Uyghurlarda Ijadiyetning Qimmiti we Ijatkarning Qismiti Mesilisi

Aptori: Yalqun Rozi

Kona yéziq: [Uyghur Akadémiyesi]

(Tewsiye:bu maqalini sughaqqanliq bilen oqup chiqishingizni qewsiye qilimiz. "késelni yushursang ölüm ashkare", emdiki gep qandaq qilip bu illetlerning üstidin ghalip kélishtur.)

Men herkuni nechche qitim ötidighan yol ustide yeni aptunom rayunloq medeniyet nazaritining aldida manga bir tonush buway kunde digudek uchraydu, ubuwayning meyli qish,meyli yaz bolsun herkuni shuyerde achchiq moxurkisini,qattiq shorighiniche chirayidin muz yaghdurup,homayghiniche turghini turghan.bu buway biz daim anglap turidighan  «mining rawabim », «kun we tun »,  «tashway » qatarliq meshhor muzikilarning ijadchisi,zamanimizdik eng meshhor kompuziturimiz qurban ibrahim.men bir yirim yilning aldida ashu jayda bu ghelite buway bilen birdem mungdiship qaldim,bu buway manga özining  «newrem »namliq muzikisi ustide pikir yurguziwatqanlighini .iyitti.bu buway gepni bom awazda qisqa,qopal hem tuz qilidiken.men söz arlighida  «qurban aka,kunde mushu yerde turghiche özingizning köngli tartqan yerlergebirip turup kelsingiz bolmamdu? »didim.bu buway aditi boyiche qopal jawap birip, «way ukam,bu guylar mining muzikamni aparmighan yiri qalmidi, emma mini olanbaydiki sanaturiyigimu apirip birer ay dem aldurup qoymidi emesmu!? » didi.

Shu kundin biri,mini bizning ijadiyet bilen ijatkargha tutqan muamilimizdiki asman-zimin periq köp oylandurdi.bizde köp hallarda ijadiyetning qimmiti bilen ijatkarning qismiti tetur tanasip bolup qalidiken.rushenki bu kishini ichinduridighan,ghezeplenduridighan hadise!nime uchun bundaq ghelite hadise bizde shunche köp?bu ning jawabi intayin addi ,chunki biz nadan-millet!

Kisip iytish kirekki, uyghurlar 20-esirdiki eng nadan millet! Dunyada bu jehette bizni bisip chushidighan millet yoq biz özimizning bu xil halitini itrap qilmisaq pakit bizni mangdamda bir mat qilidu.

Qarang,fransiyilik meshhor ottura asiyashunas,tarixchi grassrt1930-yilliri yazghan «yaylaq impériyiliri» namliq kitabida qedimqi uyghurlar ustide toxtilip,<uyghurlar turkiy xeliqlerni medeniyet dewrige bashlap kirgen>,<uyghurlar bashqa turuk -mungghul xelqliri ichide eng ilghar xelq bolup,chinggizxan dewrige kelgendimu ular yene terbiyliguchilerdin idi>dep yazghan.epsuski biz uyghurlar del shu 30-yilliri  «uyghur »digen millet namimizni eslige kelturush herkitini we memtili .ependining meripet bayrighi astida aqartish ishini ilip biriwatattuq.ottira esirde bashqilargha medeniyet ustazi bolghan bu millet bu kun ge kelgende  «uyghur »digen naminimu untup , özining sawadini chiqirishning helekchiligide qalghandi! Iz torida izlirimiz qalsun!

1960-yilliri amrikiliq tetqiqatchi dinis sinor «ichki quruqloq asiya »namliq esirini yizip uyghurlarni «quchu uyghur xanliqi dewride ular merkizi yawrupa-asiyada ottira esirde bolup baqmighan turmush sewyisidin behriman bolghan », «turuk tilida sözlishidighan musulman bolmighan xelqler ichide hichqaysisi uyghurlar yetken medeniyet derijisige yitip baqnighan »dep yazghan bolsa shu 60-yillarda biz uyghurlar özlirining bilimi, eqli, itqadi,ghururi bar barliq ezmetlirini bir birlep tutup,bolishigha dumbalap, it-ishektin beter xar qilip,prultariyatning polat mushtumining temini titiwatatti…!

