Yerlik
Milletlerning
Hoqoqi heqqidiki BDT Bayanatnamisi (Toluq Nusxisi)
Eziz Oqurmenler.
Towendikisi BDT Omumiy Kengeshi teripidin 2007-yili 9-ayning 13-kuni
61/296
nomurluq qarar bilen, Junggo'i oz ichige alghan 143 dewletning
maqullishi, 4
Dewletning qarshi turushi we 11 dewletning terepsiz qelishi bilen qobul
qilinghan mohim Xelqaraliq qanuniy hojjetning Enggilizche nusxisidin
Uyghurchigha qelinghan terjimisidur.
. mezkur Xelqaraliq Hojjetni terjime qelishtin kutulgen meqset: (a)
Xelqimizning, ozimizning dewlitimizning asasi qanuni, Milli
Territoriyelik Aptonomiye Qanuni'da eniq qanunlashturulup belgulengen
heq
hoquqlirimizdin bashqa yene, BDT'de qobul qlinghan we bizge
munasiwetlik qanuni
hojjetlerde belgulengen heq hoquqlirimiz heqqidiki chushenjimizni
ashurush, (b)
Xelqaraliq Hojjetler we qanuniy matiryallarning tuzulishi, mezmuni,
dairisi we
teyyarlinish ususli heqqidimu xelqimizge melumat sunushtin ibaret.
Mezkur Qanuniy hojjetning Enggilizchisi:
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/en/drip.html
BDT Torbetidiki Xenche nusxisi:
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/DRIPS_zh.pdf"
Qaysi dewletlerning maqullighanliqini biliwelish:
http://www.un.org/News/Press/docs/2007/ga10612.doc.htm
Yerlik Milletlerning
Hoqoqi heqqidiki BDT
Bayanatnamisi
2007-yili
13-Sintebir, Omomiy Kengeshning 61/295 nomurluq qarari bilen
maqullanghan.
BDT
Omomiy Kengeshi,
BDT
nizamnamisining rohi we eza dewletlerning mezkur nizamnamining
belgulimilirini
toluq ijra qelish toghrisidiki jawapkarliqigha ishenj qilghan asasta,
Yerlik
Xelqlerning bashqa barliq xelqler bilen teng baraberlikini
jezmleshturush bilen
teng, insanlarning ozlirini perqliq dep qarash we del bashqilardin
perqliq
bolghanliqi uchun hormet qelinishqa muyesser bolushini itirap qelghan
asasta,
Barliq
xelqlerning, insaniyet mediniyiti(Civilization) we
ilgharliqidin(Culture)
shekillengen omumiy bayliqqa tohpe qoshush arqiliq insaniyetning omumiy
mediniyet mirasini shekillenduridighanliqini jezmleshturgen halda,
Yenimu
ilgirlep milli, erqiy kilip chiqishi,
deniy itiqati, etnik we mediniyet ozgichilikini chiqish qelghan halda
birawni
we yaki bashqalarni birawdin we yaki bashqilardin ustun korudighan,
ustun
korushke turtkilik rol oynaydighan siyaset we belgulimerni bir tutash
halda
erqchiliq, ilmiy jehettin tuptin xata, qanuniy jehettin inawetsiz,
exlaqiy
jehettin eyiplinishke tegishlik we ijtimayi jehettin adaletsiz dep
hokum qilidighanliqini
jakarlash bilen,
Yerlik Xelqlerning hichqandaq ayrimchiliqqa duch
kelmestin
ozlirining heq hoqoqlirini ijra qelish jeryanida erkin ikenlikini
mueyyenleshturgen asasta,
Yerlik Xelqlerning, mustemlike qelinish, yerliridin, mal mulukliridin,
teritoriyeliridin we shu jaydiki bayliqliridin musadire qelinish,
bolupmu
ozlirining tebiy ihtiyajigha we menpeetlirige qarap tereqqi qelish
hoquqidin
mehrum qilinish netijiside tarixiy bir nahaqchiliqning zulmigha duchar
bolghanliqini nezerde tutup,
Yerlik Xelqlerning ozlirining siyasi, iqtisadiy we ijtimyai
qurulmilirini
berpa qelishi, ozlirining mediniyiti, meniwi mirasi, tarixi we
pelsepisini,
bolupmu ozlirining territoriyesi, tupriqi we tebiy bayliqigha ige
bolushidek
en’eniwi hoquqigha hormet qelish we uni terghip qelishning nahayti
jiddi
