Étirap qilishqa bolmaydighan ikki portérit

Yarmuhemmet tahir tughluq

Heyranliq we epsusluq

«shinjang medeniyiti» zhurnilining 2010 – yilliq 1 – sanigha meshhur ressamimiz ghazi emetning «ulugh alimlirimiz yüsüp xas hajip bilen mehmud kashghery portrétlirining yaritilishi heqqide» namidiki maqalisi bérildi. Maqale méning 2006 – yili «junggo milletliri» zhurnilining 5 – sanida élan qilin’ghan, 2007 – yili, shinjang uniwérstéti neshriyati teripidin neshr qilin’ghan, «11 – esirdiki uyghur idi’ologiyesi» dégen kitabimgha kirgüzülgen «ikki alimning portériti we milli xaraktéri» dégen maqalemge jawaben yézilghan obzor idi. Men maqilini oqup bir tereptin heyran qaldim, yene bir tereptin epsuslandim. Heyran qélishimdiki seweb, maqalida men otturigha qoyghan qanuniyetlik ilmiy we tarixi meslilierge qarita közini yumuwélish pozitsiyeside bolghan, héch bolmighanda «qutadghubilik» bilen «diwan lughet türk» dégen shahit eserlerni estayidil birer qétim waraqlap körüp béqip andin pikir qilmay, eksiche méni «yéterlik bilim asisi bolmighan obzorchilarning asassiz we orunsiz baha we teqriz yézishi kishini epsuslanduridu» dep eyibleydu.

Aptor «yéterlik bilim asasi bolush» dégen telepning salmiqini mölchiyerliyelmigen bolsa kérek, bu pikirdin «mendek bir meshhur ressam üchün, héchkimning obzor yézishigha heqqi yoq» dégen mena chiqidu. Men ressam emes, ressamliq sen’itining ichki qanuniyetlirini taza chüshenmeymen, shunga ikki alimning resimliride ekis ettürülgen sen’et ölchimi heqqide pikir qilmidim, belki men 30 yildin béri tetqiq qilish jeryanida hasil qilghan bilish netijilirimge, tarixi pakitlargha asasen ilmi nuqt’iy nezerde turup semimiy tekliplirimni otturigha qoyghan idim. Men ömrümni ikki alimni we ularning eserlirini chüshünüshke serp qildim, ular bilen birge mangdim, birge yattim hem pikirleshtim. «qutadghubilik» heqqide bir qanche kitab yazdim, hemde bir qanche yil serp qilip «diwan lughet türk» ke sherhi yazdim. Bu jeryanida mehmud kashgheri bilen yüsüp xas hajipning meniwi we jismaniy simasi dilimgha chongqur ornashti. Shunga, ular toghruluq pikir qilishqa özümni tamamen heqliq dep qaraymen.

Epsuslinishimdiki sewep shuki, ghazi ehmet akining ilmiy meslilerge qarita ilmiy pozitsiyede bolmighanliqi we semimiy bolmighanliqi boldi. Biz héch bolmighanda tarixqa obdanraq nezer sélishimiz, tarixqa hörmet qilishni ögüniwélishimiz lazim. Bir- birimizge semimiyetsizlik, hörmetsizlik qilsaq karayiti chaghliq, tarixqa hörmetsizlik qilsaq tarixqa yüz kélelmeymiz. Tarix hergizmu köz boyamchiliqni kötürmeydu. Bizning qilghan her- bir ishimiz tarixning siniqigha berdashliq béreleydighan, tarix étirap qilidighan bolishi kérek. Yüsüp xas hajip bilen mehmud kashgheri 11- esirdiki qaraxanilarning yuqiri tebiqisige mensup bolghan uyghur alimliri, hergizmu ereb yaki pars sha’irliri emes, yene bir tereptin hazirqi dewrdiki uyghurlarning tipidin emes. Shunga ming yil burunqi milliy medeniyetni, itnik alahidilikni, milliy xasliq we tarixi alahidilikni bilmey turup, tarixi shexslerning portériti heqqide tesewwur qilish elwette shu tarixi shexslerge nisbetenmu hörmetsizlik bolup qalidu. Shunga kitabxanlarning éngida shekillinip qalghan bezi müjümel chigishlerni yéshiwélishigha yardimi bolar dégen niyette bir qisim meslilerge qarita konkritraq pikir qilishqa toghra keldi.

Yüsüp xas hajip we mehmud kashgherining portériti namida otturigha chiqqan yuqarqi ikki resim eng az dégendimu mundaq mahiyetlik nuqtilarda uyghunluq bolmighanliqi üchün étirap qilinmaydu.

Birinchi, tarixiyliq we dewr alahidiliki ekis etmigen.
Ikkinchi, milliy alahidilik we xasliqtin yiraqliship ketken.
Üchinchi, uyghurlarning xaqaniye dewridiki érqiy alahidilik nezerdin saqit qilin’ghan, netijide hazirqi zaman uyghurliri bilen bir tip qilip qoyghan.
Tötinchi, shexsining indi’udal alahidiliki we öz dewridiki salahiti, ijtima’iy orni we salapitini ipade qilidighan pakitlargha zadila nezer aghdurulmighan.
Beshinchi, tarixi pakitlar we «qutadghubilik» bilen «diwan lughet türk» tiki uchurlargha estayidil mu’amile qilinmighan. Héch bolmighanda ressam ikki alimning eserlirini bashtin- ayagh bir qétimmu körüp baqmighan. Peqet bashqilar yazghan maqale eserlerdiki üzündilerdinla paydilan’ghan. Shunga bu hergizmu sala- sülhi qilidighan ish emes, bir milletning tarixi, medeniyti we iptixarigha taqishidighan muhim tarixi mesle. Biz mundaq éghir sewenliklerni özimiz hés qilip tüzetmisek beribir tarix uni inkar qiliwétidu. Tarixning siniqigha berdashiliq bérelmeydu.

«qutadghubilig» ke bedi’iy edebiyat nuqtiy nezeridimu sep sélishqa toghra kélidu

Aldi bilen déqqitimizni tartidighan terep, ikki alimning resimini sizishta yash qurami étibargha élinmighan, eslide bu hergizmu sel qarashqa bolmaydighan muhim amil idi, biraq ressam ghazi ehmed bu heqtiki pakitni étirap qilmayla qalmay, belki méning resimni chüshinish iqtidarimning tolimu cholta ikenlikini eyibligen, hem ikki eserni ressamliq nezer bilen közetmigen dep: «ikki alimni eng yaxshi chüshinidighan aptor bu ikki alimning kitablirini ressamliq neziri bilen estayidil oqup baqimighan bolsa kérek» dep bolup, özining ressamgha xas nezeri bilen qayta – qayta oqup chiqqanliqini tilgha alidu we yüsüp xas hajipning potritini sizip chiqishqa:

365 tekküzdi manga qolin ellik yashim,
Qoghu qildi quzghun tüsidek bashim.

Dégen béyitqa asasen yüsüp xas hajipni saqalliri waqitsiz shunche aqirip ketken qilip sizghanliqini chüshendüridu. {emeliyette yuqarqi béyitta gep saqal toghrisida emes, bash (chach) heqqide bolun’ghan bolsimu} eslide yüsüp xas hajip yuqiriqi béyitlarni hayatning qanuniyiti, yashliqning pursetliri we qimmiti, qériliqning mehrumluqliri we musheqqetlirini bedi’iy yükseklikte eks ettürüp, ewlatlargha, yashlargha nesihet qilip, ibret közini échishqa, hayatini qedirleshke dalalet qilmaq bolidu. Bayanlirida elwette mubalighe (köptürüsh) tek bedi’iy amillar bar. Eger undaq edebiy we bedi’iy amillarni nezerge almay, «ressamliq neziri bilenla» udulmu - udul chüshen’gende, yüsüp xas hajipni ema, palech, dok qilip sizishqa toghra kélidu.

