Chet'el Ishtiyaqi we Uyghurluq Endishisi

Abduweli Ayup

Misranim.com gha yollan’ghan waqti: 2012-6-8

Kona yéziq menbesi: http://bbs.misranim.com/thread-80167-1-1.html

Yollap qoyghuchidin: Mendin hazirghiche 10 din köprek wetendashlar «Chet eldiki oqushni püttürüp bolghandin kéyin chet elde turup qalghan yaxshimu, yaki weten’ge qaytip ketken yaxshimu?» dégen mezmunda meslihet soridi.  Men ulargha kesip, maddiy turmush, meniwiy turmush, bala terbiyisi we balilarning kelgüsidiki teqdiri, balining Uyghur bolup terbiyilinishi, özining millet ichidiki qimmiti qatarliq bir qisim nuqtilarda özemning oylighanlirini sözlep berdim.  Téxi yéqindila ijtima’iy-pen boyiche dokturluq unwani élish aldida turghan bir qérindishimiz bilen tebi’iy-pen saheside dokturluq unwani élish aldida turghan yene bir qérindishimizgha, ularning oqushi tamamlan’ghandin kéyin weten’ge qaytip kétish qararini qollaydighanliqimni bildürdüm.  Chet elde turup qalghanlarning némishqa shundaq qilidighanliqi toghrisidimu özemning bir yazmisida azraq toxtalghan idim:  http://www.meripet.com/Sohbet/Erkina6.htm.  Abduwéli Ayup ukimiz mezkur maqalisida ashu mesile üstide bir qisim chongqur pikirlerni otturigha qoyuptu.  Men hazir mushu jehette bir tallashqa duch kéliwatqan qérindashlargha bir az yardimi bolup qalar, dep oylap, mezkur maqalini bu yerge chiqirip qoydum.  Erkin Sidiq.

Qeshqerge qaytip kelgendin kéyin amérikida turup qalghan dostlardin anglshimche men turghan kanzas shitatigha2011-yili yéngidin yigirmidin artuq Uyghur yash kélip orunlushuptu. Esli2011-yili iyunda men weten'ge qaytishtin burun pütün shitat boyiche üch Uyghur bar'éduq. 2005-yildin 2011-yilghiche bu shitatta Uyghurlarning sani eng köp bolghandimu töttin ashmighaniken. Amérikidiki chéghimda Uyghurlardin anglishimche2009 -yili tomuzdin 2010-yilining axirighiche amérikigha kelgen Uyghur 300din ashidiken. 2009-yili tomuzdiki pajiyedin kéyin yawrupadiki musapirlar lagirlirigha qéchip kélip panahlan'ghan Uyghurlarning sanimu 1000din ashidiken. Tomuzdiki pajiye seweblik yawrupagha köchüp kelgen Uyghurning sani 1949-yildin kéyin gherp- yawrupa ellirige béshini qoltuqigha qisip tewekkül qilip kelgen barliq Uyghurllarning omumi sanidinmu jiq iken. Menche 2009-yili tomuzdin kéyin Uyghurlarning chet'ellerge telpünüsh dolqunini tarixtiki1949 we 1960-yillardiki chet'ellerge yüzlinish dolqunidin kéyinki üchinji qétimliq musapirliq dolquni déyish mumkin. Elwette, amérikidin qaytip ürümchide jiq turmay qeshqerge atlan'ghanliqim üchün ürümchi Uyghurliridiki we ürümchige musapir Uyghurlardiki chet'el ishtiyaqini yéterlik his qilip yételmigen bolushum mumkin.

Közitishimche chet'elge telpüniwatqan gahi kishilerning meqsidi kéyinkilerge yéngi hayatliq mohiti yaritish, ewladlargha bixeter, erkin, barawer, ewzel mewjudluq sharaiti izdesh iken. Yapuniyediki bir Uyghurdin gollandiyediki bir télwizor muxpirining ziyaritini qobul qilip "siz néme sewebtin yapuniyege kelgen?" dégen sualigha héliqi Uyghurning"balamning mendek bozek bolmasliqi üchün"dep jawap bergenliki rushen ésimde. Gahi kishilerning chet'elge chiqishtiki meqsidi kishilik salahiyitide özgirish peyda qilish üchün iken. Qiziqarliq yéri ular salahiyitide özgirish bolush dégenni hakimiyetning nezirige ilinish dep chüshinidiken. Gahi bilmesler chigridin chiqipla ketse esli wetinidiki ikkinji puqraliq salahiyiti özgergenlik sewebidin ishlarning yürüshüp kétidighanliqigha qayil éken. Bundaq tonushtiki kishiler mendek amérikida oqughan kishining qeshqerde "ushshaq balilar"gha ders ötüp yürüshlirini eqlige sighduralmaydiken. Hetta beziler déplumumning bar yoqliqini sorap baqqanmu boldi.ular hökümetning etiwarlishigha érishmigen kishilerning etiwaridin guman qilsa kérek.