ihtiyaj ikenlikini itirap qilip,
Yerlik Xelqlerning dewletler bilen alliqachan putushken Toxtamnamiliri,
Kilishimliri we bashqa orunlashturushlargha hormet qelish we uni ilgiri
surushke bolghan jiddi ihtiyajni nezerde tutup,
Yerlik Xelqlerning ozlirining Siyasi, Iqtisadiy, Ijtimayi we Mediniy
jehettin
teximu kuchlendurush, qaysi jayda yuz berishidin qet’I nezer barliq
besim we
ayrimchiliqlarni tel-tokus ayaghlashturush uchun burunqidin ewzel
halette
teshkilliniwatqanliqini itibargha elip,
Tereqqiyat ghayisi astida Yerlik Xelqlerni kontrol qelishning
emiliyette hem
Yerlik xelqqe hemde ular ige bolghan tupraq, territoriye we
bayliqlargha tesir
qilidighanliqini, bu halda bu Xelqlerning ozlirining arzusi we
ihtiyajigha
qarap tereqqiyatni ilgiri surushining we ularning qurulmiliri,
mediniyetlirini,
orp-adetlirini saqlap qelishining imkansizlishidighanliqini tonughan
asasta,
Yerlik Xelqlerning bilimi, mediniyiti we orp-adetlirige hormet
qelishning
emiliyette uzun muddetlik we adil tereqqiyat hemde muhit mesilirini
muwapiq
bashqurush qatarliqlargha tohpe qoshidighanliqini mueyyenleshturush
bilen
bille,
Yerlik Xelqlerning zimini we territoriyelirini herbiysiz we qoralsiz
rayungha
aylandurushning emiliyette tinchliq, iqtisadiy we ijtimyai tereqqiyatqa
hem
ilgirleshke, dunyadiki dewletler we xelqler arisidiki oz-ara dostluq we
chushunushni ilgiri surushke bolghan rolini urghilighan asasta,
Bolupmu
Yerlik Xelq aililiri we jamaetlirining, oz perzentlirining
yetishturulishi,
terbiylinishi we balilarning saghlamliqi qatarliqlar mesililerde
zimmisige
alghan mesuliyetlerning emiliyette Balilarning Heq-Hoqoqi bilen zich
munasiwetlik ikenlikini itirap qilish bilen teng,
Yerlik
Xelqler we Dewlet otturisida tuzulgen toxtamnamilar, anglashmilar we
orunlashturushlarning bezi hallarda xelqara kongul bolgen, qiziqqan,
mesuliyet
dep qarighan mesile ikenlikini,
We
shundaqla mezkur toxtamnamilar, anglashmilar we orunlashturushlarning
Yerlik
Xelqler bilen dewletning ortaqliqini kucheytishning asasi ikenlikini
itirap
qelip,
BDT nizamnamisi (UN Charter), Iqtisadiy, Ijtimayi we Mediniy Hoqoqlar
Xelqara
Ehdinamisi (International Covenant on Economic, Social and Cultural
Rights),
Ammiwiy we Siyasi Hoqoqlar Xelqara Ehdinamisi (International Covenant
on Civil
and Political Rights) we Viyna (Vienna) Herketke otush programmisi we
Ehdinamisi (Vienna Declaration and Programme of Action) qatarliq
asasliq
Xelqara hojjetlerning, Xelqlerning ozlirining Siyasi teqdirini erkin
halda
belgulesh, Iqtisadiy, Ijtimayi we medeniy tereqiyatini erkin halda
yolgha
qoyushni oz ichige alghan halda barliq Xelqlerning oz teqdirini ozi
belgulesh
hoquqining halqiliq mohim ikenlikini mueyyenleshturgenlikini eskertip,
mezkur Bayanatning, hich bir Xelqaraliq qanun himayisi astidimu
hichqandaq bir Xelqning oz teqdirini ozi belgulesh hoquqini inkar
qelish uchun
qollinilalmaydighanliqini agahlandurghan asasta,
Mezkur Bayanattiki Yerlik Xelqlerning hoqoqlirini itirap qelish
pirinsipining, Adalet, Dimokratiye, Kishilik Hoquqqa Hormet qelish,
esla
ayrimchiliq qilmasliq we Aliyjanapliq bolushni chiqish qelish asasida
dewletler
bilen yerlik Xelqlerning inaq we hemkarliq munasiwitini
kuchlenduridighanliqigha ishengen halda,