Yüsüp xas hajip «qutadghu bilig» esirining 371 – béyitida «oqtek tüz qeddim yadek igildi» dése, 374 – béyitida «kishensiz turup qedem alalmas bolup qaldim, nurluq közlirim qarangghu kichidek yorumas (körmes) bolup qaldi» deydu. 6529, 6530, 6532 béyitlirida: « ipardek qara bashqa kapur pürküdüm, qiyiindek tüz qeddim egri yadek igildi (mükchiyip qaldim). Erghuwandek qizil mengzim zepirandek sarghaydi.»deydu, bu arqiliq, hayatta insanning bésip ötüshi mumkin bolghan tebi’iy qanuniyitini «men» obrazda ekis ettüriwatidu. Elwette buninggha ressamliq nezeri bilenla sep salmay, yene bedi’iy edebiyat nuqtiynezeri bilenmu nezer aghdurushqa toghra kélidu. Men rasitnla «ressamliq nuqti’inezer» dégenning némini nezerde tutiwatqanliqini chüshenmidim. Ressamliq nuqti’inezer dégen bir terepni körüp, yene bir terepke közini yumiwélishmidu? Insanning teb’iy yétilish qanuniytini hésabqa almay, shey’ini mahiyet jehettin küzetmey, hadisilik terepke ésliwalidighan «nezer» midu dep qaldim. Emeliyette, ressamliq sen’iti bilen bed’iy edebiyat qarimu– qarshi qutuptiki ilim emes, biri boyaq bilen obraz yaratsa, yene biri til sen’iti arqiliq obraz yaritidu. Her ikkilisining ortaq bir pirinsipi bar, u bolsimu turmush we shey’ilerni chinliq bilen ekis ettürüsh. Resimde heqiqetenmu chinliq ekis etmigen. Aptor maqalida yüsüp xas hajipning esli yash quramini süpetlep mundaq deydu. «saqal- buruti chüshüriüwétilse, yash yigittek közliridin nur yéghip, chirayi parqirap, qeddi- qamitini tik tutup turghan hem jushqun hem rohluq halitini körgen bolattuq» , men tekitlimekchi bolghan qanuniyetke muxalip ishning biri del shu idi. Shunche ümüdwar, shunche jushqun, közliridin nur yéghip, chirayi parqirap turidighan, hayati küchi urghup turghan, ésil tebi’etlik bir ademning saqallirini chüshkünleshken, ümüdsizlen’gen, érsiy késelge kiriptar bolghan ademningkidek, qiran ademning éngikige yetmish yashliq bowayning saqilini chaplap qoyush qaysi mez’hepitiki ressamliqning mentiqisidu. Bizge yash qurami ellik yashtin halqighan, rohiyti bilen jismaniyti bir gewdige aylan’ghan yüsüp xas hajipning obrazi lazim. Hergizmu saqili yetmish yashliq boway, özi téxi yash yigit bolghan sehnide rol éliwatqan artisning obrazi emes. Ressam ghazikam yétekligen menzil bilen mangghanda nishan xata tallan’ghan bolidu, 50 yashlardiki jushqun, ümüdwar, rohluq bir ademning chach- saqallirining shunche aqirip ketkenlikini yuqarqi béyittin bashqa chüshündüridighan asas barmu? Yuqarqi béyitlarda qoyulghan chach heqqidiki obrazliq bayanlarni bed’iy edebiyat nuqtisidin «qara chachlirimgha aq sanjildi» dep chüshinilidu, yene bir terepke nezer aghdurghanda qelem hem elemde yétilgen bu ghorurluq alimning boyun- kökrekliridin bughdiyeknila éliwetse, burutliri xet tartmighan yash yigitlerning kökrikidek sidam, moysiz sizilip qalghanliqini körimiz. Saqalliq shunche wizhdanliq, ghorurluq yüsüp xas hajipning meydiside azraqmu tük yoq bolghiymiti. Yüz- chirayidiki alametler bilen, boyun we kökrikide masliq ekis etkenmu? Bash teripini tosup turup, boyun we kökrikini tejirbilik ressamlardin birige körsetse qandaq baha bérer? Öz waqtidiki uyghurlarning bedini yüsüp xas hajipning süritidek undaq moysiz emes idi. 1082- yildiki qanun höjjitide guwahliqqa chiqqan erning bedenlirini «tüklük» dep süpetligen, oghuzxanmu shundaq tüklük xaqan idi. Meniwiyet bilen jismaniyeitning birlikini ekis ettürüshte elwette bu tereplergimu nezer aghdurush lazim idi. Uyghurlarda ‹‹meydiside tüki bar›› dégen édi’om ésil tebi’etlik, ghorurluq, küch quwwiti urghup turghan kishilerning süpitidur, dégen. Resim dégen ressam öz neziri bilenla qarap hozurlinish üchün sizilmaydu, belki awamning behrimen bolishi üchün sizilidu, awamning neziri bilen qarighanda, yüsüp xas hajip bilen mehmud kashgherini yuqarqi portértidin ularning yash perqi nuqtisidin némini hés qilalaydu. Yüsüp xas hajipni mehmud kashgheridin 10yash etrapida kichik dep hés qilalamdu? Qanuniyetke hörmet qilinmighachqa, yüsüp xas hajip mehmud kashgheridin 20 yash etrapida chongdek tesirat béridighan halet shekillen’gen. Emeliyette ikki alim yash qorami jehettin tengtush hésablinidu.

Yüsüp xas hajipning simasini izdesh yoli

«qutadghubilik» uyghurlarning idiye tarixidiki möjizilik bedi’iy piramida, hakimiyetchilik éngining zaman we makandin halqighan ilghar tipi, 11 – esirdiki bilish netijilirining bedi’iy yükseklikte ekis étishi. Yüsüp xas hajip ilghar hakimiyetchilik éngida turup, padishahtin tartip döletning barliq tebiqilirining özide hazirlashqa tégishlik insaniy sapa we kespiy sapasi heqqide ölchem qoyup chiqidu. Eserdiki idiyiwiy sistéma dölet we qanun simwoli küntughdi ilig, bext iqbal simwoli aytoldi, eqil paraset simwoli ögdülmish, aqiwet we qana’et simwoli bolghan odghormishlar otturisida bolup ötken söhbet we munazire arqiliq turghuzilidu. Eserde yaritilghan herbir obraz idi’al tip bolup, ular yüsüp xas hajipning ghayisidiki idi’al döletning qurghuchiliri we ijrachiliri. Elwette, bedi’iy edebiyatning pirinsipi eserge aptorning meniwiy obrazi melum derijide singidighanliqini inkar qilmaydu. Undaq bolsa yüsüp xas hajipning obrazini «qutadghubilik» tiki qaysi qatlamdin izdise muwapiq. Bu mesilide yenila «qutadghubilik» ni uzun tetqiq qilghan meshhur alimlarning pikrige murajet qilishqa toghra kélidu.

Meshhur alim reshid reheti arat yüsüp xas hajipning «qutadghubilig» tiki obrazini izdeshke toghra kelse «ay toldi bilen ‹oqush-eqil›ge simwol bolghan ögdülmishning kishilikide sha’irning özini teswirligenlikini éytalaymiz. Eserdin bu ikkisi heqqide ögen’genlirimiz, yüsüpning shexsiyiti heqqide bilidighanlirimizgha mas kélidu. Tebi’iyki, bu sélishturmida eserdiki heriketlerning tereqqiyati we heriketke ishtirak qilghan shexslerning oynighan roli sewebidin zörür bolghan perqlerni nezerge élish kérek»①deydu. Resid rehmiti arat yuqiriqi köz qarishini yuqiri iqtidargha ige bolghan aytoldi küntughdi iligning etrapigha istidatliq kishilerni toplawatqanliqini anglap, özining iqtidarini jari qildurush istikide uzun musapilerni bésip paytexitke kélip, kéyin ordigha qobul qilin’ghanliqi hemde küntughdi iligning eng etiwarliq wezirliridin bolup qalghanliqi bilen yüsüp xas hajip shunche yuqiri iqtidargha ige bolsimu, 50 yashlarghiche zamanning külpetliridin dili jarahetlen’gen, nurghun qismetlerni bashtin kechürgen alim balasaghundin ordakent «qeshqer» ge kélip, édi’al dölet ghayisi eks ettürülgen «qutadghubilig» esirini bughraxan’gha teqdim qilghandin kéyin, ordigha qobul qilinip, bughraxanning yüksek qedirlishige érishkenliki we tartuqlinip xas hajipliq mertiwisi bérilgenlikidek bir qatar iqtidar we sergüzesh ortaqliqi qatarliqlar nezerde tutilidu.

Ghazikam maqalida yüsüp xas hajipning portiritini «qutadghubilig» tiki xas hajip qandaq alahidiliklerge ige bolushi kérekliki heqqide bayan qilghan 31 – babtiki teleplerge asasen turghuzup chiqqanliqini éytidu. Bu xil izdinish mentiqigha chüshmeydu. Resimide yaratmaqchi bolghan obraz «qutadghubilig» ning aptori yüsüp xas hajipning obrazi, hergizmu yüsüp xas hajip «qutadghubilig» te édi’al döletning ulugh xas hajipi süpitide bayan qilin’ghan ademning teswir köchürülmisi emes, uning üstige, eserdiki xas hajip bed’iy obraz derijisige kötürülüp teswirlen’gen pérsunazh obrazi emes, yandashma obrazmu emes, u bir edebiy détal, yeni «qutadghubilik» tiki ögdülmishning obrazini gewdilendürüp béridighan waste. Untumasliq kérekki, yüsüp xas hajip «qutadghubilig» ni yézishtin burun xas hajip emes idi. Eger bughraxan yüsüpke wezirlik, ishik aghiliq, ghezinidarliq, yaliwachliq, subashiliq, pütükchilik qatarliq mertiwilerning birerini bergen bolsa, yenila bu obrazlarda ekis etken qiyapet we meniwiy kamalet yüsüp xas hajipta« toluq hazirlan’ghanliqigha jezim» qilarmiti. Shunga, reshid rehmiti arat ögdülmishning obrazida yüsüp xas hajipning simasi eks etkenlikini bayan qilghanda mundaq dégen: « aytoldining oghli chong bolup , hökümdarning ishenchisige ériship dadisining ornigha wezir bolidu . Sha’ir her türlük pezilet we xisletlerge ige bolghan bu alim wezirni dölet ishlirila emes , belki yene shexsiy chüshenche we heriketlerdimu hökümdarning yardemchisi süpitide sehnige chiqiridur . Shuning bilen uninggha döletning eng aliy mu’essesiliri heqqide söz qilish pursiti béridu . Bezide hökümdarning we bezide udghurmishning so’allirigha jawab bérish sheklide sözlen’gen bu pikirler dölet teshkilatining pelsepesini we exlaqiy asaslirini teshkil qilghan bolup , qedimki we yéngi dewrlerni bir birige baghlash jehettin tengdashsiz bir qimmetke ige . Shunga , nöwiti bilen hökümdar , wezir , qomandan , hajib , ishik aghisi , elchi , pütükchi , ghezindar , bash ashpez , sharabdar mensepliri we bu orunlarni igiligen kishilerning xususiyetliri we wezipiliri ayrim bablarda chüshendürülgen . » yüsüp xas hajipning eserdiki siymasini «qutadghubilik» te yaritilghan mukemmel obrazlardin emes, belki mukemmel obrazlar bayan qiliwatqan bed’iy détaldin izdesh elwette azghunluq bolidu. Eger, bu ilmiy köz qarashlar étibargha élinmisa yéngilish kélip chiqidu.

Yüsüp xas hajipqa aptorning xa’ishidek ton pichilghanda u ordigha kirishtin burunla özining xas hajipliqqa teyinlinidighanliqini bilgendek, bughraxan’gha bu heqte bisharet bérip, ghazi emet ependining tebiriche méning awazim «erenche» déginige oxshash bir qatar süpetlirini süpetlep bergendek ish bolup qalidu. Eng muhimi, yüsüp xas hajipning meniwi, jismaniy obrazini, eng mukemmel yaritilghan töt obrazning birersidin emes, belki eserde héchqandaq emeliy rol oynimaydighan, ölük bed’iy wastidin izdeshni ilim hergizmu étirap qilmaydu.

