen. Yene bir teripi bashqa ballargha miras bolmighachqa choqum bek tiriship özining igilikini tiklishi lazim. Bek oqushi kérek, jenglerde baturluq körsitip samuray bolushi kérek. Zémin tépishi kérek. Dadamning biz kichik waqtimizda deydighan gépi <kömürlüktin chiqip kitinglar>. Balilar üchün xéli tirishti lékin 3 akam chöglep-chöglep yene kömürlükke qaytip keldi. Aspirantliq oqushum tügigende akilirim kömürlükke qaytishni tewsiye qildi, qiziqturdi. Néfitlikler bilen oxshash bolghan kelgüsini teswirlep bergen. Lékin dadam keskin ret qilghan. Razi bolmaymen dep gepning éghirini qilghan. Etrapimda 3ewlad kömürlükte xizmet qilghanlar bar. Bashqa yölinishte tiriship béqishni oylighanlar sanaqliq. Axiri kitablirimizda oqughan, angliq dadilar tilgha alghan ishlar yüz bérishke bashlidi. Kömür tügidi, kömürlük taqaldi. Yéshi chonglar dem élishqa chiqti, yashlar ailidin yiraq kömürlüklerge tarqilip ketti. Kéyinkiler birinchi qétim emdi néme qilimiz? Dégenni oylashqa bashlidi. Asman örülmidi, yollar étilgini yoq, riziq tügigini yoq. Hemmisi yol tapti, beziler shopur boldi, beziler rémontchi boldi, beziler hüner qildi. Bu xil qismet kömürlüktila emes, néfitimu bar, zawutlardimu bar, hetta memurlardimu bar. Gülen yazghan hüner qilili, erkin sidiq akimu yehudiylarni tonushturghandimu japa, krizisning aktip rolini tilgha alghan. Shu sanjishlar bolmisa men yapon'gha kelmes bolghiyttim, bashqilar bashqa qedemlerni basmas bolghiytti.

Doktorluq oqush waqtimda mektepte bir top yapunluq qérilardin teshkillen'gen chet'ellik oqughuchilargha xalisane yapon tili, yapon medeniyiti ögitidighan kurs bar idi. Bir boway söz qilghan <yash waqtimda aldirashchiliqtin bir'öydeturum bir nechche hepte balilirimni körmigen waqitlar bolghan>, etigini balilardin burun qopup ishqa mangidu, kechte balilar uxlap bolghandin kiyin qaytip külidu. Kochilarda balilarni oynitiwatqanlar hemmisi anilar, dadilar qéni? Munche aldirash bolup némige érishmekchi? Huzurlinishni bilmey unche uzaq ömür körgenning néme ehmiyiti? Oxshimighan yaponlarda men sorighan. Méngisi yuyulup ketkendek hemmisining jawabi oxshash. <birnémini birnéme qilimiz dep emes, bundaq qilmisaq dunyada yapunlar mewjut bolup turalmaydu>. Chüshen'gendek boldum. Yapunlarning hazirqi tereqqiyati <mewjutluqimiz üchün> dégen asasliq nishanning qoshumche mehsulati iken. Bashqa iqlimdiki qérilargha oxshash yapon qériliri yashlardin razi emes. Qérilarda buninggha desmaye bar. Méyji yilini esleng, urushtin kéyinki ehwalini esleng. Qérilarning tirishchanliqida amérikadin éship kétishke yéqinlashqan. Lékin yashlar jem'iyetni qolgha alghandin kiyin dawamlashturalmidi, yiqilip ketti. Yashlar qérilarni razi qilalmaydu. Lékin yapon jem'iyiti asta bolsimu yenila aldigha qarap tereqqiy qiliwatidu. Bir zawutta, shirkette astidiki ishchilar ichide künde peqet 8 saet ishleshni arzu qilidighanlar bar bolsa chong gep emes, lékin yuqiridiki, rehbiri orundikiler choqum köp xizmet qilishi lazim. Eger ularmu 8 saet ishlise zawut, shirket taqilidu. Yapon jem'iyitide peqet 8 saet ishleshni meqset qilghan adem yuqurgha örliyelmeydu. Qérilarmu bularni örligili qoymaydu. Peqet yaponlarning rohigha, menpeitige warisliq qilghan hem bu rohni dawamlashturalaydighan yashlarla muhim orunlarda xizmet qilalaydu. Yapunlar netije yaratqanlarni hörmet qilidu. Teqdirleydu. Yapon rohini eks ettürgenlernimu bek hörmet qilidu. Oqutquchim yaponlar addiy ishlarni xataliq chiqarmay dawamlashturalighanlarnimu bek hörmet qilidu dep bir pochtaliyonning hékayisini dep bergen. Bu pochtikesh 25 yil xizmet jeryanida bir qétim xataliq ötküzgini yoq, bir qétim xizmetke chiqmighini yoq, ruxset sorighini yoq. Axiri dem ilishqa chiqqanda yapon padishahining qobul qilip teqdirlishige muyesser boldi. Eks etkini yaponlar choqunidighan mes'uliyet rohi!

