Uyghurni Kim Tonuydu?

Abduweli Ayup

Kona yéziq menbesi: http://bbs.misranim.com/thread-80195-1-1.html

Weten'ge qaytqandin kéyin mendin eng köp soralghan suallardin biri " amérikida xeqler uyghurlarni bilemdiken?" dégen boldi. Belkim 2009-yili tomuzdin burun bu sualgha duchkelgen bolsam "amérikidiki ottura asiya tetqiqatchiliri, momya tetqiqatchiliri (momya tetqiqatchiliri kirorendin  we kichik mörendin tépilghan jesetlerni momyalardep ataydiken), arxologlar, oral altay tilliri we ڧin ogur tilliritetqiqatchiliri, siyasiyonlar, néڧit we meden sodigerliri, ziqqa, öpke tébrikiloz, zeherlik chékimlik we eydizdin mudapiyelinish tetqiqati bilen shughullinidighanlar yaki bularni heqsiz dawalaydighan saxawet teshkilatliri,'asiyadiki namratliq mesilisini tetqiq qilghuchilar, jonggu-xenshunaslar, islam tetqiqatchiliri, qumilishish we qurghaq rayunlar tetqiqati bilen meshghullar, taghqachiqish mestaniliri, yipek yoli tetqiqati we sayahitige hérismenler uyghurlarni bekrek bilidiken" dégen bolattim. Lékin 2009-yili 7- aydin kéyin amérikidilaemes dunyada uyghurni bilmeydighanlarni bek köp dégili bolmaydu. Mektipimizning bir aptubus shopuri uyghurlarni jongguda ötküzülgen olimpik jeryanida yüzbergen weqeler arqiliq bilgeniken. Héndistanliq qoshnam 2009-yili tomuzdikiishlar seweblik uyghurlarning ehwalidin waqipliniptu.

"uyghurlarni dunya bilmeydu" dégen qarashning shekillinishige bezi toluq bolmighan uchurlar wetarix heqqidiki saghlam bolmighan chüshenchiler seweb bolghan. Kütüpxanilardin uyghurlar heqqide kitab izdesh, bashqilarning uyghurlar heqqidiki melumatini bilish üchün tarixni nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. Bu yerde halqiliq mesile shuki,tarixta türk dep atalghan bügünki uyghurlarning 20- esirde gherp tetqiqatchilirining qelimide sherq türkliri, rus apturlirining qelimide uyghurlardep ikki xil atalghanliqi nezerdin saqit qilinmasliqi kérek. Yéqinqi yillarda jahan körgen uyghurlar yazghan sayahet xatiriliride "uyghurlar heqqidiki uchurbir hasharat heqqidiki uchurdinmu azken, uyghurlarni chet'ellerde hich kim bilmeydiken, uyghurlar heqqide yézilghan kitablarmu bek azken" dep yazghachqa, uyghur awamdiki eslidinla yayghin bolghan tashlinish, yeklinish,kemsinish we ghéripsinish tuyghusi téximu küchiyip "bizni zadi bashqilar bilmeydu. Derdimizni hich kim chüshenmeydu. Bizni dunya tashliwetti..." dep uhsinish téximu omumliship ketken bolushi mumkin.