Yuqarqidek azghun yolgha kirip qalghachqa, ressam obikitni arlashturiliwétip, «qutadghubilig» tiki xas hajipning «awazi erenche» bolsun dégendek shertlerni orunlash üchün, bezi xenzu naxsha mutexessislirini ziyaret qilghanliqini, ulardin ewazi bom (erenche) kishilerning boyni uzun, kökriki keng, öpkisi tereqqiy qilghan, bughdiyiki bir qeder roshen körünidighan erler ottura awaz yaki töwen awazliq naxshichi bolidu, dégen melumatigha ériship, «awazi erenche» dégen mesilini «muweppeqiyetlik» hel qilghanliqini otturigha qoyidu. Bu ishta ressam, yüsüp xas hajip nezerde tutqan «awazi erenche bolsun» dégen sherttiki obikit bilen naxsha mutexesisliri teminligen naxshichilargha qoyulidighan telepni arlashturup qoyghan, yaki, bu ikkisini bir ish dep chüshinip qalghan bolsa kérek. Emeliyette bu ikisi tamamen oxshimaydighan ikki ish idi.

Eger, mesile yuqiriqidek teqislansa tazimu külkilik mentiqe bolup qalidu. Aptor er naxshichi tallawatamdu, xas hajip tallawatamdu? Yüsüp xas hajip nezerde tutuwatqan «awazi erenche» bolsun dégende közde tutqan muddi’a bilen er naxshichilargha qoyilidighan yuqiri – töwen awazliq bolushning qandaq baghlinishi bar? Adette tebi’iy qanuniyet boyiche erlerning hemmisining awazi dégüdek erenche chiqidu (naxshichilargha qoyulidighan telep ayrim ehwal), bu yaralmish tebi’iy qanuniyet. Eger mesilige undaq mu’amile qilinidighan bolsa, aptor yaratqan mehmud kashgherining boyni yüsüp xas hajipning boynidin xélila kalte sizilghan. Aptorning özining boynimu anche uzun emes, yenila awazi erenchighu. Bu yerdiki perqni qandaq chüshendürimiz? Shuning üchünmu reshid rehmiti arat yüksek mes’uliyetchanliq pozitsiye bilen: « eserde uchraydighan témilar üstide mumkin bolghan barliq tehlil yürgüzülmey turup, ayrim – ayrim parchilardin herqandaq bir netijini chiqirishqa urunush kishini xata yolgha bashlaydu» dégen. ③shu seweblik ghazi emet sizip chiqqan yüsüp xas hajipning portérti emeliyette, qutadghubiliktiki ögdülmish kün tughdigha bayan qilghan xas hajipning qiyapet teleplirige asasen turghuzulghan sima boliduki, hergizmu yüsüp xas hajipning portérti bolalmaydu.

Men bir qatar ilmiy, qanuniyetlik teleplerni nezerde tutup: «tarixiy shexslerning süritini her bir ressam özi xalighanche siziwerse, metbu’at orunliri uni élan qiliwerse nechche xil simadiki yüsüp, mehmudlar otturigha chiqip ketse, ular tarixiy obrazdin epsaniwiy obrazgha aylinip qalidu. Bu nuqtini itibargha alghanda, tarixiy shexslerning resimini qalaymiqan siziwérishke chek qoyush kérek idi. Eger tarixiy shexslerning resimini turghuzush toghra kelgende shu sahediki mutexessisler guruppisini teshkillep, birqanche ressamni tarixiy uchurlar bilen teminlep, ularning qiyapiti we xaraktéridin nishan béridighan pakitlar bilen teminlep, andin ularning sizishigha tapshurush» kérekliki heqqidiki teklipimni bergenidim. Aptor maqaliside pikrimni burmilap, késip, qirqip özige mundaq pas chiqiridu: «ressamlar qoligha qelem élip özi xalighanche siziwermesliki lazim. Alimlarning resimini qalaymiqan siziwérishke chek qoyush kérek. ‹eng yaxshisi alim mutexessislerdin bir guruppa teshkillep, ular ressamlargha resimni qandaq sizishi heqqide yol körsitip bergendin kéyin, andin ularning sizip chiqishigha tapshurush› dep ijadiyet erkinlikige muxalip kélidighan qarashnimu ipadiligen»dep qaraydu, arqidin yene «éniqki bu ressamlarning musteqqil ijad qilish erkinlikige chang salghanliq» dep qalpaq keygüzidu. Ijadiyet erkinlikige chang sélish dégen, yuqarqidek aptorning pikirini qaychilap kötmek qilip, öz muddi’asi boyiche kitabxanlarni özige boysundurush üchün gep oydurush we qesten pikirlerni özgertishni éyitsa bolidu. Méning maqalemdiki yuqarqi mentiqiy pikirlerni körgen herqandaq bir uqumushluq kitapxan, uning yolluq teklip ikenlikini, aptorning uni oqurmenlerni özining xahishigha béqindurush meqsitide qaychilap kötmek qilghanliqini, «tarixi shexslerning» dégen sözni «alimlarning»dep, «tarixi uchurlar bilen teminlep bergendin kéyin» dégen mezmunni «qandaq sizishni körsitip bergendin kéyin» dep özgertkenlikini angqiralaydu. Chünki, tarixiy uchurlar bilen tarixiy shexslerning qiyapiti we xaraktiridin nishan béridighan pakitlar bilen teminlep, ressamlarning utuqluq sizip chiqishigha asas yaritip bérish dégen pikir qandaqmu «alimlar ressamgha resimni qandaq sizish heqqide yol körsitip bergendin kéyin» dégen menini bersun. Bu qesten tuxumdin tük ündürgenlikmu qandaq. Shuni eskertip qoyush hajetki, adettiki ré’al shexslerni we bashqa xiyali obrazlarni nechche xil sizip torusqa ésiwalsaq bolidu, biraq nami bir pütün milletning tarixi we ghururi bilen baghlan’ghan shexslerni sizishta özi bilgenche yol tutushqa bolmaydu. Tarixqa obdan nezer aghdurmay, tarixiy pakitlargha étibar qilmay, ikki büyük a’eserni birer qétim bolsimu toluq oqup baqmay, mutexesislerdin pikir élishqa sel qarap, öz xa’ishi boyiche qelem tewretkechke, resim nurghun nuqsanlardin xaliy bolalmighan we esli teleptin tolimu yiraqlap ketken. Ressam tunji qétim sizghan mehmud kashgherining süritide qoligha yawropache pey qelem tutquzup, külkilik ishtin birni qilghanliqini untup qalghan bolsa kérek, mana shu sewenlikmu alimlarning tarixi uchurlar bilen teminligendin kéyin ongshalghan emesmidi. Bir adem hemmini bilelmeydu, tarixi shexslerning resimini sizghanda tarixchilar, tetqiqatchilarning pikirni alghanliqning némisi yaman, bu qandaqmu «ijadiyet erkinlikige muxalip» pikir bolsun.

Mukemmellik telipini qoyushqa herqachan heqliqmiz

Méning ikki alimning portéritini mukemmelrek turghuzup chiqish toghrisidiki telep we arzuyumni maqalida: «aptor maqaliside ilgiri sürmekchi bolghan pikir peqet birla, u bolsimu ikki alimning portéritini mukemmel emes, mukemmel obraz yaritish kérek, dégendinla ibaret» dep «mukemmel» dégen sözning erepche menisini bizge yéship béridu we méning maqalemde «mukemmel» ibarining sekkiz yerde tekrarlan’ghanliqini bildüridu.

Men aldi bilen shuni éytalaymenki, biz erep emes, belki uyghur. Erep tilidin kirgen xéli köp sözler uyghur tili istémalida esilidiki erep tilidiki meniside eynen qollinilmaydu. Uyghur xelqi uni özining til aditi boyiche qollinidu. «mukemmel» sözimu shundaq. Méni «mukemmel» sözini ishletken dep tenqid qilghan aptur maqaliside: «türkiy tillar diwani» ning yéngi neshrini tilgha élip «(mukemmel nusxa)» dégen sözni ixtiyarsiz tilgha alidu. Emeliyette «diwan» ning yéngi neshrimu mukemmel sözining erepche menisidikidek «kem kütsiz, iwensiz» emes. Erep tilidiki menisi boyiche istémal qilghanda dunyada mukemmellik derijisige toshidighan héchqandaq shey’i yoq. «kem kütsizlik, iwensizlik» peqet tengrigila xas.

Men maqalemde mukemmellik telipini aptor éytqandek undaq yalingach – qongaltaq menide qoyghan emesmen. Belki «mukemmelrek, xéli mukemmel» dégendek sélishturma derije qoshumchiliri bilen ipadiligen idim. «tarixiy shexslerning mukemmelrek portéritini turghuzup chiqish nahayiti musheqqetlik emgek» «yüsüp xas hajipning mukemmelrek süritini turghuzup chiqish heqqide» «tarixiy shexslerning obrazini kishilerning qelbige esliy chin menisi, shu tarixi shexslerning xaraktérini mukemmelrek ipadilep béridighan qiyapet bilen ekis étishi kérek» dégendek.

Tereqqiyat nuqtiynezeridin qarighanda tarixtin buyan her bir yéngi shey’ige mukemmellik telipi qoyulup keldi.
Chünki herqandaq shey’i baldaqmu – baldaq tedrijiy mukemmelliship baridu. Bu xususta yüsüp xas hajip «ne ishikim qilinsa toluqluq köter, tuluqluqqa yetse chüshüshke yanar» dep mukemmellik sözini sap türkiy tilidiki «toloqluq» sözi bilen ipadiligen. Démek, mukemmellik telipini qoyush tereqqiyatining, yükseklikke qarap ilgirleshning éhtiyaji bolup, shey’ilerning üzlüksiz tereqqiy qilishi we mukemmellishishi menggülük di’aliktik jeryan. Ijadiyette qanchilik uyghunluq we chinliq ekis ettürülse, shunchilik mukemmelliship baridu. Yuqarqi ikki eserde tarixiy chinliq hergizmu ekis etmigen.