(5)

90 yashtin ashqan bowam bar. Bir ömür teqwadar yashidi. Hazir salametliki namazni, rozini ada qilishqa yar bermeydu. Lékin yenila dawamlashturuwatidu. Bowam bilidu, sanini azaytsa, yaki ada qilmisimu gunah bolmaydighanliqini, lékin bir ömür dawamliship qéni qénigha, hüjeyrisige, bedinidiki her bir malikolargha singip ketken teqwadarliq, étiqad, adet bowamni ündeydu, jim turghuzmaydu uxlatmaydu. Bir qétim ada qilalmisa shunchilik azablinidu, mushu bir qétimliqtin jawab qilalmasliqtin ensireydu. Tarixqa nezer salsaqmu nurghun yüksek tereqqiy qilghan medeniyetler hemmisi azdin köptin bolsun étiqadining mehsuli, ilahlirigha bolghan medhiyisining mehsuli. Girétsiye, rim heykeltirashliq sen'iti arqiliq ilahqa choqunushini ipadilidi. Misir, maya chong qurulushlarni barliqqa keltürüp ilahlirigha sejde qildi. .. Yapunlar mewjutluqi üchün tirishti. Bizlermu, musulmanlarmu bir küni erkin pikir qilish, toxtimay tirishish, ilim öginish, tereqqiy qilish, yüksilishni namaz, rozigha oxshash étiqadimiz derijisige kötürüp, teqwadar bowamdek bir kün bir qétim pikir qilalmighinimizdin, ilim ügünülmigenlikimizdin, tirishalmighanliqimizdin namaz, rozini ada qilalmighandek azablan'ghan, yaratquchining shapaitige jawab qayturalmighandek azablan'ghan künning ögünisi bizning, musulmanlarning qayta yükselgen künimiz.

(6)