Amérikida uyghurlar heqqide yézilgha kitap,dokilat we axbaratlar az emes, emeliyette sayahetname yazghan apturlarpeqet öz mektipining kütüpxanisighila yaki özi barghan kitapxanilarghila qarighan bolushi mumkin. Men kanzas unwéristitining kütüpxanisining tor bétige kirip uyghur dégen xetni kirgüzüp izdep béqiwédim 160 tin artuq kitabning ismini körüshke ülgürdüm. Kitablar asasen rusche, én'gilizche, gérmanche, xensuche bolup uyghurche,türkche, fransozche, italiyanche, gollandche, yapunche, koriyanche, erebche kitablar'asasen toluq emes édi. Hetta uyghurlargha ait én'gilizche kitablarmu toluq emes édi. (lékin lazim dése heqsiz'ekeldürüp béridu) . Mesilen, es'et sulayman muellim "özlük we kimlik" dégen kitabida tilgha alghan"tebessum yitken zémin" dégen én'gilizche kitab bizning mektepning kütüpxanisida yoq iken. Yene biri uyghur dégen nam bilen baghlan'ghan kitab yaki tetqiqatlarning azliqi uyghurlargha ait tetqiqatning azliqini chüshendürmeydu.uyghur nami 1921-yili tashkente békitilishtin burunmu xelq'arada uyghurlar weejdadliri heqqidiki tetqiqat bar édi. Mesilen morgan eserliride tilgha alghanturanche tuqqanchiliq tüzümi, markis eserliridiki emir tömür we bashqilar.uyghur nami békitilishtin burun uyghurlar heqqidiki tetqiqat türkler we otturaasiya heqqidiki tetqiqat dairiside yürgüzülgen bolghachqa buni bügün kompiyotirgha uyghur dep kirgüzüp tapqili bolmaydu. Hetta seksiniji yillarghiche bolghan ariliqta sowit ittipaqi alimliridin bashqa tetqiqatchilar uyghur tili dégenning  ornigha sherqi türk tili dégenni qollan'ghan. Uyghur dégenlik gherp alimlirining neziride qedimki uyghurche tékistlerning ortaq atilishi bolupla qalghan xalas. Shunga uyghurlarning bügünki nami we yurti bilen baghlanmighan tetqiqat we kitablarni uyghurlar bilenmunasiwetsiz dep qarap uyghurning jahan'gha tonulalmighanliqidin epsuslinish bihajet.

Emeliyette amérikidauyghurlargha ait én'gilizche kitaplar uyghurlardin nopusi köp bir qisim  milletler heqqidiki kitaplardin jiq. Amérikidauyghurlargha ait tetqiqatning we kitablarning az köplüki heqqide gep achqandamenche sélishturush usulini qollansaq mesile bir qeder konkiritlishidu.emeliyette özemning kespi bolghan uyghur tili oqutushi heqqide yézilghan én'gilizche kitab iranning dölet tili bolghan paris tili heqqide yézilghan én'gilizche kitabtin jiq. Mesilen uyghur tili heqqide yézilghan én'gilizche"teklimakandin salam" dégen kitabni we uning awazliq nusqisini bizning mektepning tor bétidin chüshiriwélishqa bolidu. Indiyana unwéristiti neshirqilghan, bir qeder mukemmel tüzülgen uyghurche öginish kitabini amérikida xalighanche sétiwélish mumkin. Bundin bashqa xemit zakir én'gilizche tüzgen uyghurche öginish kitabinimu tordin sétiwélish mumkin. Xemit tömür yazghan "hazirqi zaman uyghur tili grammatikisi" dégen kitabning én'gilizche terjimisi amérikidaköpinche kütüpxanilardin tépilidu. Men mektipimizde parische ögniwatqan chéghimdatört sawaqdash parische öginidighan én'gilizche kitab izlep ne kütüpxanidin, nekitapxanidin, ne tordin tapalmay aware bolduq. Axiri bolmay kitap irandinkeltürülgiche bir ikki hepte saqlashqa mejbur bolduq. Uyghur tili dersining hindiyana unwéristiti, michigan unwéristi, washington shitatliq unwéristiti,siyatuldiki washington unwéristiti, xarward unwéristiti, masachostis téxnik unwéristiti qatarliq mekteplerde tesis qilinishimu uyghurlar heqqidiki tetqiqatning amérikida u qeder ajiz emeslikini chüshendüridu. Amérikahökümiti oqughuchilarni mukapat bérish arqiliq öginishke ilhamlanduridighansitratigiyilik tillar qatarida uyghur tilining her yili bolushi uyghurlar weuyghur tili heqqidiki tetqiqatning amérikida unche ajiz halqa emeslikini chüshendüridu.