Hayat sirlirini bilidighan barliq muteppekkurlar xuddi putushuwilishqandek  «insan üchun nadanliqtin,bilimsizliktin chong apet bolmaydu  »dep iytishqan .bizning bu tepse tewrimeydighan ebga millitimiz hemme xeq öz teqdiri üstide tushmu-tushtin izden gen we dawamliq izdiniwatqan bu 20-eside nadanliqtin ibaret bu rehimsiz apetning qara patqiqigha gedinigiche patqan halda yashap keldi we hilimu yashawatidu .nadan millat nime ish qilidu ?nadan millet jahandiki eng exmiqane eng rezil ishlarning hemmisini qilidu .kiche-kunduz xelqning ghimini yedighan ezmet oghullirini xarlap , azaplap,tllap sisitip ikki yuzlimichi mekkar ademlerni ulughlap, izizlap,mazar ghojam qiliwalidu.heqiqetni ölcheydighan tarazisining xatalighidin gumanlinip baqmaydu .hemme nersige angliwalghini boyiche yaki sexsiy muddiasi boyiche qarisigha hökum qilidu,tughra , adil baha birishni esla bilmeydu. Siyit nochidek exmeq ,munapiqsiman ademlerni yuz yillap sighinip , ulughlap sholgeylirini .iqitiship maxtishidu. «milli qehriman »dep teriplishidu.siyit nochi hayatida xelqning shillisige min gen zalimlardin biresini ölturgenmu?birer ish tewretkenmu digenlerni oylap baqmaydu? ejeba u uchtupan hakimining teklipini qubul qilip uchturpan xelqining qinini shorawatqan bir zalimning yinida dost bolupturushqa maqul boldighu?shuninggha rawap chilip birip shuning könglini achtighu ?qeshqer dotiyige .aparsang sanga emel biridu ,dise emel tamasida mes bolup ölum xitini köturup keldighu?qeshqer dotiyi uni .exmeq qilip, «séni ölturey disem qolum barmaydu, ölturmey disem xanning ölumge buyrighan xitini ilip kepsen  »dep aldisa, «xanning aldida yerge qarap qalma, ikkilenmey mini ölturgiin »dep özining biguna ölimige qullarche razimenlik bildurdighu ?yaq mining gunahim yoq,mining xuda bergen yashash hoququm bar ,men sining xalisang .Ölturidighan ,xalisang yashitidighan küchüküng emes.dep öz erkinligi uchun isyan köturup,chuqan salmaydighu?mushughu bizning milli qehirmanimiz?!tillarda dastan qilidighan nochimiz?!bu eng sadiq qul, eng itaetmenmunapiqmu yaki ezizane qeshqerdin chiqqan nochimu?!biz mushundaq bir ademni aliy mektepning derisliklirige «milli qehirman>dep kirguzup hazirmu tixi kapship ötiwatimiz .radio-téléwizurlarda uning shenige naxsha-qoshaq tuwatimiz…

Hey… Bizning nadanliqimiz , eqilsizlikimiz ,bilimsizlikimiz, abduqadir damollam bilen memtili tewpiqtek ulugh milletperwer zatlirimizning eserlirini kitap qilip neshir qilishni oylashmiduq , emma téyipchan ilyowning xet-cheklirinimu térip -töshep kitap qilip neshir qilduq .bir parchimu shéiri xeqning éside yoq elqem extemdek quruq qesidichi shairlarning tughulghan kunini mubareklep ton kiydurduq , emma nizamidin höseyindek imani erkek qelemkeshlirimizni topa bisip qiliwatsa pisenit qilmiduq .uyghur kitapxanlirini