Yerlik Xelqler bilen kengeshken we hamkarlashqan asasta, barliq
Dewletlerning Xelqaraliq organlar, bolupmu Kishilik Hoquqqa
munasiwetlik organlar aldidiki mesuliyitini Yerlik Xelqler
uchun
ijra qelishi kireklikini eskertip,
Yerlik
Xelqlerning Heq-Hoqoqini qoghdashta we ilgiri surushte BDT’ning nahayti mohim we uzliksiz rol
oynaydighanliqini xatirlitip,
Mezkur
Bayanat’ning Yerlik Xelqlerning Heq-Hoqoqi we Erkinlikini ilgiri surush
we
qoghdash hemde BDT sistimisi ichide bu toghurluq hizmetlerni yenmu
tereqqi
qildurush jehettin nahayti mohim bir qedem basquch ikenlikige ishinip,
Her
bir Yerlik Xelq ezasining we Yerlik Xelqlerning Hichqandaq
ayrimchiliqqa duchar bolmastin Xelqara Qanunlarda itirap qelinghan
barliq
kishilik hoquqlardin, behrimen bolushqa heqliq ikenlikini,
shundaqla ularning mewjutluqi, saghlam tereqqiyati we Xelq
bolup
bir putun ilgirlishi uchun kem bolsa bolmaydighan kolliktip hoquqlargha
ige
ikenlikini mueyyenleshturush we itirap qelish asasida,
Yerlik
Xelqlerning turushluq rayuni we dewliti, shundaqla yerlik we milli
alahiydiliklirining dewlettin dewletke, rayundin rayungha qarap
oxshimaydighanliqini, her xil tarihiy we mediniy arqa korunushlirining
diqqetke
elinish lazimliqini his qilghan asasta,
Biz,
towende astida imzasi bolghan dewletler, toluq sherhiylengen “Yerlik
Xelqlerning Hoquqi heqqidiki BDT Bayannamisini”
oz-ara
hemkarliq we hormet rohiy astida emelge ashurushtiki ortaq
olchem
supitide jakarlaymizki:
Madda
1
Yerlik
Xelqler shexsi yaki kolliktip halda BDT Nizamnamisida itirap qelinghan
barliq
Kishilik Hoquq we eng asasliq erkinliklerdin, Kishilik Hoquq Omomy
Bayannamisidin we Xelqaraliq qanunlardin toluq behrimen bolushqa,
hoquqluq.
Madda 2
Yerlik
Xelqler we kishiler bashqa Xelqler we kishilerge oxshah erkin we
baraber bolup,
Yerlik Xelqler we shexisler, bolupmu ozlirining yerlik kilip chiqishi
we milli
kimlikidek alahiydilikler asasidiki heq hoquqlirini toluq jari
qildurushqa,
hich qandaq bir shekildiki ayrimchiliqqa uchrimasliqqa toluq hoquqluq.
Madda 3
Yerlik Xelqler oz teqdirini
ozi belguleshke hoquqluq. Bu hoquqqa
binaen, ular ozlirining siyasi ornini erkin halda bekitish,
Iqtisadiy, Ijtimayi we mediniy
tereqqiyatlirini erkin belguleshke hoquqluq.
Madda 4
Yerlik Xelqler
Oz teqdirini ozi belgulesh
hoquqini yurguzgende, ozlirining ichkiy we yerlik mesililirini bir
terep
qelish, ozlirining hokumitining maliye funkitsiyelirini bekitish
qatarliq
jehetlerde Aptonomiye we yaki ozini ozi idare qelish yollirini
talliyalaydu.
Madda 5
Yerlik Xelqler ozige
has bolghan Siyasi, qanuniy, Iqtisadiy,
Ijtimayi we mediniy organlirini saqlap qelish we kucheytishke,
qatnishish
hoquqi tamamen ozlirige tewe bolghan shert astida, eger maqul dep
qaralsa
tewelikidiki dewletning siyasi, Iqtisadiy, Ijtimayi we mediniy
turmushigha
arllishishqa hoquqluq.
Madda 6
Her bir Yerlik Xelqning wetendashliq(Puqraliq) hoquqi bar.
Madda 7
1. Her bir Yerlik Puqraning yashash, Jismaniy we rohiy saghlamliq,
erkinlik we kishilik biheterlik hoquqi bar.
2. bashqilardin
perqliq bolghanliqi uchun Yerlik Xelqler erkinlik, Tinchliq we
bixeterlik
ichide kolliktip bolup yashash hoquqigha ige we hich bir shekildiki
qirghinchiliqqa, zorawanliqqa, mejburiy halda balilirining bir yerdin
bir yerge
yotkiwitilishige uchrimasliqi kirek.