"uyghurni kim tonuydu?" bu sualning sorulushi intayin qimmetlik. Shübhisizliki,'uyghurlarning tonulishi xelqning tebiiy arzusi bolupla qalmay paydiliq intilishtur.uyghurlarning siritqi dunyada özini bilidighanlarning bar yoqliqigha qiziqishi tolimu tebiiy bir ish. Bir shexs bolush süpitimiz bilen dunyada hich qaysimizning xeq tonumaydighan nam nishansiz insan bolup qalghimiz yoq. Uyghurni dunyagha tonutush chaqiriqi del her bir uyghurdiki herqandaq insan'gha ortaq bolghan yuqarqi hörmetlinish ihtiyajining sadagha aylinishidur. Türlük usullar bilen uyghurlarni dunyagha tonutushqa urunush alqishqa erziydighan tirishchanliqtur. Dunyada birermilletla emes, döletler we dölet bashliqlirimu öz dölitini nopuzluq metbuatning tochkisigha aylandurush üchün tipirlishidu. Gézittin oqushumcheamérika pirizdéntining dölitige bolghan ziyaritini yaki amérikigha ziyaretkebérshini qolgha keltürüsh üchün dunyada nurghun döletlerning pirizdéntliri herqétimliq amérika hökümitige xéli köp menpeetlerni teqdim qilidiken.tonulushning  paydisini his qilmighan bolsaxeq bunche aware bolmighan bolatti.

Milletning tonulishining, axbaratning tochkisighaaylinishining ehmiyitini töwendiki misaldinmu körüwélish mumkin. Eng addi misal,mektipimizdiki bir uyghurshunas uyghur tiligha dair bir qanche tetqiqat témisinimunasiwetlik tetqiqat fundi jem'iyetlirige ikki yil uda yollap ghelibeqilalmighaniken. 2009-yili küzde qayta yollap üch tetqiqat témisi biraqlautuqluq tallandi. Perez qilinishiche bumu 2009-yili tomuzdin kéyin uyghurlarning dunyawiy axbaratlarning qiziq noqtisigha aylinip qalghanliqi bilen munasiwetlik.mektipimizde oqughuchilarning qanundin meslehet ishxanisi bar. Bu ishxanidikiler'oqughuchilarning sot we qanun bilen alaqidar ishlirigha heqliq mulazimet qilidu.oqughuchilarning ayliq kirimi 700 dollardin kem bolsa heqsiz mulazimetti nbehrimen bolsa bolidu. Bir uyghur tonushum bu ishxanigha 2009-yili 7- ayning axiri sotqa munasiwetlik bir ish bilen kiriptu. Adwukat néme ish yüz bergenlikini sorap bolghuche pajiyelerdin yüriki ézilip turghan bu qérindishimiz yighlap tashlaptu. Adwukat bu qizning uyghur ikenlikini bilgendin kéyin kirim ispatini körmeyla mulazimet heqqi üchün élinishi kérek bolghan 100 dollarni epkes qiliptu. Chünki umu télwizorlarda künde bériliwatqan uyghurlargha ait xewerni körgeniken.

Dunyaning özini tonishini,chüshinshini arzu qiliwatqan uyghurning hazirini, kelgüsini we  ötmüshini ilmiy kitab, terepsiz axbarat,mukemmel maarip arqiliq chüshinish pursitige érishelmesliki, özi heqqidepilanlarda bolalmighanning üstige bashqilar teripidin  tüzülüwatqan sitiratigiyilerdinmu bixewer qélishi dunyani chüshenmeslikidinmu artuq pajiye. Bu kishilerni özige toghra baha bérelmeslik, özini dengsiyelmeslik, özige layiq pilan tedbirlerde bolalmasliq,tüzülgen sitiratigiyilerge layiqlishalmasliq, özi heqqide qiliniwatqan hökümlerge eqliy pozitsiye tutalmasliq qatarliqlarni  keltürüp chiqiridu.