Wetende anglighan paranglardin qarisam beziler riyalliqtin bizarliq, kelgüsidin ümidsizlik, balilarning istiqbali, maaripning nimjanliqi qatarliq sewebler bilen chet'elge intilidiken. Yene beziler Uyghurni"illetlik" hisaplap balisini bu illetlerdin xali chong qilish meqsidide chet'elge yolgha séliwatqanlarmu bar iken. Beziler jongguda Uyghurning istiqbalidin ümid üzüp chet'ellerdin Uyghurgha chiqish yoli izdesh meqsidide musapirliqni ixtiyar qilishidiken. Yene beziler wetendiki maaripning héli sapa maaripi, héli qosh tilliq maarip dep balilarni itaetmen yarimaslargha aylanduruwatqanliqidin narazi bolghachqa maaripi tereqqiy qilghan gherpke intilidiken. Yene bir qisim kishiler wetende perzentlirige Uyghur medeniyitini toluq ögitish erkinliki bolmighanliq sewebidin köchmen bolushni tallaydiken. Yene gahilar chet'elge seper qilghanni din yolida hijret qilish dep qarap peyghembirimizning sünniti hisaplaydiken. Qiziqarliq yéri beziler chet'elge chiqqanlarni muweppeqqiyet qazan'ghuchilar dep qaraydiken. Yéqinda bir sorundawetende bir tijaret qilip qamlashturalmay tikiwetken birining paringi bolup uning nediliki soraldi. Men uning türkiyede ikenlikini désem bir dostimiz,"wah, xéli ish qiliptu jumu!" dep maxtap ketti.

Bir jümede xatip chet'elge chiqip hijrette yashashni terghip qilidighan bir kitabqa reddiye berdi. Kitabta musulman döletlirige köchüp iman itiqadini erkin dawam qilip yashash, hör döletlerde perzentlerni imanliq qilip terbiyelesh terghipqilin'ghan bolsa kérek. Xatipning éytishiche kitabta köchmenlik hijret dep süpetliniptu. Xatip buni hijret bolmaydu, seper bolidu, dep cheshendürdi. Xatipning éytishiche peyghembirimiz mekkini azad qilghandin kéyin hijretning ayaqlashqanliqini jakarlighaniken. Men 2004-yili shundaq bir gepni anglighan édim. Malaysiyediki mekteplerge oqughuchi tonushturup pul tapidighan bir Uyghur kishi chet'elgechiqish sewdasida yürgenlerge "malaysiyege chiqip oqushni hijret qilghan'gha barawer" dep chüshendürüptiken. Uning qilghanlirigha shu chaghda xélila gheziwim kelgenidi. Kéyinki musapirliq hayatimda ürümchidiki Uyghur baylar weemeldarlarning perzentlirining imandin ajrap ketmesliki üchün ularni misir, erebistan we türkiyelerge ewetiwetken ishlargha shahid boldum. Türkiyede shundaq meqsedte ewetilgen bir baliining dostumning kompiyutirida shehwani kino körüwatqan haliti köz aldimdin ketmeydu. Méni eng yirgendürgini uning qilghan chirkin ishini méning körüp qalghinim seweblik xijil bolmaqta yoq, dostumning öyige shu ishtin kéyinmu pat- pat kélip turishi bolghan édi. Beziler türkiye, erebistan wemisirlarda musulmanlarning mutleq köp nopusni teshkil qilidighanliqigha qarap budöletlerge balilirini seperge yolgha sélishni hijret dep chüshen'gen bolushi mumkin. Emeliyette, ailide, jem'iyette yéterlik islamiy terbiyede chong bolmighan balini mekke mukeremning ichidin yataq élip bérip oqutqan teqdirdimu yamanliqlardin qol üzishi natayin. Men bezilerning mushundaq yurt körüsh, jahanni chüshinishtin ibaret eng eqelli bir ishnimu hijret dep pedezlep riyakar-saxtipezlik qilishlirining sewebi heqqide oylinip qalimen. Xatip adettiki köchmenlik sepirining hijret emeslikini alahide mesile süpitide tilgha alghan'gha qarighanda bundaq"hijret" chilik xahishi xéli éghir bolsa kérek.