Kiyim – kéchek medeniyetidiki yatlashturush

Dewir alahidiliki we milliy xasliq heqqide pikir qilghanda, kiyim – kéchek milliy medeniyitining muhim bir türi qatarida mu’amile qilinidu. Bu elwette tarixiy shexslerning obrazini yorutushtimu qet’iy emel qilishqa tégishlik prinsiplarning biri.

Ikki alimning portérti namida sizilghan ikki sörette del dewr alasidiliki we milliy xasliqning yarqin julasi bolmish kéyim- kécheklerdin pütünley yiraqlashturulghan. Men ilgiriki maqalemde «diwanu lughatit türk» te kespiy we emel kiyimi süpitide tepsiliy tonushturulghan sawut, dubulghilarni hemde «yughrush»ning emeldarliq bash kiyim alahidilikini tonushturup, bu arqiliq qaraxaniylarning hakimiyet tüzülmiside emeldarlarning emeldarliq salahiyitini ipadileydighan mexsus emel – mensep kiyimliri bolghanliqigha we uni hakimiyet qurulmisining muntizimliqigha pakit qilip körsetken idim. Maqalida bu delillerni yolsizliq bilen özgertip: «alimlar... Béshigha qar yamghur we issiqtin saqilinish üchün qara yipek künlük tutushi kérek idi, dégen. Bu yerde aptor orda emeldarlirining tala – tüzge chiqqanda, ammiwiy sorunlargha barghanda yaki shikargha chiqqanda béshigha künlük (sayiwen) tutidighanliqini, orda ichide bolsa mundaq qilishning zörüriyiti yoqliqini oylimighan» deydu. Men maqalemde héchqachan, alimlar ordida künlük tutup yuratti dégen gepni qilghan emesmen. Peqet «yughurush» namidiki wezirning bash kiymige qara rexttin künlüksiman emel belgisi tutulatti dep misal alghan. Shunga, yanda mulazimlar tutup mangidighan künlük bilen mehmud kashgheriy tilgha alghan bash kéymige tutulghan künlüksiman derije kéymini perqlendürüsh kérek idi. Undaq bolmighanda, ulugh alimimiz mehmud kashgherining bizge qaldughan melumatini inkar qilghanliq bolidu. Mehmud kashgheri mundaq deydu: «yoghrush, türklerde addi xelq ichidin chiqip wezirlik derijisige kötürülgen adem. Pars we bashqilargha herqanche chong salahiyetke ige bolup ketsimu bu unwan bérilmeydu, u xaqandin bir derije töwen turidu. Uning béshigha qar – yamghur we issiqtin saqlinish üchün qara yipek künlük tutilidu».④bu pakit bizge xaqaniyede muntizim emel- derijini ipadileydighan mertiwe kiyimlerning bolghanliqini ispatlaydu. Ilmiy meslide pakitqa köz yumuwélish semimiyetsizlik bolidu. Alim fo’ad köprulu bu melumat heqqide pikir qilip: «biz bu ipadidin ulargha bérilgen bayraqning hetta kiydürülgen xilatningmu qara renglik yipektin tikilgen, dégen netijige kéleleymiz»⑤deydu. Mehmud kashgheri bilen yüsüp xas hajip ordining «yughurush» namidiki weziri bolmisa, némishqa ularning béshigha qara yipektin künlük tutulishi kérek idi déyilidiken.

Mehmud kashgheri xaqaniye dewridiki kéyim- kéchek we shahzadilarning yasinish alahidiliki heqqide qimmetlik melumatlarni bergen. Bular mehmud kashgherining portéritini turghuzushta tolimu ehmiyetlik menbe idi. «Butbut, bir xil qimmetlik chong yéshil chesh (péroze) bolup, ulughlarning oghul we qizliri mangliyigha taqaydu. » (3 – tom 166 - bet) ulughlarning oghul we qizliri dégen shahzade, begzade, melikilerni körsitidu. «diwanu lughatit türk» ni qayta-qayta körüp delil izdidim dégen ressam, bu qimmetlik melumatni néme üchün étibargha almighandu. Eger bu yéshil yaqut mehmud kashgherining mangliyigha taqalghan bolsa, milliy alahidilik bilen dewir alahidiliki, shundaqla mehmud kashgherining salahiyiti bir qeder yuqiri derijide julalan’ghan bolatti.

Biz bu yerde yene mehmud kashgheriy melumat bergen xaqaniye uyghurlirining kéyim- kéchek örnekliridin misallarni körüp baqayli.

«yéshil renglik ton, yéshil ton» (1- tom 57- bet), «öz» ni izahlap «kemzulning qoltuqi» deydu. (1- tom 65- bet) ichük– ichik, bulghun, söser we shuninggha oxshashlarning térisidin tikilgen juwa, (1- tom 93- bet), «zerbab – chinda ishlen’gen qizil renglik, zer bésilghan yipek rext» (1- tom 416- bet), «yaqa – kéyimning yaqisi» (3- tom 30 bet), «qulaq ton – qisqa yenglik ton» (1- tom 498- bet), «bartu – kemzul, qisqa peltu» (1- tom 543- bet), «qoturma börk – qayrima bök, aldi we arqa teripide qayrimisi bolghan qalpaq. (1- tom 638- bet), «soqarlap börk – uzun qalpaq» (1- tom 642- bet), «qizghiligh börk – qéyiqliq bök, jiyeklik bök» (1-tom 646- bet), «tizilduruq – ötükning tumushiqigha zinnet üchün taqilidighan tenggiler» (1- tom 686- bet), «saqalduruq – ingekbagh, bu yipektin toqulghan bolup, qalpaqning chüshüp ketmesliki üchün ingektin qoshup baghlap qoyulidu. » mehmud kashgheriydek yuqiri neseblik shahzadiler yuqarqi kéyim- kichek örneklirining qimmet bahaliqlirini élip kéyip yüridighanliqini tesewwur qilishqa bolidu. Biz «bartu» dep atalghan qisqa kemzulning namini körgende, köz aldimizgha kucha ming öyliridiki tam resimliride ésilzadiler keygen munu kemzullar köz aldimizgha kélidu. Yuqarqi «bartu»  kemzul, roslargha ötüp «pelto» bolghan, biz roslardin qobul qilip «peltu» dep atawatimiz. Bu öz nöwitide, uyghurlarning qedimki kéyim- kéchek medeniytining bashqa ellerge körsetken tesirini tetqiq qilishta muhim yip uchi teminleydu. ( resim kirishtürilidu)

Bu téxi mehmud kashgheriydin 2, 3 esir burunqi medeniyetning ipadisi idi. Mehmud kashgheriy mana shu kemzullarni, qisqa yenglik «qulaq ton» aldi- arqisida qayrimisi bolghan börk we kemchet we shuninggha oxshash nersilerdin jiyek tutulghan «qizghiligh börk – tumaq» larni keygenlikini köz aldimizgha keltürimiz. Mana bular dewr alahiliki we milliy alahidilikini yorutup béridighan menbe idi. Men mehmud kashgheriyning uchisigha yuqarqi kéyimlerning birersiningmu chiqmighanliqini körüp, aptorning ikki alimning resimini sizip chiqishtin burun «diwanu lughatit türk» ni qayta- qayta oqughanliqidin shübhilendim.

Mehmud kashgheri «ayagh» dégen sözge leqem – unwan dégen izahatni bergen. (3- tom 236 - bet) «ayadi» dégen sözni izahlap: xan anga ayagh berdi – xan anga leqem – unwan berdi, (1 – tom 358 - bet) deydu. Qaraxaniylar dewride unwan bérilgendin kéyin, uninggha mertiwisige asasen ton, at, tamgha bériletti. Yüsüp xas hajipning munu melumati bu pikrimizning delili bolidu: «ayagh berdi tamgha at üstem, kedut»⑥. Bu misraning kéngeytme menisi: kün tughdi ilig ögdülmishke unwan bérip, qoshunni tapshurdi, emelige munasip tamgha, at we ton in’am qildi, dégenlik idi. Yuqarqi melumatlargha asasen qara xaniylarda mexsus emel – derije kéyimliri bolidighanliqidin guman qilmaymiz. Wahalenki, héchqandaq bir jayda «xan selle berdi» dégendek birer uchurmu bermigenliki, shuning üchün mehmud kashgheri madda sözlükide bu heqte melumat bermigenlikidin, sellini öz dewridiki diniy imamlar qobul qilghan bolsimu, ordida selle héchqachan birer emel derijini ipadileydighan belge bolmighanliqini köreleymiz. Shunga yüsüp xas hajipqa, mehmud kashgherige selle orap qoyup, uni shahzadilar qaraxaniylar ordisidiki ulugh xas hajiplar kyidighan xas mertiwe kiyimi ornida qobul qilinishi ressamning öz xa’ishi boyichila ish qilghanliqi bolidu.

Qet’iy sel qarashqa bolmaydighan yene bir nuqta bar idiki, bu mehmud kashgheri, yüsüp xas hajiplarning wetenperwerlik, milletperwerlik xaraktirini, milliy medeniyetni jan tikip qoghdaydighan rohini ekis ettürüshte tolimu ehmiyetlik idi. Men ötkenki maqalemde «yelme» dégen yengsiz ton heqqidiki uchurni tilgha élip, buni mehmud kashgherining erep, parslar bilen uyghurlarning kéyim- kéchek medeniyti sélishturmisida kozur qilip körsetken örneklerning biri ikenlikini eskertkenidim. Téximu ilgirligen halda pikir qilghanda mehmud kashgheri, yüsüp xas hajiplar shunchilik meghrur alimlardin idiki, milliy medeniyetni hergizmu erep, parislarning medeniytige tégishishni xalimayitti. Türk- uyghur medeniytini erep- pars medeniytidin alla qachan yuquri qoyatti. Shundaqla türk- uyghurlarni erep, parslardin ulugh biletti. Erep- parslarning guppangchiliri emes idi, meydani mustehkem, giganit alimlardin idi. Töwendiki shé’ir buninggha polattek pakit bolidu.