Madda
8
1. Yerlik
Xelqler we shexisler hich bir shekildiki assimilatsiyege uchrimasliq we
ozlirige tewe mediniyetlerning buzghunchiliqqa uchrishigha yol
qoymasliq
hoquqigha ige.
2. Dewletler towendikilerning aldini elish uchun tedbir elishi we
yiterlik
aparatlarni berpa qelishi zorur:
(a) Ularni, ozlirining ayrim Xelq bolushtek bir putunlukidin
ayriydighan,
shu unumni peyda qilidighan, ularning mediniy we milliy mirasliridin
ayrip tashlashni
meqset qilghan barliq herketler,
(b) Ularni
ozlirige tewe yerliridin, territoriyeliridin we bayliqidin mehrum
qalduridighan
her qandaq qilmishlar,
(c) Ularning heq hoquqlirigha chiqilishni meqset qilghan yaki
shundaq unum
kelturidighan her qandaq shekildiki mejburiy nopush kochurush
qilmishliri,
(d) Her
qandaq shekildiki mejburiy assimilatsiye we bir putunleshturush
(Integration),
(e) Erqiy
we Milliy ayrimchiliqni chiqish qilghan we Yerlik Xelqni nishan qilghan
her
qandaq shekildiki teshwiqatlar,
Madda 9
Yerlik Xelqler we Shexsiler, ozlirining we yaki teweliktiki dewletning
en-enisi
we orp-adetliri boyiche, ozlirining Kommunasigha(jamaitige) we
yaki
turushluq dewletke teelluq bolush hoquqigha ige. Ularning bu herkitige
qarita
hichqandaq shekildiki ayrimchiliq siyasiti qollunulmasliqi shert.
Madda 10
Yerlik Xeqler ozlirining zimini we territoriyesidin hich bir shekilde
mejburiy
yotkiwitilmesliki shert. Toluq chushendurush asasidiki erkin iradisi
bilen
otturigha chiqqan ixtiyarliqi bolmay turup, zorur bolghan
anglashmilar imzalanmastin, kireklik tolemler tolenmestin we eng mohimi
ulargha
kiyinche qaytip kilish uchun imkaniyet yaritilmastin turup, hich qandaq
bir
shekilde ularning bashqa jaylargha makanlashturulishigha yol qoyulmaydu.
Madda 11
1. Yerlik Xelqler ozlirige tewe mediniy en’ene we orp-adetlirini
ijra qelish
we gullendurushke hoquqluq. Bu digenlik ozlirige tewe otmushtiki,
hazirqi we
kelgusidiki tarihi yaldamalirini, arxilogiyelik asare etiqilirini,
Sen’et
eserlirini, her hil murasimlirini, texnikiliq ilgharliqlirini,
korunushluk(Visual) we ijra qelinidighan(performing) edebiy sen’et
lirini
qoghdash, tereqqi qildurushni oz ichige alidu.
2. Dewlet
choqum, ularning ihtiyarliqisiz, raziliqisiz we qanungha hemde ularning
en’eniwi orp adetlirige xilap halda Yerlik Milletlerdin tartiwilinghan
medeniy,
tetqiqat xaraktirliq, diniy we meniwiy qimmitidiki mal mulklerni eslige
kelturidighan, yasaydighan we tereqqi qilduridighan her xil
mixaynizimlarni
berpa qelishi kirek.
Madde
12
1. Yerlik Xelqler ozlirining meniwi we diniy adetlirini, orp
adetlirini we
her xildiki murasimlirini hojjetleshturush, ijra qelish, tereqqi
qildurush we
ugutushke; ozlirige ait bolghan mediniy we diniy makanlarni saqlap
qelish we
qoghdashqa, bu makanlargha bashqilarning qarshiliqisiz kirip chiqishqa;
ozlirining murasim xaraktirliq en’enilirini ijra qelish we kontrol
qelishqa; olgen jesetlirini qayturiwilishqa toluq hoquqluq
2. Dewlet
choqum yerlik Xelqler’ge ait bolghan Murasim maddilirining we olgen
jesetlerning tapshurup elinishi we tapshurup berilishi uchun yerlik
milletlerning ruqsitini elishi hemde ular bilen hemkarlashqan asasta
wujutqa
chiqarghan unumluk wastilarni ishqa selip putun jeryanlarning adil,
ashkara we
unumluk bolishigha kapaletlik qelishi kirek.
