Beyjing Ayduromidin Parij Ayduromighiche…

İlham Toxti

Tozanlar basti jemalu-hösnimni,
We lékin kir qilalmas pak qelbimni.
Ol pelek qildi nabut bu tenimni ,
We lékin tosalmidi közlerimni.

Péqir 2- ayning 22- küni teklipke binaen Fransiyede ziyarette boldum. Junggo Xelq Awiatsiyesining bixeterlik tekshürüsh ishlirining bulturqi Olimlik Yighinining aldi-keynide chingip ketkenlikini, hemde Uyghurlargha bolghan bixeterlik tekshurüshning téximu ching ikenlikini bilginim üchün, özligimdin chaqmaq, etir we bashqa suyuq taziliq buyumliri digendeklerni seperge epchiqmighan idim. Tunji tekshürüshning desliwide, ayrupilan’gha chiqish kartisini tekshüridighan xanqiz méni chet’ellik depqaldi bolghay, pasportimni chiqirishni telep qilip manga Englizche gep achti. Biraq men özümning Junggo grajdanliqidiki Uyghur ikenlikimni éytqinimda, u chirayi nahayiti ghelite bolghan halda, ayrupilan’gha chiqish kartamni alghiniche tört etrapqa köz yügürtkendin kéyin, téléfon arqiliq töwen awazda bashliqi bilen gepleshti. Men bolsam sewrchanliq bilen yanda kütüp turdum. Kéyin u méni özining yénidiki pukeyge bérishqa chaqirdi.

Saqchi nomuri 030258 bolghan etret bashliqi manga sual yaghdurdi: Sen Fransiyege nime qilghili barisen? Kesping nime? Sen oqutquchimu? Qaytip kélemsen? …? …?
Méning uning suallirigha bergen jawaplirim: sualliringgha choqum jawap bérishim kérekmu? Siler nimishqa mangila tikilip qaldinglar? Uyghur bolghinim üchünmu? Silerning Uyghurlargha qarita alahide muamilengler toghriliq burunla anglighan idim, shunga bügün tört saet baldur ayrudrumgha keldim, hemde silerning manga bolghan pelqul’adde muamilenglerni his qildim! Uyghur bolghinim üchünmu yaki peqet mangila shundaq qiliwatamsiler?

U méni texir qilishqa buyrup, pasportimni élip kétip qaldi. U 10 minutlardin kéyin qaytip kélip, pasportimgha tepsiliy köz yügürtkech, éytti:
- toghra chüshinishingiz kérek, köpchilikning bixeterliki üchün mushundaq qilmisaq bolmaydu!!
- Uning pozitsiyesining asasi shu qeder addiy idi!! Men uninggha didim:
- Uyghurlar bixeterlikning tehtidimidi? Döwletning bixeterlikke étibar bérishini toghra chüshinimen, döwletning döwlet bixeterliki üchün qollan’ghan charilirinimu himaye qilimen. Biraq ish choqum qanunluq, adil bolushi, hemme kishige oxshash muamile qilinishi zörür!

Ayrupilan’gha chiqish kartamni qolumgha élip métal tekshürgüchtin ötken chéghimda, tosattin bashqiche bir tuyghugha kélip qaldim, sewebi, birinchidin manga bolghan tekshürüshning heddidin artuq tepsiliy bolghanliqi, ikkinchidin ularning méning ayaqlirimni saldurup tekshürmekchi bolghanliqi. Bilish kérekki, Béyjing sheheride ayaq saldurup tekshürüsh buyruqi chiqirilmighan, ammiwiy sorunda ayaq sélishqa buyrulush kishini ongaysizlanduridighan bir ish. Buni az dep, men ayaq séliwatqan chéghimda, bir ayal xizmetchi méning kartamni we kimlikimni éliwélip, bashqa xzmetdashliri bilen pichirliship, "tepsiliy tekshürüp" kétishlirichu téxi! Men ularning chala-puchuq anglapla erwahim örleshke bashlidi, biraq yenila özümni bésiwélip, ularning hichnimini qoymay teltöküs tekshürüshige süküt qildim. Bir chaghda "qizchaq"lardin biri métal tekshürgüchni kötüriwélip méning hemme yérimni tekshürüshke bashlidi, men bolsam saranglarche yalang’ayaq halda yerni dessep turar idim. Axirida ular méning bedinimdin bénzén, kawap, pichaq, pürkügüch, hetta bioxémiyelik we yadroluq qorallarning hichqaysisini tapalmay, méni qoyup bérishke mejbur boldi. Men birdem xapiliq ichige patqandin kéyin, ulargha yuquri awazda mundaq didim (bir qétimliq "qaltis" nutuq sözliwettim, disemmu bolidu):
Siler ménila kemsitiwatqan bolmastin, belki yene méning millitimnimu kemsitiwatisiler! Bu xil melum bir milletke qaritilghan exmiqane chariler döwletning bixeterlikige paydiliq bolmayla qalmastin, eksiche uninggha ziyan yetküzüshi mumkin! Men silerni toghra chüshinimen, bu silerning xizmitinglar, xataliq silerde emes, belki shu xil nadan siyasetni tüzüp chiqarghan irqchilarda, shu xil siyasetni izchillashturushqa chüshürgen mes’uliyetsiz rehberlerde!!