Chet'eldeyashawatqan bir qisim dostlarning qarishiche wetende yashighanliq xorluqqa, zulmetkewe tengsizlikke razi bolghanliq; algha intilmeslik, ilimdiki dunyawiy pellidin özini qachurup adil riqabettin özini qachurush sanilidiken. Magistirliqtaoquwatqan chaghlirimda tonushqan sapaliq aghinilerni eslep baqtim. U chaghlardamagistirliqta oqughanlarni chet'elge chiqalaydu dep qarash omumlashqaniken. Rast dégendek 90-yillarning axirida aspirantliqta oqughanlarning köpinchisi yapuniye, yawrupa we amérikida dawamliq oquwétiptu we ishlewétiptu. Amérikigha barsam abduwasit gholam dégen bir sawaqdiéshim sent luis unwéristitida yaridemchi praféssor bolup ishlewétiptu.amérikigha barghiche bolghan ariliqta men uchratqan özligidin én'gilizche ögen'gen tirishchan dostlarni oylap baqtim, asasen dégüdek chet'ellerdeyashawétiptu. Burun wetendiki chaghlirida el, weten dep ter töküwatqan we hazirmu bu yolda izdiniwatqan bügünki Uyghurlarning bir qisim söyümlük kishilirini oylap baqtim ularmu chet'ellerde iken. Bundaq tirishchan, iqtidarliq,'ülgililik kishilerning chet'ellerde bolushi we yüzlinishi kishilerde chet'el ishtiyaqini qozghighan bolsa kérek.

Men2009-yili tomuzdin kéyin bir qisim Uyghur ziyaliliri riyalliqtin keskin ümidsizlen'gen, ürümchidiki Uyghur awam hayat bixeterlikidin ensirep sarasimige chüshken bir peytte weten'ge qaytishni qarar qildim. Shu arida amérikidiki nami Uyghurlargha söyümlük bolghan bir Uyghur alim bilen qararim heqqide télipunda munaziriliship qaldim. Bu möhtirem akimiz méning amérikidayashap qélishimni tewsiye qildi. Men qararimni yaqilap dawamliq munazire qilishqa bashlighanda idarisining mashinisi kélip qalghan seweblik gep üzüldi. U kishining qararimni qollishini bekmu arzu qilghantim. Uning qollishi méning tewrinip turghan irademni chingitalaytti. Amérikidiki tonush bilishlirim méning qaytip kétidighanliqimni xiyalighimu keltürüp qoyushmidi. Hetta bezi chaghlarda méning xizmet tépishimgha yardemde bolidighanliqini semimiylik bilen yetküzüp turushti. Amérikigha kelgen Uyghurlardin kétish xiyali barlar yoq hisapta bolghachqa qarshiliqqa uchrimasliq üchün kétish heqqide qet'iy söz achmidim.

Weten'ge qaytish heqqidiki qararimni aldi bilen yétekchimge déyishke toghra keldi. Chünki u méni yene 34 ayliq tetqiqat yaridemchisi qilip tallighanidi. Bu xizmet bedilige men heqsiz oqughanning üstige ayliq muqim muashtin behrimen bolattim. Yaxshi yéri mushu pul bilen men dokturluq oqushumni tamamliyalayttim. Élxet arqiliq qaytish qararimni yetküzginimde muellimim qararimgha heyran qalghandek "rast dewatamsen" dégendin bashqini démidi. Men uning qollishini qolgha keltürüsh üchün bash qaturup uzun bir parche xet yazghanidim. Qaytidighanda wetendin ekeldürgen besh alte parche kitabni xatire süpitide uninggha qaldurup kettim we arisigha manga singdürgen ejrige rehmet bildürüsh mezmunidiki öz qolum bilen yazghan xetni qisturup qoydum. Esli bu xetni kompiyotirda yazsammu bolatti, lékin hörmitim we rexmitimni chongqurraq ipadilish üchün atayin qolumda yazdim. Epsus, hich bir jawap bolmidi. Shunche tirishchanliqlirim bedilige peqet oqutquchumning chüshinishige érishmekchi édim, emma érishelmidim. Shunche uzun shunche estayidil yazghan xétimning jawabsiz qélishi uning méning qararimni qollimighanliqi édi.