Edebiyattin ziriktürushke alahide töhpe qoshqan ,solchil edebiyatning bayraqdari bolmish qéyum turdidek yazghuchillirimizning «qizil tagh chiraghliri »digen kitabini qayta neshir qilishning tarixiy ehmiyitini kasildap chüshendurup qayta neshir qilduq, emma abdushukür Muhemmet Imindek ulugh alim «uyghur pelsepe tarixi »dep kitap yizip berse  «tiraj tap » dep mektepmu -mektep sokuldattuq. «bériwatqan bahayimiz muwapiqmu-emesmu? »dep oylanmastin,saqilining aqlighigha qarapla «fuzuli we uning ijadiyet yoli » digen tonoshturush maqalisidin bashqa bir parchimu ilmi esiri yoq shükür yalqunni «bulaq » jornilida  «kamaletke yetken edib », «edebiyat pishwasi »dep hamaqetlerche maxtiduq.ilimge ilimche, ademge ademche muamile qilishni bilmeydighan jornalistlirimizning özlirinimu ,bashqilarnimu osal ehwalgha chüshürup qoyidighan bu qilmishliridin numus qilmay maxtinishi turghan gep…

Oylap baqsaq,sanap kelsek bizde ijadiyetning qimmiti bilen , ijatkarning qismitining teturlikige

ait misallar samandek.belkim merhum abdushukur Muhemmet Imin bu jehetttiki eng tipik misal bolishi momkin. U shairlirimiz ichide tunji bolup bizge mexsus rubaiylar toplimini teqdim qilsa ,biz heset qilip ,rezillik bilen  «yaxshi rubaidin adem ömride peqet bir nechchinila yazalaydu »dep petiwa chiqirip kem sundurdoq . «qatlam neziryisi »ni otturigha qoysa ilmi rediye birelmestin bu neziryini chet ellikler burunla otturigha qoyghan,dep gep tarqattuq .tarix pelsepe , istitika tetqiqati we shéir-nesir ijadiyiti bilen shughullunip tom-tom kitaplarni yézip berse,xoshal bolushning ornigha «bu adem hemme sahege isiliwalmay birla ishni qilsa bolatti » dep exmeqlerche eqil körsettuq. Oyun tamashini bir chetke qayrip qoyup millet üchun tetqiqat bilen shughullansa  «adem bolghandin kiyin toy-tökünlerge barmisa bolamdu? »dep uni eyiplep özimizning künni haram ötküziwatqanlqimizni oylimay hamaqetlerni küshkürtup uni aldi-keynidin haqaretligüzduq.Özimizning birer neshiryat yaki gézit jornalda tigip qalghan chömüchning sépichilik hoquqimizni uning alimliqidin aliy bilip bizge yélinmighiche eserlirini yiqin yolatmiduq.uninggha heset qilip kiche kunduz puchilinidighan ewliya-ezemlerning könglini xosh qilip ,shularning nezirige nail bolush üchun ,bu alimni qaghidek choquduq .jem iyette birer yaman gep-söz tarqalsa ,derhal uni shu ishning igisi qilduq .uning qilghan yaxshi ishlirini bilip turup bilmeske ,körüp turup körmeske salduq .u oghlini öylimek bolup , öymu _öy kirip baghaq tarqatsa ,biz arqidin öymu-öy kirip  «uning toyigha barmanglar »dep gep tarqattuq .qan tükurüp qiynilip eser yézip metbuatlargha nechche on qitimlap qatrap kitap chiqirip azghina qelem heqqige érishse  «shunche qelem heqqi élip turup birer ademni chaqirip méhman qilaymu dimeydu »dep haram tamada köpüp uni tilliduq.u yazghan ilmi eserlerni nechche onimiz birleshsekmu yazalmaydighanlighimizni bilip turup, yene uni söktuq , «heqiqet üstide izdinish heqiqi tetqiqatchining burchi » dep maqala yizip bizge xaniqa ishida saxawetchi boluwélip murit toplap ilim sahesige numus kelturidighan eserlerni yézip alimlirimizgha bash boliwalghan bir ilim zomirigining heqiqi mahiyitini tonup berse  «apirin » éytmastin , «bu adem özining ishini qilsa bolatti »dep heqni sözligen ademni eyipliduq.qarighanda heqiqet bu milletning zeipleshken ténige riaksiye biridighan oxshaydu.munapiqni enggushter bilip yashap adetlinip qalghan bir qisim ziyaliylirimiz aq-qarini arlashturup bizni her koylargha salidighan oxshaydu.