Nurghun kishiler manga qarap turar idi… Netijide méning kiyimlirimni kiyishimge yardemliship, bu yerdin baldurraq kétishimni ümüt qilghanliqlirini ipade qilishti. Ayaq saldurup tekshürüsahlermu yoq boldi…

Xelq Awiatsiye Bashidarisi, munasibetlik qanun organliri, siler bir xeterlik ishni qilwatisiler. Men bügün silerning kemsitishinglargha eqil-idraq bilen muamile qilghan boldum, biraq barliq Uyghurlar shundaq qiliwermeydu…
Méning sorighim kéliwatqini, Junggoning qanuun dairiside milliy kemsitish toghriliq belgilime barmu-yoq? Milliy kemsitishke uchrighanda, heq telep tölimi élishqa bolamdu?

Döwlitimizning jinaiy ishlar qanuni we bashqa munasibetlik qanunn-belgilimiliride milliy kemsitish uqumi heqiqeten biwaste körülmigen, shu wejidin biwaste halda milliy kemsitishni sewep qilip heq telep erzi sunush qanun jehettin bir qeder tes. Döwlitimizning qanun-belgilimiliri hergizmu nuqul halda döwlet qanuni süpitide ipade tapmighan, uningdin bashqa yene memuriy nizamlar, yerlik nizamlar we tarmaq qaide-tüzümler bar. Emiliyette, biz testiq arqiliq kirgen Xelq’ara Ehdinamemu döwlitimiz qanun-tüzümlirining muhim ipadilinish sheklidur. Asasiy Qanun we Xelq’ara Ehdinamede bolsa milliy kemsitish mesilisi toghrisidiki nizamnamiler ezeldin kem bolmighan. Döwlitimizning Asasiy Qanunida "herqaysi milletler bap-barawer" dep belgilen’gen. Döwlitimiz imza qoyghan we testiqlighan 17 Xelq’ara Kishilik Hoquq Ehdinamisi milliy kemsitishke qarshi maddilar bilen tolghan. "Grajdanliq Hoquqi we Siyasiy Hoquq Ehdinamisi" (döwlitimiz 1998- yili 3- ayda imza qoyghan)de, "Herqaysi döwlet grajdanliri qanun aldida bap-barawer, hemde qanun teripidin qoghdilish we kemsitilmeslik hoquqigha ige" (26- madda) dep belgilen’gen. Biraq, döwlitimizdiki edliye (qanuun yürgüzüsh) emiliyitige tonunsh kishilerge ayanki, sot délolargha qarap chiqishta Asasiy Qanun maddilirini biwaste ishlitelmeydu, hemde chet’elge chétilmighan délolarda Xelq’ara Ehdinamining belgilirinimu biwaste ishlitelmeydu. Bu shuningdin dérek bériduki, Asasiy Qanun we Xelq’ara Ehdinamidiki belgilimiler awwal döwlet qanunigha aylan’ghandila andin özining qanuniy küchini jariy qilalaydu. Shunga, Junggodiki ziyankeshlikke uchrighuchilarning milliy kemsitilish tölimi telep qilishi yaki qanuniy erz sunushi nöwette qanun jehettin teske toxtawatidu. Junggo hökümitining Milliy Kemsitishke Qarshi Qanunni tézdin tüzüp chiqishini murajet qilimen.