2011-yili mayning axirqi künliri nahayiti jiddi ötti. Dostlurumning ketmeslik heqqidiki küldürüp we aghritip turup éytqanlirigha yalghandin "maqul" dep qoyup kétish teyyarliqini pütküzüp boldum. Néme teyyarliq bolatti! Tashlaydighanni tashlap alidighanni élip chamdanlashturduq shu. Kichikimdin bille oynap chong bolghan bir aghinem bolidighan, manga eng qiyalmighini shu boldi. Télipunda chirayliq gep qildi. Öyige chaqirip ikki kün turghuzup nesihet qildi. Bir axsham uxlimay dégüdek yaxshi sözlerni anglap peqet yüz kélelmidim we qaytmasliqqa qoshulghan boldum. Ertisi derizini achsam hawa shundaq chirayliq. "bügün ejep chirayliq kün boluptu he!" déwidim, aghinem; "hee, mangimu bek chirayliq kün bolghandek körünüwatidu, sen axsham ketmeslikke qoshulghan bolghachqa" démesmu yalghan sözliginim üchün yürügüm ézildi. Men bu yalghanni hetta etisi mangimen dégen kün'giche dawamlashturdum. U her küni télipun qilatti. Amérikida qalsam Uyghurlargha téximu köp ish qilip béreleydighanliqim heqqidemeslehet béretti. U kompiyotur ilimining dokturi bolghachqa gepliri intayin emeli we qayil qilarliq édi. Uning "yene kétishte ching tursang séni ayrudurumda tutqun qilip ambirimgha solap qoyimen. Bir qanche kün qamap qoysam wizangning waqti ötidu, kétimen depmu kételmeysen!" dégenliri hélimuésimde.

Manga eng tesir qilghan bir ish qizimning "Uyghur" dégen bu eng söyümlük sözni teleppuz qilalmighini boldi. Amérikigha kelgen aldinqi yérim yilda qizim Uyghurche gep qilsaq Uyghurche jawap qaytturatti. Kéyinchirek shunche zorlisaqmu Uyghurche gepke én'gilizche jawap béridighan boldi. Deslepte bowa, momilirigha télipun qilip harmaytti, Uyghurche sewiyisi zeyipleshkenche öydikiler sözlishishni telep qilsimu unimaydighan boldi. Bir qétim télipunda öydikiler bilen sözlishiwatsaq yoq ishlarni bahanidap xapa qilip qet'iy gepni gepke qowushturmidi. Derhal inkas qayttursam qattiq tégip qoyushtin ensirep, achchiqim bésiqqanda sorusam "siler télipunda déyishiwatqan geplerni ya men bilmisem,zérikmemdim. Siler nimishqa men bilmeydighan ishlarni, geplerni qilisler?"deydu. Balamning dégenliri yolluq édi. Uning bilidighan gepliri uning turmushidayüz bériwatqan ishlar heqqidiki paranglar édi. Wetendikiler bilen sözlishiwatimiz déginimizde biz télipunda u yashawatqan mohittin asman zémin perqlinidighan bashqa bir dunyaning gépini qiliwatattuq. U dunya Uyghur tilida berpa bolghan dunya, Uyghurning dunyasi édi. Amérikida chong boluwatqan qizimningkörgen, bilgen we his qilghanliri uning mingisige én'gilizche orunlishatti. Bizbir öyde yashawatqan bilen qizim én'giliz tili bilen berpa qilin'ghan én'gilizche dunyada, ayalim ikkimiz Uyghur tili bilen berpa bolghan Uyghurche dunyada yashawatattuq. Qizim bizni yaxshi köretti, u bizni özi bilen bir dunyadakörüshni arzu qilatti. Özining kallisidiki én'gilizche dunyaning tolimu güzel ikenlikige ishinetti. U bashqa tilda yaralghan bir dunyaning özi yashawatqan dunyani istila qilishini qobul qilalmaytti.