Muhemmet Imin Muhemmet Imindek alimda heqiqetni tonuydighan ötkür köz, aqil bilen nadanni periqlendürüp muamile qilidighan dit bar idi. Shunga u:

Ming toxuning taqlishi,

sumrugh kebi perwaz emes.

Churqirap sayrashliri,

Bulbul kebi awaz emes.

dep ghezel yizip qilmish -etmishlirimizge miyiqida külüp qoyatti.bu bexitsiz , emma ulugh alim axiri arimizdin ketti .nughunlirimizning qelbini heset otida köydürgen ,nurghunlirimizning könglini isil emgekliri bilen küldürgen bu alim tuyuqsizla u dunyagha seper qildi ,xuddi bir qitim manga  «ölum digen u,shundaq nime, ezrail kilidu aptobusqa chiq digendek qilipla , ilip kitidu  ».diginidek ghippide kitip qaldi shuni bilishimiz kirekki ezrail uning qolidin tutup  «aptobus  »qa tartip chiqqiche biz bar küchimiz bilen uni  «aptobus »qa itterduq … dessigen yérini chogh qilip ,yigen ishini zeher qilip ,körgen künini haram qilip ,tughulghan gha u dunyagha uzattuq .

Bir tengdishi yoq alimimiz ölup ketse biz nime ish bilduq ?her bayram kelse yüzlep shéér yazidighan shairlirimizning biresimu mersiye yazmidighu ? abdushukur Muhemmet Iminning eserlirini séghin kalini saghqandek séghip semrigen tetqiqatchillirimiz birer eslime yazmidighu? Qichishqaqning dorisini yillap ilan qilip harmaydighan radio -tilwizorlirimiz birer parchimu xeewer bermidighu? Bir ademning xizmet kinishkisi yütup ketse alqanchilik yerge ilan biridighan  «ürümchi kechlik giziti  »barmaqchilik yerge kawak chalmisi qatarida kichikkine bir xewer birip qoydighu ? ejeba bizde alim shunche köpmu? etiwari yoqmu? Bir nazir ölüp ketse ornigha men bar dep meydisige mushitlap chiqidighan ademdin kürmingi chiqidu ,qini «abdushukur Muhemmet Iminning alimliq ornigha men teyyar  »dep ottirigha chiqidighan birer ezimet barmu?shuhalimizghaashu ulugh alimni némanche haqaretligenduq? Némanche azaplighanduq?bizdek ezizleshke eng erziydighan adimini xarlaydighan nadan xelq bashqa jaylardin tipilmisa kirek. Biz hemmimiz iz torini yaxshi körimiz!

Shu hikmet.shu sir isimizde bolsunki , eysa kiritstqa mixlan ghanda ,mensur hellaji,shah meshrepler dargha isilghanda , abduqadir damolla ,tewpiq ependiler qan ichige gheriq bolghanda hergizmu özlirining bexitsiz ölumidin ökünup pushayman qilghan emes ,belki heqiqetni tonup yitelmigen xeliqning nadanliqigha échiniship hesret chekken …

Pelek biznimu eqilning burchida yashitip baqar .aq-qarini periq étishni ögniwalarmiz,bu bexitsiz alimimizning ölimi özige xas ulugh mena bilen bizni eqilge ündeydighan ,nadanliqtin oyghutidighan ,qérindashlarche ötüshke dalalet qilidighan xasiyetlik koldurma bolup qalsa ejep emes! Bu mezmun iz toridin köchürülgen.