Türlük sewebler tüpeylidin uyghurning özinitonush we öginishidiki menbe edebiyat eserliri we edebiy maqaliler bolmaqta. Uyghurlarning'ötmüshi, bügüni we etisi heqqide yéziliwatqan edebiy eserler we edebiymulahizilerde milletni shexsleshtürüsh, obikitlashturush, jinsiyleshtürüsh xahishining ewj élishi we ammiwiylishishi uyghurlarning özi heqqide ilmiy, eqliy,muntizim tonushqa ige bolushigha qiyinchiliq tughdurmaqta. Eger millet heqqideilmiy, eqliy we muntizim tonushqa ige kishiler yéterlik bolsa édi, milletni kemsitish, obikitleshtürüsh, shexsleshtürüsh, jinsiyleshtürüshtek natoghra tepekkur aditikeskin tenqidlerge uchrighan bolatti. Netijide milletni kemsitidighan, qara qoyuq inkar qilidighan illetchilik pikir éqimi bu qeder ammiwiylashmighan bolatti.mesilen, extem ömer "edebiyat bolmisa bolmaydu" dégen bir edebiyxatiriside "milletning illiti kirge oxshaydu, edebiyat sopun'ghaoxshaydu" dep yazidu. Bu milletni obikitlashturush bolup millettikiatalmish "illet" ni yeni kirni körgili,  tutqili bolmaydu. Millet medeniyitide peydabolghan namuwapiq adetlerni sopun kirni yughandek edebiyat arqiliqla yuyuptaziliwetkili téximu bolmaydu. Bayqishimche milletni bundaq obikitlashturush 80-yillarning otturiliridin kéyin meydan'gha kelgeniken. Mesilen, tiyipjan éliyiw

Méghizi shakili bar hernersining,

Ey eqil shundaq chüshenmilletnimu.

Béyiydu milletningmu peziliti,

Tüzetse özidiki illetnimu.

Bumu oxshashla milletni obikitlashturghanliq bolup shakal bilen méghizni ayrish hemme ademning qolidinkelgen bilen milletning peziliti we illitini ayrish, peziletning temini méghizningtemini tétighandek tétip, illetning ziyinini shakaldek ilghiwétish hemme ademning qolidin kelmeydu. Milletni obikitlashturushning yene bir misali xelqni padigha,ziyalini padichigha oxshitish. Bu yerde millet gep qilalmas, tepekkursiz obikitqaoxshtilighan bolup bashlighuchi ziyalining roli mutleqleshtürülgen.  Bundin bashqa edebiy obzurlarda köp qollunilidighan "xelqqe ziyanliq iddiye tarqatqan, xelq qobulqilalmaydighan ishlarni yazghan, xelqning chüshinish iqtidarini oylashmighan..."dégen geplerdinmu yazghuchilarning özini teswirligüchi, yétekligüchi süpitide bir yükseklikke qoyuwélip xelqni yéteklenmise, teswirlenmise bolmaydighan obikitqa aylandurup qoyghanliqi körünüp turidu. Bundaq tepekkur usulida chiqarghan yekün alimdinmu,zalimdinmu, nadandinmu, aqildinmu terkip tapidighan bir ademler topigha emes,shey'iler topigha masraq bolidu. Xelqning yazghuchilarning millettin ibaret bundaq körgili, tutqili bolmaydighan meniwiy birlik, angdiki mewjudluqni konkirit obikit süpitide közitishi, tesewwur qilishi we teswirlishi tarix we riyalliqni edebiyat arqiliq chüshinishke mehkum bolup qalghan uyghularda xatauqum peyda qilidu.

Uyghurni shexsleshtürüshmu  bir qisim edebiy eserler we "illet"ler tenqid qilin'ghan edebiy maqaliler sadir qilghan nuqsanlarning biri. Insanlardunyani teswirligende ademleshtürüshtin (shexsleshtürüsh) xali bolalmighan. Mesilen,paris qoltuqi, istanbul boghuzi, tumshuq shehri, tagh umrutqisi,  öngkür aghzi qatarliqlarda ademlerdebolidighan ezalar arqiliq tebiet mewjudatliri teswirlen'gen. Insanlar dunyanicheshendürüshte bir türdiki murekkep hadisilerge ademge xas ezalarning namlirini bérish arqiliq murekkep shey'ini addilashturup chüshinish meqsidige yetken. Bundaq tepekkur aditi turmushimizda nahayiti köp uchraydu. Mesilen, "qeshqerni uyghur medeniyitining yüriki dések ghuljini uyghur medeniyitining közidur.", "ziyalilarxuddi doxturgha oxshash milletning wujudidiki illetlerni waqtida bayqimisa,rehimsizlik bilen opiratsiye qilmisa bimarning hayatigha xewp yetkendek milletkimu xewp yétidu.", " millettiki nuqsanlarni opiratsiye qilish uyghurlarning saghlam tereqqiyatning aldinqi sherti.", " ademler özidiki eypni eynektin köridu, milletmu admge oxshash özini tonushta mushundaq eynekkemuhtaj." dégendek jümlilerni daim oqup, anglap turimiz. Bulargha birqarisa toghridek tuyghu béridu. Lékin tepsili oylap baqsaq bundaq milletni shexsleshtürüshte murekkep mesile addilashturulup chiqirilghan xulase eqilge uyghun bolmay qalidu. Birmilletning mesilisi bir shexsning mesilisidek undaq addibolmaydu.  Bundaq tepekkurni lérik nesirwe shiérlarda qollunushqa bolghan bilen millet heqqide mulahize yürgüzgen maqalilerde qollunulsa oqurmenlerde xata chüshenche kélip chiqidu.