Yapon jem'iyiti bilim igilirige bek hörmet qilidu. Bolupmu proféssorlargha yaki proféssorluq sewiyisige yetkenlerge. Bu yapunlar bilen cheklenmeydu, meyli kim bulung, nedin kelgen bulung, bilim qabiliyet bolsila yapunlarning hörmitige érisheleysiz. Misal qilip bérey. Yuqiri oqush tarixigha ige kishi oxshash ish qilsimu emgek heqqi bashqilardin yuqiri bolidu. Men doktor bolghachqa ayliq maashim tuluq kursni püttürgenlerdin bir hesse, magistirlardin 70% yuqiri. Hem yapundiki aldin sanilidighan mektepning, proféssorning oqughuchisi bolghinimdin bashqa aliy mekteplerni püttürgen doktorlardin yene yuqiri. Elwette bu hazirqi shirkettin chiqarghan xulase. Buni barliq yapon'gha kéngeytkili bolidighanliqigha kapalet bérelmeymen. Bu xil orunlashturush bir tereptin bilimge, oqughanlargha hörmet qilish bolsa, yene bir tereptin shirketlerni özige lazim kishilerni izdeshke ündeydu. Tuluq utturini püttürgenler höddisidin chiqalaydighan ish bolsa aliy mektep püttürgenlerni teklip qilmaydu. Hetta magistir bakalawrlarning teminatigha razi bolsimu shirket magistirni bakalawrning ishigha salmaydu. Junggo bilen sélishturup körsingiz bolidu. Bir yili wetendin bir proféssor qisqa muddet yapon'gha keldi, ariliqta balisini yapon til mektipige orunlashturmaqchi boldi, lékin bezi sewebler bilen ret qilishqa uchridi. Buni anglighan yapunda uzun yil turghan bir akimiz proféssorni bashlap til mektipining mudirining qéshigha qayta bardi. Hem proféssorni proféssorluq unwani bilen qayta tonushturup hazir yapon'gha tetqiqat munasiwiti bilen kelgenlikini sözlidi. Proféssor bizge öz éghzi bilen étip bergen süz. Mudir ornidin turup ketti, aldimgha kélip tezim qilip qizghin salamlashti, isim kartisi berdi, hörmet sözlirini töküwetti. Balamni mektipige aldi. Binaning peskiche uzitip chiqti. Sizge tesirlik bilindimu? Bilinmigen bolsa shinjang uniwérsitéttiki oqutquchilardin sorisingiz bir sapasiz mektep rehbirining ishxanisigha kirgen proféssorni chiqiriwetken weqelikni sözlep béridu. Proféssorlarning mektep memurliri aldida qandaq orunda ikenlikinimu sözlep béridu. Bashqa hemme ishqa oxshash bilim igilirige bolghan hörmetni turghuzushta kichiklerge chonglar, kéyinkilerge aldinqilar, töwendikilerge yuqiridikiler ülge tiklep bérishi kérek iken. Yapundiki siyasonlar belkim astirtin puli barlarni özige yéqin bilishi mumkin, lékin dölet, hökümet, awam puqra mewqeside bilim igiliri hörmetleshke tégishlik kishilerning aldi. Yapunda siz proféssor bulung, meyli kespingiz néme bolsun, meyli maqale yézing yazmang, tetqiqat qiling qilmang hökümettin külidighan maash teminat oxshash. Qilghan emgikingizni, yazghan maqalini, alghan mukapatlarni, tetqiqat meblighingizni tilgha ilish hajetsiz. Proféssor dep tonushtursingizla hörmetke érishisiz. Nurghun shirketlerde tetqiqat bilen shughullan'ghan tetqiqatchilar mekteplerde proféssor bolushni küchlük arzu qilidu. Maddiy sewebler bolushi mumkin, menche pütkül jem'iyettin külidighan hörmetmu bir muhim amil. Siz proféssorlardin yuqiri maash éling, jiq pul téping, jiq baj töleng yenila proféssorlargha xas hörmetke érishelmeysiz. Ilmiy sorun yazmilarda <proféssor> ning aldigha héchqandaq artuqche süpetlesh, éniqlimilar kelmeydu. Dangliq proféssor, meshhur proféssor dégen gep yoq. Nobél mukapatigha érishken kishi ilmiy maqale yazsa <nobél sahibi proféssor palani> dep yazmaydu. Sehnige nutuqqa chiqsimu yenila <proféssor palani> tonushturulidu. Bu jehette biz bilen küchlük perqlinidu. Sehnige chékip söz qilghuchining ismining aldigha herxil süpetlerni töküwétimiz. Shinjang uniwérsitéda proféssorlarni 6 tebiqige böliwetken. Yene mundaq proféssor andaq proféssor dep namlar köp. Bu xil bölüshler ademge tarixtiki kishilerni oxshimighan tebiqilerge bölüshni eslitidu. Belkim bundaq bölüsh, éniqlima bérish bilen proféssorlarning emgikini sherhlimekchi bolghandimiz. Lékin netijide proféssorlargha, ilim igilirige bolghan hörmetni suslashturushqa yaki yoq qilishqa seweb bolimiz. Bu xil bölüsh, éniqlimilargha kön'gen kishi <proféssor> dégen awazni anglighanda birinchi inkasi hörmet bolmay, <qandaq proféssor?> dégen soal bolushi mumkin. Biz üchün proféssorlarning, yuqiri bilim igilirining muhimliqini sherhleshke köp söz hajetsiz. Hemmeylen az nersining etiwar bolidighanliqini bilimiz. Müshük'éyiq etiwar, altun etiwar, qashtéshi etiwar. Bilim igilirimu shuninggha oxshash etiwarlashqa mohtaj, bolupmu yuqiri proféssor sewiyilik kishiler. Wetendiki uyghur proféssorlarni sanap körüng, müshük éyiqtinmu az. Herqandaq memurning ornini tolduridighan adem nurghun, naxshichi, ussulchi, imamlar hemme oxshash, iz basarlardin ensiresh hajetsiz. Peqet proféssor sewiyisidiki ilim igilirining ornini toldurush undaq asan emes. Bu söyümlük kishilirimiz dem élishqa chiqsun, biz bilen widalashsun ornini uzun yillarghiche tolduralmaymiz. Shöhret mutellip akining ornini tolduridighanlar barmu? Nasagha kireleydighanlar barmu? Amérika aliy mekteplirige mudir bolalaydighanlar barmu? Uyghurni dunyagha tonutush asan, yollar nurghun. Yaponning kochilirida edepsizlik qilsingiz bolidu, qanunlirigha xilapliq qilsingiz bolidu. Poyizlarda shawqun chiqarsingiz bolidu. Lékin bashqilarning hörmitini qozghash undaq asan emes. Bashqilarning sehnisige chiqqan belenla hörmetke érishish natayin. Edep bilen chalghan chawak, edep bilen qilin'ghan tekellup sözler hörmetke teng emes. Ich aghritish hörmet emes. Jakarlash lazim peqet hem peqet güzel pezilet, netije belenla bashqilarni qayil qilip hörmetke érishkili bolidu. Bir kishini, birxil kishilerni yaxshi körsingiz bolidu, mining ümid qilidighinim <uyghur üchün söyümlükler kim?> dep soal soralghanda, ilim igilirini, proféssorlarni birinchi orun'gha, birinchige tizalmisingiz, ikkinchi orundin chüshüp ketmeslikni ümid qilimen.

2014-yili 11-Féwral