Qachan uni türk dep tonisa,
Xelq uninggha shuni éytidu
Buninggha ulughluq tégidu,
Buningdin bashqisige ashmaydu.
(1- tom, 456- bet)

Unutmasliq kérekki, yuqarqi shé’ir erep xelpisige teqdim qilin’ghan kitabqa kirgüzülgen, uningdin bashqa hedslerdin misallar keltürülüp, tengri bizni ulughlighan, ezizligen dep iptixarlinidu, bu ulughluq medeniyet jehettiki, milliy rohtiki ulughluq idi. Yüsüp xas hajip bilen mehmud kashgheri mana shu milliy medeniyetning kiganit qoghdighuchiliri, milliy rohning awan’gart ijrachiliridin idi. Ular ereb islam medeniytining türk– uyghur milliy medeniytini yütüp ketmesliki üchün, mustehkem meniwi sépil soqqan. Dehshet bilen hujum qiliwatqan erebleshtürüsh dolqunigha toghan ornatqan ulugh serkerdilerdin idi.

Bizning bu pikirni qoyushimizdiki muddi’a shuki, özining millitini, milliy medeniytini shunche ulugh bilidighan bir alim özige, milliy medeniytige mensup bolmighan kéyimlerni kéyip, özining qimmet qaishi, eqidisige muxalip yol tutarmu? Biz u lulugh alimlirimizning milliy medeniytige bolghan özlük eqidisi we nazuk tallashlirini nezerdin saqit qilip, ularning qimmet qarishigha, eqidisige muxalip halda milliy medeniyettin yatlashturiwetsek u almlargha qandaq yüz kéleleymiz.

Selle uyghurlarning milliy bash kiyimi emes

Men maqalemde selle mesilisini alahide tilgha alghan idim. Chünki késip éytishqa bolidighan tarixiy pakit shuki, selle hergizmu uyghurlarning en’eniwiy milli bash kiyimi emes, u sépi özidin ereplerning «yaldamisi» shundaqla islam dinining belgiliridin biri. «selle» pars tilidin kirgen söz, uyghur tilining izahliq lughitide «erepche söz» dégen bolsimu, erepche menbelerde «el’mame» déyilidu. Selle yene (destar) depmu atilidu. (destar hindi tilidiki söz bolup, islam dini bilen hindi dinini birleshtürmekchi bolghan tanak (1469 - 1539) qurashturup chiqqan atalmish «six» dinidikiler kiyidighan bash kiyim) ⑦ déyilgen. Uyghur tilining izahliq lughitide: «selle namaz oqughanda er kishiler béshigha yögeydighan uzun aq rext» (1999 – yili 1 – bésilishi 622 - bet) déyilgen. Haji ebdul’eziz eli arqan«muqamchiliqta selle mesilisi»dégen maqalisida ibni qeyyum eljewzining «axiretlik uzuq tülük» dégen kitabidin neqil élip: «u (muhemmed eleyhissalam) selle kiyetti, u wapat bolghandin kéyin, uning sellisini küy’oghli eli kiygen»⑧dégen melumatni béridu. Yene hedislerde «peyghembirimizning munberde xutbe oquwatqanda qara renglik selle kiygenlikini we petlisini sanggilitip qoyidighanliqini, bashqilarnimu selle yögeshke righbetlendürgenlikini bayan qilghan⑨. Gahi dewirlerde selle yögesh, uning renggi, yögem sani mez’hepke munasiwetlik bolghan. Sün’i mez’hipidikiler töt xelipige simwol qilip töt yögem orighan , qara yaki yéshil renglik selle shiye mez’hipidikilerning belgisi bolup, ular 12 imamgha simwol qilip 12 örüm qilip selle yögigen. Buningdin melum boldiki, selle roshen halda diniy islamning belgiliridin biri. Aptor diniy ölima a’ilidin kélip chiqqan we özi xetmide turghan turuqluq sellini: «selle bay – kembeghellikning yaki emeldar bilen puqraning ayrimisi emes» deydu, undaq bolsa selle zadi némining belgisi? Yüsüp xas hajip bilen mehmud kashgherige kiydürülgen selle aptor éngida emeldarliqningmu belgisi emes, dini kamilliqning belgisimu emes iken. Undaqta u alimlargha kiydürülgen selle aptorning körsitishiche bolghanda peqet «salapetlik körsitish» üchünla qobul qilghanmu? Sellining hazirqi turmushimizda, diniy salahiyetni ipadileydighan belge süpitide omumlashqanliqini hemme adem bilidu. Yüsüp xas hajip bilen mehmud kashgheri béshigha yögelgen sellining petlisining ikki xil halette bolishi kitabxanlarning éngida yene bezi so’allarni tughdurdi. Biraq maqalisa bu so’algha jawab bérishtin özini qachurghan, shundaq bolsimu biz yene bir qétim sorap baqayliki, mehmud kashgherining sellisining petlisini soldin chüshürüp, ong mürisige artuldurulishi bilen yüsüp xas hajipning sellisining petlisini qutbige chiqqan imamlarningkidek mürisidin sanggilitishining héchqandaq menasi yoqmu, yaki yüsüp xas hajipning qutbige chiqqan halitini ipade qilamdu? Mehmud kashgheriche petlini biz paris ressamlirining qolidin chiqqan resimlerdinla köreleymiz, undqta bu bir teqlidmu? Bir dewr tughqan qoshkézek alimlarning selle orishi we bu sellilerning alahide perqliq bolishi hergizmu normal ish emes.

100 yilni 1000 yilgha birlik qilish ilmiylik emes

Maqalida aptor yene shu selle toghrisida pikir qilip, ilmiy qanuniyetke xilap halda sellini uyghurlarning milliy kéyim- kéchiki katagoriyside chüshendürüsh üchün mundaq bimene asaslardin körsitidu: «selle bash kiyim katigoriyisige kiridu, buningdin xéli burunla uyghurlar béshigha selle orap
Adetlen’gen....

Buningdin texminen 100 yillar ilgiri tartilghan foto süretlerdin men uyghurlarning putliri yalang ayagh, kiyimliri jul – jul bolsimu, béshida selle barliqini körgen»dep arqidin kichikide kishilerning béshigha selle orighanliqini körgenliki toghrisida bir qatar geplerni qilidu. Démek, maqalida tilgha alghan «burun» emeliyette 60- 100 yil burunqi uyghurlarning turmush aditi iken. Aptor közde tutqan bu dewrdiki uyghurlar maddiy we meniwiy medeniyet jehette intayin ze’ipleshken, milliy medeniyet, milliy rohtin zor derijide chékin’gen, «qurup qaxshal bolup qalduq otunchi apirip satsun» dégendek bir halgha chüshüp qalghan dewr idi. Qarxaniylar dewri dégen uyghur medeniyet tarixidiki büyük choqa, medeniyet tereqqiyat tarixiy zenjirining altun halqisi, milliy ang , miliy medeniyet bulghanmighan, shalghutlashmighan dewr. Bu dewrdiki uyghurlar qoynida burun éytidighan yipek qolyaghliq saqlaydighan, qolgha peley salidighan, ötükning pashnilirigha herxil tenggilerdin zinnet qoyidighan, yastuq qépi, tam charshapliri, zediwalliri, desturxanlirigha her xil gül nusxilirini chüshürüp keshte ishleydighan, kemerlirige altun, kümüshtin toqa békitidighan, ötükke pitek salidighan, xurjunlarnimu keshte bilen zinnetleydighan, ipar we bashqa xushpuraqlarni istémal qilidighan, dezmal bilen kiyimlerni qaturup kiyidighan medeniyetlik uyghurlardin bolghan. Buni qandaqmu puti yalang ayagh qalghan, jul – jul kiyimge oralghan, uyghurlarning ésil bash kiyimlirini élip kiyishke qurbiti yetmey bir métir, yérim métir mata we dakini béshigha yögiwélishtin bashqa amali qalmighan dewrdiki kishilerni sélishturghini bolsun. Eger biz 100 yil burunqi uyghur puqraliriningmu selle oriwélishini milliy angning emes, peqet dini angning ipadisi idi, depmu chüshendürüsh mumkin. Tarixning héchqandaq bir basquchida selle uyghurlarning milliy kéyim- kéchek medeniyti qatarida omumlashqan emes. Kiyim – kéchek mesiliside hetta qara xaniylardin kéyin eng güllen’gen tömüriler dewri we se’idiye xanliqi dewridiki turmush, kiyim – kéchek aditini qara xaniylargha köchürüp apirip tarixni delileshke urunush yenila ilmiy pirinsipqa muxalip kélidu.

Aptor maqaliside xuddi birer padishahning ordisida ghizada bille olturghandek «tarixta ötken shahlarning resimlirige qarisam hemmisining béshida selle bar iken, shahlar, shahzadiler, ésilzadiler, wezir – wuzralar a’iliside tamaqqa olturghanda, aram alghanda, uxlighanda béshidiki sellisini qozuqqa asidu» deydu. Lékin bu yerde qaysi elning, qaysi dewrning padishahlirini közde tutiwatqanliqini tilgha almaydu.

Dunya türklog alimliri ortaq étrap qilghan tarixiy pakitlarda qara xaniylarghiche bolghan nechche esirlik tarixiy musapide héchqandaq türk-uyghur shahlirining selle orighanliqigha da’ir melumat yoq. Hon tengriqutlirimu, kök türk xanlirimu qara xaniylar xaqanlirimu, kucha padishahliriningmu izchil altun taj kiygenliki arxi’ologiyelik pakitlar arqiliq ispatlandi, hem u tajlar metbu’atlarda élan qilindi. Biz xelq éghiz edebiyatining nadir ülgiliridin dewrimizgiche yétip kelgen dastan, chöcheklerde xelqimizning padishahlirini altun tajliq halette körgenlikini bilimiz. Qara xaniylar dewridin uchur béridighan «qutadghubilig» esiridimu altun taj heqqide roshen melumatlar bar.