Biz daim "adettiki mesililerni milliy mesile yükseklikige kötüriwalmayli," digenni tekitleymiz, biraq Dunyadiki nurghun milliy mesililer del ashundaq "adettiki mesililer"ning yighilishidin shekillen'gen.

Ah Junggo, Junggo Awiatsiyesi, bixeterlik tekshürüsh ishida sanga amraqliq bildürüshke amalsizmiz! Milliy menpeetning hemmidin yüksek bolushi shundaq kélip chiqqan. Uyghurlar mushundaq muamilige duch kelgende, bu yerning öz wetini ikenlikidek paktni öz könglige qandaq sighduralisun……? Herqandaq bir idrakliq kishi, jemiyette "zixmu köyüp, kawapmu köyüp" tügishidighan ishning yüzbérishini xalimaydu. Yene bir tereptin, muqimliq we inaqliq melum shert we bedel telep qilidu, herqandaq öz aldigha epbérilghan bésim ishlitish yaki mejburilashlardin atalmish inaq jemiyetning berpa bolushi mumkin emes!

Bixeterlik tekshürüsh tarmaqlirining mentiqisi tüptin xata!!

Yang Jia bir Béyjingliq Xenzughu, ejiba buningliq bilen Béyjingdiki barliq Xenzularni saqchilargha pichaq tiqquchi gumandarlar, dewalsaq qamlishamdu?
Chén Shitong, … qatarliqlarmu Xenzughu, ejiba buningliq bilen Xenzular Siyasiy Byuruning ezasi bolsa bolmaydu, digili bolamdu?

Bey Bawshenmu Xenzu, ejiba mushuninggha asasen "Shinjanggha barghan Xenzularning hemmisi qatil, Shinjanggha barghuchilarning ayiqini saldurup, kemerini yeshküzüp tekshürüsh kérek," digen yekünni chiqarghili bolamdu?
Chén Shüybyen qatarliq Teywen Xenzuliri musteqilliq üchün dewrang salghanliqi üchün, barliq Teywenlikler "musteqilliq terepdarliri" dep eyiplinishi kérekmu?
Falun'gongchilar Xenzu bolghini üchün, barliq Xenzular Falun'gongchi bop qalamdu?
"Tört Kishilik Guruh"mu Xenzu, buningliq bilen pütün Xenzu milliti "Tört Kishilik Guruh"ning gumashtiliri sanilamdu?

Türmilerdiki xiyanetchi emeldarlarning hemmisi digüdek Kompartiye ezaliri, undaqta, ejiba pütkül Kompartiye ezalirigha xiyanetchiler qatarida muamile qilishimiz kérekmu?

Bir milletning qismen ezaliri, hetta ularning ichidiki ajizlar, nime üchün chékidin ashqan ishlarni qilidu, musteqilliqni teshebbus qilidu yaki shundaq telepni kötürüp chiqidu?

Eger bir kishi jemiyetning adilliqidin ümidini üzse, u chaghda uning mejburiy halda térorchigha aylinip qélish éhtimalliqi chongiyidu. Pelestin Israiliyege sélishturghanda ajiz, biraq ashu ajiz terep "adem bomda"din paydilinip öch élishni bashlighinida, Jahan aldida nurghun yeshmisiz mesililer özini körsetti. Shundaq, keng kölemlik qanliq élishishlarda, men séni yéngelmeslikim mumkin, biraq men, térorluq wastisidin paydilinip, sangimu aramliq bermeymen! Bu heqiqeten bir dunya xarektérlik qiyin mesile. Dimek, eger turmushta nurghun kishiler özining jemiyetke bolghan ümidwarliqini yoqitip qoyghan, kichikkine ghaye-tileklerdinmu mehrum qalghan waqtida, ajiz Pelestinning küchlük Israiliyege qandaq taqabil turushini qiyas qilishingiz teske toxtimaydu!

