Hemmimizge melum bolghanidek yiqinda Meksikidin bashlanghan Chochqa yuqumluq zukami ademler arisida tarqap, 28-aprilghan qeder Meksikida 1500 din artuq ademning yuqumlunishini, 150 din artuq ademning olishini kelturup chiqarghanliq melum. Amrikida bir nechche shitatta 100 etirapida ademning bu virus bilen yuqumlanghanlighi melum bolup, kishiler arisida bezi endishilerni peyda qilmaqta. Bu qitimqi chochqa zukimini kelturup chiqarghan yuqumluq zukam virusi del shu 1918-yilda Ispanyedin tarqilip, texminen 100 miliyun ademning olushini kelturup chiqarghan H1N1 tiptiki yuqumluq zukam virusi bolghachqa, putun dunyadiki nurghun dowletler, bu kiselning aldin ilishqa alahide ehmiyet birip, her xil tebbirlerni qollanmaqta.

Yuqumluq zukam we yuqumluq zukam virusi

Yuqumluq Zukam bolsa yuqumluq zukam virusi (Orthomyxoviridae) kelturup chiqarghan yuqumluq kisel bolup, asasliqi qushlar bilen sut emguchiler arisida tarqaydu. Yuqumluq zukam virusi (Orthomyxoviridae) bolsa RNA virusi bolup, A tipliq, B tipliq we C tipliq yuqumluq zukam virusidin ibaret 3 xil virusni oz ichige alidu. Ularning ichide A tipliq yuqumluq zukam eng kop uchiraydighan bolup, uni kelturup chiqarghan A tipliq yuqumluq zukam virusi terkiwidiki antigenge asasen her xil oxshimighan kichik tarmaqlargha bolinidu.

A tipliq yuqumluq zukam virusi terkiwidiki H anitigen (hemagglutinin antigen) ning 16 xil oxshimighan shekli bolup, ulargha H1 – H16 digen nam birilgen. A tipliq yuqumluq zukam virusi terkiwidiki N anitigen (neuraminidase antigen) ning 9 xil oxshimighan shekli bolup, ulargha N1 – N9 digen nam birilgen. Bu xil virustiki bu H antigen bilen N antigen her xil shekilde ipadilinish arqiliq, bu xil virusning oxshimighan sheklini peyda qilidu. Mundaqche eyitqanda H1 antigeni N1 din N9 ghiche bolghan her bir xil antigin bilen birliship 9 xil virusni shekullendurishi, H1 din H16 ghiche bolghan 16 xil antigen N1 din N9 ghiche bolghan 9 xil antigen bilen birliship jemi 144 xil virusni shekillendurishi mumkin.

Yuqumluq zukamning alametliri

Yuqumluq zukamda towendiki alametler korilidu: hotilesh, qizzish, boghuzi we gili aghrish, bash aghrish, muskul aghrish, tonglash we bedenni titrek bisip kitish, harghinliq his qilish we charchap kitish. Bular meyli qaysi tiptiki yuqumluq zukam bolsun hemmiside ortaq bolidighan alametler bolup, kisel alametlirige asasen kisel turini ayrish qiyin.

Dunyada keng dahirde tarqalghan bir qisim A tipliq yuqumluq zukamlar

H1N1  virusi asasliqi ademler we chochqa arisdia tarqaydighan bolup, 1918-yili tunji qitim Ispaniyedin tarqilip, axirda putun dunyada 100 miliyungha yiqin ademning olushini kelturup chiqarghan. Hazir chochqa we ademler arisida qismen dahirde tarqalmaqta. Bu yuqumluq zukam “Ispaniye yuqumluq zukimi” dep atilidu.

H2N2 virus asasliqi qush we ademler arisida tarqaydighan bolup, 1956-yili tunji qitim Jonggodin tarqilip, Axirda putun dunyada texminen 1 miliyundin 4 miliyun ariliqida ademning olushini kelturup chiqarghan. Amirkining ozidila 69800 adem mushu xildiki yuqumluq zukam tupeylidin olup ketken. Bu yuqumluq zukam “Asiya Yuqumluq Zukami” dep atilidu.

H3N2 virusi asasliqi ademler, qushlar we chochqa arisida tarqilidighan bolup, tunji qitim 1968-yili Hongkongdin bashlinip, axirda putun dunyagha tarqilip, teximinen 1 miliyun ademning olushini kelturup chiqarghan. Hongkongning ozidila 500000 adem, Amirkida bolsa 33800 adem bu yuqumluq zukam bilen olup ketken.  Bu yuqumluq zukam “Hong Kong yuqumluq zukami” dep atilidu.

H5N1 virusi asasliqi qush we ademler arisida tarqaydighan bolup, 2003-yildin bashlap Jonggo we Vitnamdin bashlinip, putun dunya miqyasida tarqalghan. Putun dunya miqyasida nurghunlighan qushlarning we texmiene 300ge yiqin ademning olushini kelturup chiqarghan.  Bu yuqumluq zukam “Qush yuqumluq zukami” dep atilidu.

H7N7 virusi 2003-yili Gollandiyede tarqiliq 89 ademning olushini kelturup chiqarghan.

H1N2 virusi yiqindin biri ademler we choqqa arisida qismen dahirde tarqiliwatwaqta.

H9N2 virusi 1999-yili 2003-yili Jonggo bilen Hongkongda qismen dahirde tarqalghan.

Yuqumluq zukamning bashqa namliri

Kishiler yuqumluq zukamdin nime uchun shunche endishe qilidu?