213
Qongur yer tégide altun idi tash,
Ger chiqsa beglerge bolur bashqa taj.

Tengriqut taji

Démek , elwette yuqirqidek pakitlargha hörmet qilmasliq we uni inkar qilish toghra ilmiy pozitsiye emes.

Düm kömtürülgen érqiy alahidilik meslisi

Bu yerde yene aptorning eng prinsipal yene bir ilmiy sewenlikini tilgha élip ötüsh hajet. Aptor maqaliside: «mendek bir kespiy ressam üchün éytqanda uyghurlarning arisidin yuqirida qeyt qilin’ghan shertlerge uyghun kélidighan obrazlarni bayqash bularni muwappiq halda biriktürüsh arqiliq qilghan yüsüp xas hajipning obrazini yaritish unche teske toxtimidi» deydu. Bu yerde démekchi bolghini, 1000 yil burun yashap ötken yüsüp xas hajipning portirtini turghuzushta, hazirqi zamandiki ademlerning arisidin pirototip bolidighan ademlerni asas qilip sizip chiqqanliqini uqqili bolidu. Aptor bundaq ilmiy bolmighan usulni mehmud kashgherining portéritini sizishtimu qollinip, zamanimizdiki yeni opalni merkez qilip qeshqerdin «obraz» izidigenlikini tilgha alidu, «mehmud qeshqerining potéritining barliqqa kélishi heqqide» dégen maqaliside: «bu alimning obrazini shu alim yashighan makan we shu makanda hazirgha qeder yashap kéliwatqan xelqlerning, ikkinchi türlük qilip éytqanda, bu alimning uruq ewladliri arisidin izdesh lazim dep qaridim, hemde meqsetlik halda yalghuz opal yézisinila emes, belki qeshqer rayonini arilidim. Pishqedem ölimalar, yashan’ghan kishiler arisidin tipik obrazlarni bayqash yolida izdendim»⑩- deydu. Körünüp turuptiki, tarixqa mushundaq mes’uliyetsiz mu’amile qilip, obraz yaritishta zaman we makan bilen hésablashmay, öz yurtidiki 21 – esirde yashawatqan qopqara saqalliq, qar közlük, qangsharliq, tembel ademdin birni tépiwélip, uni pirototip qilip, uninggha qaysi dewrning kiyim posuni ikenlikini bilgili bolmaydighan gheyriy formidin bir kiydürüpla mehmud kashgherining portériti, dep, uni: «gheyur shahzade, ilim – érpanda kamaletke yetken zat
Ikenliki bilinip turghandin bashqa saghlam beden, pütkül jismi küch – qudretke tolghan bahadir» obrazi dep teriplep körsetken. Bu usulni ilmiy qanuniyettin azraqla xewiri bar herqandaq bir adem hergizmu qobul qilmaydu.

Ilim sahesige kündüzdek roshenki, mehmud kashgheri, yüsüp xas hajiplar yashighan 11 – esirdin hazirgha qeder ming yil musape ötti. Bu jeryanda tebi’iy qanuniyet boyiche 30 ewlad yéngilandi. Bu mesilining addi teripi, nezerdin saqit qilishqa bolmaydighan nahayiti muhim xaraktérliq bir mesile bar. U bolsimu, qara xaniylar dewridin 20 – esirning béshigha qeder teb’iy muhitning özgirishi, yémek- ichmek aditidiki özgirishler, turmush usuli we yashash shara’itidiki özgirishlerni hésabqa almighandimu, eng mahiyetlik bolghini, uyghurlar 1000 yil mabeynide köp qétimliq étnik yughurulushni bashtin kechürdi. Netijide irqi tipida belgülik özgirishni barliqqa keltürdi. Uyghurlarning buningdin ming, ikki ming yil burunqi ejdadliri bügünkidek qara chach, qara köz, qara saqal bolmay, belki qizghuch we qongur chach, kök köz bolghanliqi melum. Merkizi asiyaning eng qedimqi ahalisining tipik wekili bolghan kiroren ana tipik aq jinisliq ejdadlardin hésablinidu. Uyghurlarning biwasite ejdadi dep qaralghan oghuzxan’gha baghlan’ghan irqiy tip sap yawro aq jinsliq tipidin idi. «oghuzname»de oghuzxan we oghuzxanniing ayalining teswiride «közliri kök» idi dep bayan qilinidu. Bu heqte yene tarixiy höjjetlerge murajet qilishqa toghra kélidu. Tang sulalisi dewride ötken meshhur sha’ir li bey özining « shangyün ghezili» (上云乐)dégen shé’irida uyghurlarning chirayini «qangshiridur xuddi uyultash , köküsh közliri misali quyash , sériq chachliri altun’gha rengdash , kalpuki qélin , qéshi qelemqash»11dep süretlep , uyghurlarning türk irqigha kiridighanliqidin bisharet bergen .
1082 - yili yerkende pütülgen bir qanuniy höjjette tilgha élin’ghan sotqa guwaliqqa chaqirtilghan bir kishining qiyapet teswirimu bérilgen bolup, uningda: « bu kishining térisi aq , bedini tüklük , saqilini chüshüriwetken , burutluq , yayma chach , gürenlik , kök köz»⑿ ikenliki éniq xatérilen’gen . Mushu dewrdiki uyghurlarning irqiy tipi toghrisida meshhur türk tarixchisi anil chechen« uyghur türkliri ottura boy , uzun we sériq chachliq , qangsharliq we kök közlük bir qewm süpitide tonutulghan . Kiyimliri omumen bozqir tipining ortaq alahidiliklirini ipade qilatti . » deydu .⒀ 957 – yili alemdin ötken islam jughrapiyichiliridin ebu és’haq ibrahim ibni mehmud el istehri el parisining«mesalik el memalik»dégen jughrapiye kitabida gherbiy türkler bolupmu hazarlar heqqide tepsiliy melumat bérilgen we «hazarlar türklerge oxshimaydu qara chachliqtur»⒁deydu . Bu bayanlarda hazarlarni qongur yaki saghuch chachliq uyghurlar bilen oxshimaydighanliqigha sélishturma qilghanliqi melum bolidu. Biz yene g . Garzhimayloning«mongghuliyining gherbi we urutqay chégra rayoni» dégen esiride uyghurlarni yüzi sozunchaq, renggi aq, közliri köküsh dep yazghanliqini, junggo tarixchiliridin awyangshyu «yéngi tang yilnamisi qirghizlar heqqide qisse»dégen esiride, ughurlarning chirayini aq süzük, burnini qangsharliq, chéchining qizghuch renglik ikenligini éytqanliqini bilimiz. Shundaq ehwalda biz dunyagha ghazikam sizip chiqqan yuqarqi ikki ereb qiyepetlik yaki hazirqi zamandiki birer mehelle meschitning imami salahiyetlik bu süretlerni néme dep chüshendürimiz?

Bu yerde ressam uyghurlarning xaqaniye dewridiki muhim milliy alahidilikini yatlashturghan yene bir meslini eskertip qoyush zörür. Ming yil burunqi uyghurlar, omumen uzun chach qoyatti, béshini yalandidek chüshiriwetmeyti. Bu xususta tarixi pakitlarmu bar, mehmud kashgherimu qimmetlik uchurlarni bergen. Mehmud kashgheri «solundi» dégen sözge «er kishilerning arqisigha sanggilitiwalidighan chéchi» dep izahat bergen, bu sözning étmologiyisi heqqide chüshenche bérip :«bu sözning esli ‹salindi neng› (sanggilighan nerse) bolup, «bu chirayliq ibare emes» dégen. (1- tom, 587- bet) mehmud kashgheri «türkmen» riwayitini sözligende :«zulqerneyin kelgendin kéyin, bu ademlerning uzun chachlirini we shuninggha oxshash türklerge xas belgilerni körüp, bular türkke oxshaydu deydu» deydu. (3- tom 566- bet) (bu riwayette türklerge xas belgilerning muhim nishani süpitide «uzun chach qoyush» ni körsitidu. Arxi’ologiyelik bayqashlardimu bu xil alahidilik roshen bolmaqta). Yiraq qedimki dewrde uzun örm chach qoyush aditi ayallardila bolup qalmastin, belki türkiy xelqlarning erliridimu uzun tarixqa ige bir en’ene bolghanliqi melum. Honlarda dinglinglarda, süy, tang dewride télilar we xuyxélarda, türklerde, tarim oymanliqida, tengritagh, altay tagh étekliride yashighan qedimki türkiy tilliq qowmlarda, ularning ejdadi bolghan saklarda zor derijide omumlashqan en’ene ikenliki ispatlandi. Uyghurlar heqqidiki tarixiy xatirilerdimu örme chach medeniyti tilgha élin’ghan, «yéngi tangname . Teyzungning xanzadiliri tezkirisi» de türkler «qoy térisidin kiyim kiygen, örüm chach qoyghan. Besh ademni birleshtürüp bir guruppa dep atayitti» déyilgen.

«kona tangname» 199- jild «télilar tezkirisi» diki bayanlarda «uyghurlar örüm chach qoyatti» dégen melumatlar bar. Bu xil adet taki qaraxaniylar dewrigiche dawamlashqan bolup, mehmud kashgheri we yüsüp xas hajiplar bu en’enige warsliq qilghan. Biraq resimde bu xil alahidilik zadila étibargha élinmighan. Bu tarixiy pakitlar bizge , tarixiy mesililerge mu’amile qilghanda ressamliq nuqti’ineziri bilenla emes, tarixiy nuqti’inezer bilen qarashning texirsiz ilmiy zörüriyet ikenlikini chüshendüridu.