Kishiler öz döwlitide qanunning qoghdishigha érishelmise, ularning arisida wehime yamraydu, hetta öchmenlik bixlinidu. "Muqimliqni qoghdash" del shu tüzümlerning chiqish nuqtisi we shuari. Xelq saqchiliri (bilen puxralarning) qarshilishishi --- bu xil tüzüm xiyalighimu keltürmigen bir muqererliktur! Öchmenlik aldi bilen yawailiq sahiplirigha, andin qoghdalghan yawailiq sahiplirigha, axirida pütkül "sheherlikler"ge we hökümetke… qaritilidu. Qorqunchluqi shuki, biz bu xildiki wehime'ning qeyerde qaysi bir "aqilane" rehberning qandaq bir yéngi siyasiti teripidin hamilige aylinidighanliqini bilmeymiz.

Bu xil öchmenlik awamning özini tutiwélish iqtidarini sinimaqta. Qorqunchluqi, ular buningdin kélip chiqidighan ishent (krédit) krizisi bilen perwayi pelek, chünki ular yawaiy küchke choqunidu. Éytip qoyayliki, "ular" yawailiqning mushtini we kemsitishning nezerini Uyghurlarning ténidin néri qilghay!!

Shundaq, bügün sen özüngning "tesir daire"ngde méni özüngge qol qoyghuzisen, u halda bu jeryanning özi bir xünük nizamgha aylan'ghusi, hemde bu nizam haman bir küni séning béshinggha bap kelgüsidur. Alayluq, sen bashqa bir sheherge yaki sehragha bérip qélip, özüng bir "yochun kishi"ge aylan'ghiningda, senmu yerliklerning aniy tépishigha uchrap, teghdirge ten bermektin bashqini qilalmay qalisen. Sanga shuni dep qoyayki, men teghdirge ten bermeymen! Biz teghdirge ten bermeymiz! Bu séning döwliting, shundaqla méning döwlitim; bu sheherliklerning döwliti, shundaqla "déhqan ishlemchiler"ningmu döwliti; bu Xenzularning döwliti, shundaqla biz Uyghurlarningmu döwliti! Bu bizning döwlitimiz!! Hemmimiz grajdan, hemmimizning hoquq-menpeetlirimiz oxshash derijide hörmet qilinishi we qoghdilishi zörür!

Durus, nurghuni tebiiy apet, nurghuni sün'iy (adimiy) külpet. Beziliri hetta tebiiy apettin adimiy külpetke aylan'ghan --- egerde eyni waqtta kishilerde hazirqidek idrak bolup, grajdanlarning hoquqigha hörmet qilin'ghan bolsa, u halda "üch yilliq qiyinchiliq" hergiz üch yilgha sozulmighan bolar idi……
Awamdin qorqqan hökümet --- yaxshi hökümettur. Grajdanlarning höquq-menpeetlirini qoghdaydighan, herqaysi ahale toplirigha yaki milletlerge bap-barawer muamile qilidighan hökümetla grajdanlar we her millet xelqining himayisige érisheleydu.

Biz sepirimizni dawam qilmaqtimiz. Biz ortaq bir seper üstide. Biz ümid ichide. Biz ümidlik bolushqa heqliq!

Ular özliri jemiyet tertibini saqlash üchün qoral qilip ishlitidighan Qanunni ochuqtin-ochuq depsende qilmaqta! Eger Qanun qanunsiz bolmisa (elwette, Qanunning qanunsiz bolushi mumkin emes!), undaqta qanunsiz bolghini del ularning imtiyazlirining orunluqliqidur. Kemsitish sewebidin adilliq we heqqaniyliqning chirishke yüzlinishi téximu xeterlik bir ishtur!