Her qitim yuqumluq zukam tarqighanda, meyli u dunyaning qaysi yiridin tarqalghan bolsun, we yaki meyli u qandaq xildiki yuqumluq zukam bolsun, nurghun dowletler buninggha alahide ehmiyet biridu we kishiler alahide endishige chuchushidu. Biraq normalda dunyaning her qaysi jaylirida, her kuni digudek nurghun kishiler her xil kisellerge giriptar bolup olup kitidu. Buningdin kishiler alahide alaqzade bolup ketmeydu. Undaqta nime uchun yuqumluq zukam sewibidin 100 nechche adem olup ketkenge putun dunya shunche endishige chushidu? Buning asasliqi sewibi towendikiche.

(1)   Yuqumluq zukamni kelturup chiqarghan herqandaq virusqa nisebeten, hazirgha qeder unumluk dawa yoq. Hazirgha qeder yuqumluq zukamgha nisebeten eng unumluk usul vaksina udurush. Eger bu kiselge giriptar bolushtin ilgiri vaksina udurmighanda, bu virus bilen uchurashqan her qandaq ademning bu kiselge giriptar bolush ihtimalliqi bar.

(2)   Bu kiselni peyda qilghan yuqumluq zukam virusi uzluksiz halda oz alahidilikini ozgertish alahidilikige ige. Yeni bu virus oz terkiwidiki antigenni orgertish arqiliq oxshimighan turdiki virusqa aylinishi, shuning bilen burun bar bolghan vaksina kar qilmasliqi mumkin.

(3)   Adette nurghun yuqumluq kiseller adettiki normal uchurshushlar arqiliq yuqmaydu. Mesilen hemmeylenge melum bolghan AIDS kisili gerche qoqunushluq yuqumluq kisel bolsimu, biraq u adettiki uchurshush arqiliq xalighan ademge yuqum qalmaydu. Biraq yuqumluq zukam bolsa adettiki uchurshush arqiliq her qandaq ademge yuqushi mumkin. Mundaqche eyitqanda yuqumluq zukam bashqa herqandaq yuqumluq kisellerge nisbeten alahide tiz we keng kolemde tarqilish alahidilikige ige.

(4)   Hazir herqaysi dowletler arisidiki alaqe we sayahet ishliri alahide tereqqi qilghanlighi sewibidin, bu kiselning qisqa waqit ichide putun dunya miqyasida tarqilip, nurghun ademning jinigha zamin bolush ihtimalliqi chong.

(5)   Eger kishiler bu kiselge giriptar bolghanda, hazirgha qeder alahide unumluk dawalash bolmighanlighi uchun, birdin bir umut shu ademning bedinidiki kiselge taqabil turush kuchi bilen doxturlarning ilip baridighan yardemche dawalash usuli yene bezi virusqa qarshi dorilarni ishlitish bilen bedenning immiyunut kuchini ashurushqa yardem biridighan bezi dorlarni ishlitishtin ibaret. Bu virusning eng ahirda bedendin tel tokus tazlinip chiqishi, we salametlikining putunley eslige kilishi peqetla bedenning immiyunut kuchige baghliq.

Yuqumluq zukamdin qandaq saqlanghili bolidu?

Yuqumluq zukam adette nepes yoli arqilqi tarqilidighan yuqumluq kisel bolghachqa, bu kiseldin saqlinish bashqa yuqumluq kisellerdin saqlinishqa nisbeten bir az qiyin. Shundaqtimu towendiki usullar arqiliq bu kiselge giriptar bolush ihtimalliqini melum jehette towenletkili bolushi mumkin.

(1)   Bu kiseldin saqlinishtiki eng unumluk usul vaksina udurush. Biraq yuqurda dep otkendek yuqumluq zukam virusi oz terkiwidiki antigenni ozgertish alahidilikige ige bolghuni uchun, aldin urulghan vaksina bu virusqa mas kelmeydighan ehwallar sadir bolushi mumkin. Yene mundaqche eyitqanda aldin udurghan vaksinimu bu kiseldin saqlinishqa 100% kapalet qilalmaydu.

(2)   Bu kisel tarqalghan rayunlargha amal bar barmasliq, bu kiselge giriptar bolghan chochqa we ademlerdin yiraq turush, maska taqash qatarliq usullar arqili nepes yolini qoghdash.

(3)   Tazliqqa diqet qilish, dawamliq qol yuyushqa adetlinish. Bu arqiliq virusni bir yerdin bir yerge ilish birishtin saqlanghili we shu arqiliq melum jehette bu virusning tiximu keng dahirde tarqilishning aldin alghili bolidu.

(4)   Beden chiniqturush, bolupmu bedenning immiyunut kuchi ashurush. Bu meyli u kiseldin saqlinishta bolsun we yaki u kiseldin saqiyip eslige kilishte bolsun bekla muhim.

Axirda eskertip otushke ersidighan mesile shuki bu qitim tarqighan yuqumluq zukam gerche chochqa yuqumluq zukami bolsimu, biraq bu kiselning ademler arisida tarqilishi, chichqa goshi istimal qilish qilmasliq bilen biwaste munasiwiti yoq. Bu kisel yuqarda dep otkendek nepes yoli yuqumluq kisili bolghachqa, asasliqi hawa arqiliq yuqudu. Elwette chochqidin yiraq turush bolupmu kiselge giriptar bolghan chochqa bar rayundiki hawadin biwaste nepeslinishtin saqlinish arqiliq bu kiseldin melum dahirde saqlanghilishi bolidu. Biraq hazirqi mesile bu kisel yalghuz chochqidin ademgila emes, belkim ademler arisida oz ara yuqmaqta.