Pen – téxnikining qudritige sel qarimasliq kérek

Men ilgiriki maqalemde: «eger mumkin bolsa idi» dégen ümid tiwishimdin chiqarghan ikki alimning ustixan – söngeklirige asasen portéritini turghuzup chiqsaq buning dunya ilim sahesining étrap qilishigha érishish nisbiti yuqiri bolatti, dégen arzuyum burmilinip, pikirimni höküm xaraktéride özgertip: «alimlarning bash söngikini qézip chiqip, andin ularning qiyapitini turghuzush kérek» dédi, dep arqidin bu xil tirishchanliq sen’et anatomiyisi ilmini asas qilghanda héch nersini hel qilip bérelmeydu, dégen xulasini chiqiridu we «tarixta ötken mutleq köp sandiki zatlarning resimini sizghanda qebrini kolighan emes, alimlarning tewerük ustixanlirini ornidin qozghashni layiq körmidim» dégen bahanini körsitidu. Emeliyette bundaq inkarchiliq hazirqi zaman pen-téxnikining ghayet zor iqtidarini chüshenmigenliktin kélip chiqqan tetürlük.

Eger biz yuqirida körsetkendek tarixiy pakitlar bolmighanda idi, bizge bu ikki alimning chach – saqal, qash – qapaq, éghiz – burnidin köre, aptor étibargha élishni xalimighan, bash söngiki arqiliq yorutilidighan: « bashning chong – kichikliki, yüzining sozunchaq yaki yumilaq ikenliki, mengzining igiz yaki pesliki, qangshirining igiz yaki pesliki» qatarliqlarni éniqlashqa yardem béridighan érqiy alametler bizdin yiraq esirlerde qalghan tarixiy shexslerning portéritini turghuzushta qimmetlik alametlerdin sanilidu. «qélip» toghra hel qilinsa, shunchilik tarixiy asaslar turghan yerde bashqa anatomiyilik ezalarni orunlashturush herqandaq bir ressamning qolidin kélidu. Bu ishta ularning alimliqi, zalimliqini qandaq bilgili bolidu dep, biz üchün héchqandaq bir qimmiti yoq, bizge natonush bolghan bir ademning gépini qiliwatqandek quruq bahane körsetmey, imkaniyet yar bermeydighanliqini étrap qilish semimiylik bolidu. Chünki bizge yüsüp xas hajip bilen mehmud kashgheriyning xaraktiri kündüzdek roshen emesmu. Kiroran güzilining eslige keltürülgen süriti pütün dunyaning étrap qilishigha érishti, gerche u momya bolsimu, pen – téxnikining iqtidari bolmisa, qurup qaqshal bolup qalghan 4000 yilliq jesettin yuqarqidek güzel sahibjamalning chiqishini kimmu tesewwur qilalayti. Sen’et anatomiyesini pesh qilip ilim- penni inkar qilsaq bolmaydu, ressamimiz tilgha éliwatqan sen’et anatomiyesi arxi’ologiye ilmi dunyagha kélishtin burunqi kona nezeriye, uni hazirqi zaman arxi’ologiiye ilimige tedbilighili bolmaydu.

Ilim mu’eyyenleshtürgen portérit néme?

Aptor 1981 – yili özi sizghan mehmud kashgherining «ish üstidiki» süritini «portérit emes idi» dep dewa qilidu. We «deslepte sizghinim portérit emes, kéyin sizghinim portérit idi» deydu. Undaq bolsa aldinqisi néme? Portérit dégen peqet yérim gewdilik, udul qarap turghan resimnila körsitemdu?

Portérit esli fransuzche «portra’it» dégen sözdin kilip chiqqan bolup, mundaq ikki xil menisi
Bar: « biri bir kishining may boyaq, su boyaq yaki bashqa nersiler bilen sizilghan resimi. Mesilen: biri yene bashqa birsining resimini siziwatidu, dégendek. Yene biri, bir nerse heqqidiki éghizaki we yazma teswir».⒂ qadir qawuz tüzgen, shinjang xelq neshriyati 2004 – yili neshr qilghan «én’glizche – uyghurche lughet» te «portérit» sözi én’glizche «portait» dep yézilip «bu-chuyt» dep teleppuz qilidighanliqi, menisi «resim» dégenlik bolidighanliqi chüshendürülgen.

Én’glizche – xenzuche qosh izahliq emeliy qollinish lughiti» ning 59 – bétide bu söz «肖像» (süret, resim) 画像(resim) 相片(süret, fotosüret) dep chüshendürülgen. Uzun yilliq ressamliq kespi bilen shughullan’ghan meshhur ressam portrét heqqidiki chüshenchini shunche tar uqumda izahlash arqiliq, 24 yil burun sizghan resimni inkar qilish bedilige, yéngi sizghan resimige xatire munari tiklimekchi bolidu. « késip éytalaymizki, ikkinchi qétim sizghinim méning tesewwurumdiki mehmud kashgheri boldi» deydu, undaqta aldinqisi kimning tesewwuridiki mehmud kashgheri idi? Biraq bizning telep qiliwatqinimiz, aptorning shexsiy tesewwuridiki «ghayiwi, rohiy» mehmud kashgheri emes, belki dunya ilim ehlilirining étrap qilishigha érishken, biz yuqirida tilghan alghan töt xil alahidilik mujessem qilin’ghan, elning qelbige bed’iy sen’et chinliqi bilen singalaydighan , qara xaniylarning shahzadisi, öz dewrining qosh bisliq «xenjiri» bolghan bir ulugh alimning simasi. U hergizmu erep yaki parslarning dini ölimasi emes, kéyinki ottura esir we yéqinqi zamandiki mehelle meschitining imam – xatipi emes.

Aptor maqaliside yene: «köz aldimizda ayan bolghan portrétlar alimlarning ré’al obrazi emes, belki, ressamning tesewwuridiki ghayiwi, rohiy obrazidin ibaret» deydu. Yuqarqi pikirdiki mentiqisizliklerni tilgha almighandimu «ghayiwi, rohiy obraz» dégen söz aldi bilen ikki alimning tarixiy ri’al shexis ikenlikini inkar qilishqa élip baridu. «ghayiwi, rohiy obraz» dégen uqum bilen tesewwur arqiliq turghuzulghan tarixiy ri’al obraz otturisidiki perqni arlashturiwetmeslik kérek. Adette «ghayiwi, rohiy obraz» dégen uqum epsaniwiy obrazlarda qollinilidu, tarixiy ri’al obrazlargha undaq yalingach qollinilmaydu. Eger uqumlar arlashturiwétilip «ré’al obraz emes» déyilse, xiyaliy, epsaniwiy obraz bolup qalidu.

Shekil bilen mezmunning munasiwiti mesilisi

Men maqalemde bashlanma söz süpitide tilgha alghan: «resim dégen bir ademning qiyapitinila emes, belki uning obrazini, xaraktérini mujessem eks ettürüp béridighan sen’et» dégen pikrimni «qiyapetning kériki yoq» dégen gep dep chüshen’gen yaki burmilighan aptor «qiyapetni sizmay turup, obraz we xaraktérdin éghiz achqili bolamdu? Bu bir eqelliy sawatqu? Aptorning ressamliq sen’iti heqqidiki chüshenchisi shuqeder cholta turup bu heqte maqale yézishi kishini epsuslanduridu» deydu. Qarighanda, mezmun bilen shekilning birdeklikidin ibaret nezeriye mesilisini hemde tebi’iy qanuniyetlik ilmiy prinsipini tilgha élish ressamning nezeride « epsuslinarliq ish, choltiliq» iken. Némini sizish, qandaq mahiyetni ekis ettürüsh heqqide awwal oylashmay turup, awwal shekilni- qiyapetni siziwélip, andin obraz we xaraktir heqqide oylinish qaysi ressamliq éqimining mentiqisi? Aptor maqaliside güzel – sen’et heqqide toxtilip, «sen’etning yene bir atilishi ‹güzel shekil yaritish sen’iti› u shey’ilerning shekli halitini süretlesh arqiliq mahiyetni körsitip bérishni meqset qilidu» deydu. Undaqta aptor tilgha éliwatqan mahiyet néme? Tarixiyliq bilen dewr alahidiliki, milliy xasliq bilen shexsiy xaraktérning mujessem halda gewdilinishini étibargha almaydighan, shekil bilen mezmunning munasiwiti düm kömtürülgen mahiyetmu? Téximu konkértlashturghanda awwal aptorning «ressamliq uslubi» boyiche bolghanda, mezmun we mahiyet heqqide oylashmay turup, zamanimizdiki birer ademning sür’itini siziwilip, andin uninggha«mehmud kashgheri»dep isim qoyghandek yaki tarixi asaslarni nezerge almay «ghayiwiy, rohi obraz» din birni siziwélip, uni mehmud kashgheri, yüsüp xas hajip dep dewa qilghandek mahiyetmu?

Men maqalemde yuqiriqi telepni xéli konkrit bayan qilip: «milliy xaraktérning ipadilinishi üchün qash, qapaq, qangsha, saqal, burutla kupaye qilmaydu. Bu xil alahidilik (shekil) shu milletke mensup bolghan köpligen kishiler üchün ortaq, tarixiy shexslerning obrazini gewdilendürüshte milli alahidilik bilen xasliqni, tarixyliq bilen dewr alahidilikini, qiyapet tesewwuri bilen pisxik tesewwurning munasiwiti uyghun bolushi telep qilinidu.» dégen idim. Elwette men maqalemde otturigha qoymaqchi bolghan tüp mesilemehmud kashgheri bilen yüsüp xas hajip namidiki resimde mezmun bilen shekilning birdekliki ishqa ashurulmidi, dégendin ibaret idi. Shekilsiz mezmun, mezmunsiz shekil bolmaydu, mezmun telipi shekilning qandaq qurulishini belgileydighan hel qilghuch amil, shekilning qandaq bolushi mezmun’gha eks tesir körsitidu, bir terepke étibar bérip yene bir terepke sel qarashqa bolmaydu. Bu dégenlik konkitraq menide hazirqi dewr kishilirining qiyapitini sizip qara xaniylar dewridiki kiyimlerni kiydürüp qoyushmu, kéyinki dewrdiki kiyim – kécheklerni 11 – esirdiki alimlargha kiydürüp «mahiyetni ekis ettürdüm» yene yüsüp xas hajip bilen mehmud kashgheridin ibaret mezmunni ekis ettürdüm dep qarisimu köz boyamchiliq bolup qalidu dégen gep.