Tarixiy sawaqlar intayin chongqur. Chékige yetken solchil liniye (lushyen) dewride, aile terkibi (kélip chiqishi) hemmini begileydu, déydighan neziriye nurghun "terkibi nachar" yashlarning istiqbalini nabut qilghan, "inqilap" nami astida bir ijtimaiy topqa qaritilghan kemsitish, san-sanaqsiz tragédiyelerni meydan'gha chiqarghan idi.
Sheher ahalilirining dihqanlarni kemsitishining bir qisim siyaset-qanun maddilirida eks étishini kim qiyas qilalaydu?! 2003- yili, Sun Zhigangning ölümi döwlitimizning sheherge kirgen dihqanlargha qaratqan kemsitish xarektérlik tüzümi --- Yighiwélish-yurtigha Qayturush Charisi --- ning axirlishihsini ilgiri sürdi, netijide Yighiwélish Ponkitliri Yardem Bérish Ponkitlirigha aylandi. Buningdin siyaset qatlimidiki ijtimaiy kemsitishning özgertishke bolidighanliqini köriwélishqa bolidu.

Uyghurlar ichidiki mutleq köp qisim kshiler nöwette özlirining hoquq-menpeetlirini süküt ichide qoldin bérip qoymaqta! Men éytimenki, her bir kishi, her bir millet izzet-abroy sahibidur. Junggoning qanuni Junggo puxraliri millet, jins, din… ayrimastin, barliq hoquqlarda bap-barawer, dep éniq belgiligen. Biraq, réal turmushta, Uyghurlarning qanuniy hoquq-menpeetliri üzlüksiz dexl-terizge uchrimaqta, hetta bezi hökümet organlirimu hamaqetlerche belgilimilerni chiqirip, Uyghurlarni kemsitmekte!!

Hey, Uyghurlar! Silerning hoquq-menpeetliringlar dexl-terizge uchrighanda, kaniyinglarni qoyuwétip öz awazinglarning anglitinglar! Awamning nadanliqi Hakimiyetning uyatsizliqini keltürüp chiqiridu. Hakimiyetning uyatsizliqi Awamni nadan halette qalduridu.

23- chisla Fransiye awiatsiyesining A0125 nöwetchi ayrupilani bilen Fransiyening Dö Gol (de Gaulle) ayrudrumigha yétip bérip, intayin ongushluq, alahide tekshürüshlermu bolmighan halda "chégridin kirdim". Chirayliridin Fransus, Ereb, Afriqa irqlirining iznaliri yéghip turghan saqchilar, tekshürüshler, ayrudrum xizmetchilirining dostane külümsireshliri, Fransusche "Xush keldingiz!", "Parijgha keldiningizni qarshi alimiz!" digendek awazlar, Junggo Béyjingdiki oxshash sorundiki ehwallar bilen nahayiti roshen sélishturma shekillendürmekte idi.!

3- ayning 1- küni Fransiye awiatsiye shirkitining A0126 nöwetchi ayrupilani bilen Béyjinggha qytip kelginimde, shuni chongqur his qildimki, Fransiye awiatsiyesining bixeterlik tekshürüshi emiliyette Béyjing ayrudruminingkidinmu qattiq iken!! Biraq Fransiyede hergiz négizlik tekshürmestin, belki reng, döwlet, tebiqe (diplomatlarmu buning ichide), din, millet ayrimay, hemmisige oxshash muamile qilidiken!! Barawerlik yashisun! Hörlük, kishilik hoquq, méhribanliq, qanun, we tinchliq yashisun!

Méning Uyghur millitimge teselliy bérishke nime asasim bolsun!! Herqandaq bezleshler dermansizdur. chünki nurghun ishlar öz béshimizgha kelmigiche, uni chongqur his qilalmaymiz. Uning üstige, bu xil perqlik muamililerge rastinla amalimiz yoq. ishlar yene öz pétiche...

Bir démokratik jemiyette, oxshimighan ahale toplirining hoquq-menpeetliri we öz xasliqliri hörmetlinishi kérek. Bu mesililer elwette hel qilinishi zörür, eger hel qilinmisa, bu del siyasetning meghlubiyitidur.

Söhbetler bolushi zörür. Térorluq, bölgünchilik gumani üchünla eyplesh mesilini hel qilalmaydu. Oxshimighan milletlerni öz ichige alghan, oxshimighan til, diniy étiqad, turmush usulliri we tepekkur shekllirini özige sighdurghan bir jemiyet qurimiz déydikenmiz, öz-ara hörmet qilish, keng qursaq bolush, öz-ara pikr almashturushlar bolmisa bolmaydu.

http://www.wetinim.org/?dp-bbsthread-163.html