Milletni jinsiyleshtürüp teswirleshni bir qisim edipler milletning rohiyitini qazghanliq dep yoshuruwatidu.bir dangliq shairning nopuzluq bir jornalda " uyghurlarning yérim éngi diniy ang, yérim éngi jinsiy ang" dep yazghanliqini we méningmu birmezgil buhökümni toghra dep qarap yürginimni unutalmaymen. Bir qisim edipler ڧruiydning insandiki barliq ijadiyet we qizghinliqning menbesini jinsiyetke baghlap chüshendürishidin örnek élip, kishilerdiki janliqlargha ortaq iqtidarni uyghurlarda"alahide" dep köptürüp teswirlimekte. Emeliyette amérikida qaratenlikler aq tenliklerge bekrek shehwetxor körünidu. Gérmaniyede türklergérmanlargha jinsiyetke "alahide" xushtardek bilinidiken. En'giliye mustemlikichiliri eyni chaghda héndistanliqlarni, firansiye mustemlikichiliriereblerni jinsiy turmushqa alahide mayil qilip teswirligeniken.  Mushu noqtidin oylighanda xeqning nezirideuyghurlarning jinsiyet mesililiride "alahide" teriplinishidinpexirlinish we buni uyghurning xasliqi dep chüshiniwélish saddiliqtur. Buni uyghurning erlik xaraktirdiki millet ikenlikining ispati süpitide teswirleshxeqning dépigha ussul oynashtin bashqa gep emes. Atalmish xeqning paranglirida,kitablirida uyghurlarning erlik xaraktiri küchlük, ayalliq güzelliki perdezsiz,'ochuq déyilgenlik, qalaq, yawayi dégen gepning yapta éytilishidur. Bezi yazghuchilarning buni " milletning xasliqi heqqidiki bayqishimiz" depqarap qalpaytip eserlirige singdürüshliri xeqqe maymun oyuni oynap bergendekbir ish xalas.

Dunya uyghurni bilidu, emmauyghurning dunyani we özini bilishi yéterlik emes. Mendin "amérikiliqlarbizni bilemdikin, tonumdiken" dep sorawatqanlar emeliyette amérikiliqlarnimu,'amérikinimu, eng mohimi özinimu tepsili bilish purstidin mehrum. Dunyaning uyghurni bilishi ilmiy kitablargha we axbaratqa tayinidu. Uyghurning dunyani bilishi peqet her küni merkiziy télwéziye istansisining xewerlirige we mektep maaripigha asaslinidu. Hazirqi maarip menpeetpereslik, süyiistimalchiliq asasigha qurulghan bolghachqa insan'gha paydiliq bolghan medenler, haywanlar,hasharetler, ösümlükler, hawarayi toghrisidiki bilimler tepsili sözlen'gen bilen milletlerning medeniyiti, yerlik bilimi, dunya qarishi, güzellik ölchemliri heqqidiki chüshenchilirini tonushturidighan bilimlerni yéterlik we tepsili ögitishke qadir emes. Bu kishilerning öz ara chüshinishige tosalghu bolidu, hem bolmaqta.uyghurlarning özini edebiy eserler we edebiy maqalilerning wastisi bilen chüshinshke mehkum bolup qalghanliqi uyghurlarda mesililerni logikiliq analizqilishqa sel qarash, bezi ilimge muxalip qarash, xata tonush we namuwapiq tepekkur'aditige könüp qélish qatarliqlarni peyda qilmaqta.