Muhebbet bilen muweppiqiyet bir nerse emes

Aptor maqalisining xéli köp sehipisini ikki alimni we ularning eserlirini teripleshke, özini maxtashqa ajratqan. Bolupmu mehmud kashgheri özining yurtliqi bolghanliqi üchünla muhebbet qoyghan aptor: «bowimiz mehmud kashgheri qeshqer wilayiti konasheher nahiyisi opal yézisidin bolsa, men konasheher nahiyisining qorghan yézisi hojradar (xojidar) kentidin bolghachqa, yurtdishim mehmud kashgheri bilen téximu pexirlinimen we iptixarlinimen, bu méning mehmud kashgherining portéritini sizishqa chongqur ishtiyaq bilen kirishkenlikimning muhim bir sewebidur» deydu. Bu bir mötiwerning éghzidin chiqidighan gep emes idi. Bu pikiri bilen aptor özining ijadiyet muddi’asining eslide tar yurtpereslik asassigha qurulghanliqini ashkarilap qoyidu. Shundaq turuqluq özining mehmud kashgheri, yüsüp xas hajiplarning süritini turghuzup chiqish jeryanini dunyawi meshhur alim we ressam li’onardo dawinchi we uning «axirqi kechlik ghiza»dégen dunyawi shöhretke ige esiri bilen sélishturup, özining heqliq ikenlikige pakit qilghanliqi ademni heyran qalduridu. Men ressamliq sen’itidiki mundaq bir idiyomni bilmen: «sheytanni sizmaq ongay ademni sizmaq tes». Dawinchi üch yil serp qilip eysa elayhissalamni merkez qilghan «eng axirqi kechlik ghiza»dégen meshhur may boyaq resimni chongqur eqide bilen sizip chiqip, dunya ressamliq sen’itide büyük abide tiklep berdi. Aptor maqalida ademning ishen’güsi kelmigüdek mundaq bir misalni delil süpitide otturigha qoyulghan: «eger biz ressamliq tarixini az- tola waraqlisaq, zamani ewwelde ötken yaki riwayet qilin’ghan, lékin sémasi toghrisida héchqandaq obrazliq uchur bolmighan shexslerning obrazini, kéyinki dewrdiki ressamlar sizip chiqqan misallarning köplükini körüwalalaymiz» dep «axirqi kechlik ghiza» dégen resmini misal alghan we «dawinichi özidin texminen 1500 yil burun ötkenlerning obrazini muweppiqetlik yaratqanidi» deydu. Ressamliq tarixini tetür waraqlimay, ong waraqlisaq, tarixi pakitlar kömülüp ketmigen bolatti. Dawinchighiche dunyadiki eng meshhur ressamlar eysa we uning murtlirini talay qétimlap sizip eysaning obrazi heqqide mukemmel obraz turghuzup bergen. Hazirghiche birer ressammu eysa obrazining mahiyetlik ölchimini buzuwetkini yoq. 2000 yildin béri, bina qilin’ghan qaysi bir chérkawda eysaning obrazi gewdilendürülmigen. Shundaq ehwalda, eysa we uning murtliri heqqide «héchqandaq obrazliq uchur bolmighan» déyishke pétin’ghanliqi ademni heyran qalduridu. Ghazi emet ependim sizghan ikki alimning namidiki portéritida yuqirda biz körsetkendek köp nuqsanlar bolghanliqi seweblik, téxi dunya ilim ehlining birdek étrap qilishigha érishkini yoq. 2008 – yilini birleshken döletler teshkilati teripidin mehmud kashgheri yili qilip békitilgenlik sheripige orunlashturulghan türkiyediki yighin sehnisige özi sizghan mehmud kashgherining portrétini asqanliqini éytqan bolsimu, biz del shu yighin neq meydani tartilghan körinishlerdin bu gepning yalghan ikenlikini bilduq. 2008 – yili béyjingda échilghan «diwanu lughatit türk» xelq’ara ilmiy muhakime yighinida türkiye til qurmining bashliqi shükür xaliq akalin mezkur resimge bolghan tenqidiy pikirlirini otturigha qoyghanliqidin waqipmiz. Shunga yurtdashliq muhebbitini bahane qilipla, uni eserning muweppeqiyetini körsitip béridighan destek qiliwélishqa bolmaydu. «méning tesewwurumdiki obraz» depla yolluq teklip pikirlerni, «yolsiz», « orunsiz pikir» dep inkar qilish semmiyetsizlik we jahilliq bolidu. Bizge tarixiy ditallar we roshen melumatlar étibargha élinmighan, zamanimizdiki melum bir shexisni pirototip qilip sizip chiqqan, «ressamning tesewwuridiki xiyaliy, ghayiwi obraz» lazim emes.

Birer eser üstide tetqiqat élip bérish yaki teqriz yézish üchün shu ademning choqum ressam yaki yazghuchi bolushi, u yurtluq yaki bu yurtluq bolushi shert emes. Qedimqi uyghurlarda: «pichaq öz sépini yunuyalmas» dégen temsil bar. Adem bashqilarning közidiki xesini körüwalalaydu, özining közidiki xadini körelmeydu, dunyada minglighan alimlar hayatini bu ikki eserni tetqiq qilishqa béghishlighan, ular héchqachan yurtdash, wetendash dep ayrimighan. Bizde her- bir yurttin chiqqan ulugh bowilirimizning tesrda’irisini böliwélishtek intayin bir yaman xa’ish bar.

Bilish lazimki, alimning we ilimning dölet we yurt chigirisi yoq. 11 – esirdiki bu qoshkézek alimlar türk – uyghur dewrini achqan, uyghurlarni we ularning medeniyitini dunyagha tonutqan, dunya ilim munbiride yultuzdek chaqnighan idi. Bu ikki eserge mujessemlen’gini uyghur xelqining nechche ming yilliq maddiy we meniwiy medeniyitining 11 – esirdiki mujessimi we uyghurlarning rohidin ibaret. U alimlar opalgha weyaki qeshqerge wekillik qilmaydu. Belki, uyghurlarni merkez qilghan 11- esirdiki türkiy xelqerning dunya ilim sehnisidiki ornigha, ularning ghorori we iptixarigha, bilish netijilirige, shundaqla milliy rohigha wekillik qilidu. Ilmiy mesilige qarita shu sahede izdiniwatqan herqandaq bir ademning yolluq pikir bolsa qoyush erkinliki bar. Yurutluqum bolghanliqi üchün qandaq izsam boliwéridu, u méning muhebbitimning ipadisi dep turiwélishmu ishmu?

Tarix we dewr ikki alimning biwaste ewladliri bolghan bizdin «diwanu lughatit türk» bilen «qutadghubilig» tetqiqatida bösüsh xaraktirliq büyük netijilerni kütmekte. Bu hem qoshkézek alimlirimizningmu menggülük arzusi, ishenchimiz kamilki, tetqiqatning chongqur qanat yéyishigha egiship, dunyawiy shöhretke ige zor muweppiqiyetler barliqqa kélidu. Sen’etkarlirimiz ikki alimning namigha sizilghan yuqarqi resimlerning esli mahiyettin zor derijide yiraqlap ketkenlikini hés qilip , qaytidin sen’etning cheksiz imakaniyetliridin paydilinip, mezmun bilen shekil yüksek derijide bir gewdileshken, tarixiyliq bilen dewr alahidiliki we milliy xasliq roshen ekis etken. 11- esrdiki uyghurlargha xas tipik qiyapet bilen yüsüp xas hajip, mehmud kashgherige xas indiwidal alahidilik mahirliq bilen mujessem qilin’ghan. Mukemmel nurane simani jahan ehlige teqdim qilghusi.

Istat menbeliri

①(resid rehmiti arat «qutadghubilig» me tin 23 – (egri shekilik yer) 1979 – yili enqere, türk til qormi neshriyati )
②reshid rehmeti arat : 《 qutadghu bilig 》, 《 islam énsikloédiyisi 》, 6 – tom , 1041 – bet , 1977 – yili , istanbul , milliy ma’arip neshriyati .
③(resid rehmiti arat «qutadghubilik» me tin 24 – (egri siziqliq yer) betler1979 – yili esqeri, türk til qormi neshriyati )
④mehmud kashgheri «diwane lughet türk» uyghurche neshri-54- Ⅲbet
⑤ (fo’ad köprulu «bayraq» «islam iniskilopédiyisi» türkche 2 – tom, 407 – bet, 1979 – yili istambol milliy ma’arip ministirliki neshriyati)
⑥ «qutadghubilik» ning 1766 – béyitining birinchi misrasi
⑦⑧⑨haji abdul’ezir’eli arqan «muqamchiliqta selle mesilisi» shinjang medeniyiti 2008 – yilliq 3 – san
⑩exmet sulayman : «orxun uyghur xanliqining qisqiche tarixi», uyghurche , 256 – bet , 2005 – yili , ürümchi , shinjang xelq neshriyati .
⑾nyu ruji : «yerkendin tépilghan qara xaniylar xanliqigha a’it erebche qanuniy höjjet wequtadghu bilig tetqiqati », «gherbiy yurt tetqiqati» zhurnili , xenzuche, 1999 – yil , 3 – san , 101 – bet .
⑿anil chechen : « türk döletliri », 173 – bet , 2007 – yili enqere , fark neshriyati .
⒀ ramazan sheshen «islam jughrapiyichiliri köre türkler we türk memliketliri», 160 – bet, türkche , 2001 –yil, enqere, tarix qurumi neshriyati.
⒁ ghazi emet «mehmud kashgheri portrétining barliqqa kélishi», «mehmud kashgheri we türkiy tillar diwani» shinjang xelq neshriyati 2008- yili neshiri 85- bet.
⒃«türkche sözlük» , türkche , 1621 – bet. 2005 – yil enqere türk tili qormi neshriyati

Menbe: Okyan Tori (http://qamus.okyan.com/View.aspx?ID=10232)