Bir küni ayalim türk dostlirimning ayalliri bilen söhbetke bérip amérikining bolmighur terepliri heqqide parangliship qaptu. Buni anglap turghan qizim "siler némishqa amérikining yaman gépini qilisiler, men amérikiliq, men amérikini yaxshi körimen" dep hemmeylenni heyran qalduruptu. Qizim bir küni "men jeyséin bilen toy qilimen"dégen gepni kötürüp keptu. Külüp kétip bashqa gep qilmidim. Jeysén dégini qizim bilen yeslide daim bille oynaydighan qara tenlik bala édi. Qizim shu chaghda töt yashtin emdi ashqan bolup uning kallisida adem we shey'iler türlerge ayriliwatatti. Uning neziride ademler ata-bala, qiz-oghul. Er – xotun, chongkichik, amérikiliq-Uyghur dégen türlergetewe édi. U buning ichide özining bala, qiz, kichik, amérikiliq dégen türni chüshen'gendin kéyin er-xotun dégen türni chüshen'gen we bu türge tewe bolush üchün özige layiq békitip chiqqan édi. Eger oqurmenlirimning éside bolsa"qizim, amérika we bizning Uyghurluqimiz" dégen yazmamda men qizimning yurtini bilishtin burun millitini bilgenlikini yazghanidim. Bir yilliq amérika hayati qizimning tewelik chüshenchiside zor özgirish peyda qilghanidi. U bu biryilda özini Uyghur déyishni unutmighan bilen Uyghurni qandaq teleppuz qilishniunutqan, amérikining gheywitini yaqturmaydighan derijide amérikiliq bolup'ülgürgenidi.

Wetende uninggha Uyghurluqni shunche burun singdürgen amil néme? Shübhisizki 2009-yili tomuzdiki pajiye. Aptubosta kichikkine turup yep ketken tayaq, kochidiki rehimsiz sür toqay qilishlar we aylap derizidin qarashqila bolidighan lékin birmu Uyghurni körgili bolmaydighan ghérip kochilar. Emdi qizimgha qara tenlik jeysénni özi bilen oxshash amérikiliq déyishni ögitiwatqan amil néme? Yeslidikibarawer muamile, kochidiki illiq salam, bazardiki qizghin mulazimet, her qandaqyerde shertsiz qoghudilidighan insanning hörmiti. Qizimgha bular yeslide derslikbilen ögitilmeydu, qizim özining bulardin behrimen bolushi kérekliki heqqidiki teshwiqatni radiyodin anglimaydu, lékin shu teshwiq qilinmighan barawerlik, xatirijemlik,'ittipaqliq, ishench, izzet ichide yashaydu. Mana bu uni amérikiliq qiliwatqan'amil . Men bu mohitning qizimni amérikiliq qilip qoyishidin ensiridim.Uyghurumning namini teleppuz qilalmighan qizimning Uyghurche hayatimbning birqismigha aylinishidin guman qildim. Menche héyit namazlirida dadisi bilen birsepte turalmighan Uyghur Uyghur bolamaydu. Héyit namizigha barghuche mehellidiki jamaet bilen yette qétim tekbir éytip yüriki érimigen Uyghur Uyghur bolalmaydu. Men qizimning ikki héyitimizda anisi bilen qara yaghliqni chékilep chigip tughqanliri arisida ata bowisining qebirisi aldida közliri yashlanmisa, süre-ayetlerning séhridin wujudi lerzige kelmise uni Uyghur qilalmaymen.dadisi jümedin kelgiche "dadam néme tebligh anglighandu, allahning sözliridin manga némilerni yetküzer" dep yolumgha intizar bolmisa uni Uyghur qilalmaymen. Ölüm nezrisidiki üzülmes qur'an sadasidin, toy tökünlerdiki mungluq dualardin rohiy titrimise men uni Uyghur qilalmaymen. Mem qizimni Uyghurche naxsha - muqam anglap mungning némilikining tégige yetsiken deymen. Uyghurche samani körüp köngli shatlanisken, qanliri qaynisiken deymen. Men qizimni Uyghurluq sewebidin chetke qéqilsiken deymen, men qizimni manga oxshash Uyghurluqning kasapetliride tawlansiken deymen. U shundila Uyghur bolalaydu. Méning eng ensireydighinim men yighlawatqan pajiyege qizimning temkin olturup eqli tehlil yürgüzishi. Mendin Uyghurche ögen'gen amérikiliq bir dostum héliqi pajiyedin kéyin bir ishni dep berdi. Uning bir xenzuwan oqughuchisi 2009-yili tomuzdiki pajiyeni tilgha élip yighlap kétiptu. U qiz Uyghurche sözliyelmeydiken. Dostum "némishqayighlaysen" déyishige "némishqa yighlimayttim, ular méning qérindashlirim tursa" deptu. Milletning béshigha kelgen dert-elem aldida dadisigha ésilip yighlap ketmigen qiz Uyghurche bilgen teqdirdimu Uyghur bolalmaydu. Qizim amérikida chong bolsa bundaq qilalmaydu. Men méni Uyghur qilghan mohitta qizimni Uyghur qilip chiqishni qarar qildim. Bu méning ümidim, hoququm, xushalliqim, bextim.