Madda 13
1. Yerlik Xelqler ozlirige ait bolghan tarix, til, eghizaki
en’eneler,
Pelsepiler, yazma sistimisi (Yeziq) we edebiyat miraslirini
janlandurush,
ishlitish, tereqqi qildurush we kiyinki ewlatlargha otkuzup berishke,
ozlirining isimlirini jamaetchilik ichide saqlash we Jamaet
orunlirighe,
jaylargha we shexislerge berishke hoquqluq.
2. Dewlet choqum bu heq hoquqlarning qoghdilishi uchun, Yerlik
Xelqlerning
putun siyasi, qanuniy we memuriy jeryanlarni chushunishige we
chushengenlikige
kapaletlik qelish uchun zorur tepilghanda terjiman we bashqa wastilarni
qollunush heqqide yiterlik tedbirlerni elishi shert.
Madda14
1. Yerlik Xelqler ozlirining oqu-oqutushtiki mediniy sistimisigha
maslashqan halda ozlirining tilidiki elip berilidighan maarip
sistimisini berpa
qelish we kontrol qelishqa hoqoqluq.
2. Yerlik shexisler, bolupmu balilar hich qandaq ayrimchiliqtin
xali halda
putun sewiyediki we shekildiki dewlet maaripidin toluq paydilinishqa
hoqoqluq.
3. Dewlet choqum, yerlik xelqler bilen hemkarlashqan asasta,
Yerlik
Xelqlerning, bolupmu chet yaqa yerlerde yashaydighan balilarning oz
tilida we
oz mediniyet mohitida maarip terbiyesi elishi uchun barliq chare
tedbirlerni
elishi kirek.
Madda 15
1. Yerlik Xelqler ozining ghururini, mediniytining kopxilliq
bolishini,
en’eniwi adetlirini, mediniyetlirini, tarixini we arzu armanlirini
qoghdashqa
hoquqluq bolup, yuqarqilar Yerlik Xelqlerning Maarip sistimisida hem
ammiwi
orunlirida gewdilinishi kirek.
2. Dewlet choqum Yerlik Xelqler bilen maslashqan halda Yerlik
Xelqlerge
qaritilghan bir tereplimilik qarashlarni, ayrimchiliqlar yoqutus,
Yerlik
Xelqler ichidiki hemde Yerlik Xelqler bilen jemiyetning bashqa
qismidikiler
arisidiki oz-ara qobul qelishni we chushunushni ilgiri surush uchun
barliq
tedbirlerni elishi kirek.
Madda 16
1. Yerlik Xelqler oz tilida ozlirige ait axbarat wastilirini berpa
qelishqa we hich qandaq cheklimige uchrimighan asasta Yerlik
Xelqlerning
bolmighan axbarat wastilirige erishishke hoquqluq.
2. Dewlet
choqum Dewlet igiligidiki axbarat organlirining yerlik
Xelqlerning
mediniyetlirini toluq eks etturishige qaritilghan tedbirlerni alidu.
Dewlet bir
tereplimiliktin xali halda Yerlik Xelqlerning soz erkinlikini kapaletke
ige
qelish, Xususi igiliktiki axbarat wastilirining bolsa yerlik
Xelqlerning
mediniyet alahidiliklirini eks etturushige righbetlendurush qatarliq
jehetlerde
toluq tedbirlerni alidu.
Madda17
1. Yerlik Xelqler we shexisler xelqaraliq we dewletlik emgek
qanunliridin
toluq behrimen bolushqa hoquqluq.
2. Dewlet choqum Yerlik Xelqler bilen meslehetleshken asasta
Yerlik
Xelqlerning perzentlirining iqtisadiy jehettin iksplatsiye
qelidinishidin,
balilarning telim terbiyesining ziyangha uchrishi we yaki tosqunluqqa
uchrishidin saqlinishi, hemde ularning alahide ijtimayi ehwalini
nezerde
tutup ularni kuchlendurush uchun maarip terbiyesining mohimliqini
tonughan
asasta balilarning jismaniy, rohiy, exlaqiy we ijtimayi jehetlerdin
saghlam
osup yetilishige ziyanliq herqandaq ijraatlerni cheklishi shert.
3. Yerlik
Xelqler emgek, Ishqa orunlushush, muash qatarliq jehetlerdin esla
chetke
qeqilmasliq, ayrimchiliqqa uchrimasliq hoquqigha ige.
Madda18
Yerlik Xelqler ozlirining adetliri boyiche ozliri teripidin saylanghan
shexisler wastisi bilen ozlirining heq-hoquqigha munasiwetlik
qararlarning
elinishigha toluq ishtirak qelish we shundaqla ozlirining qarar
chiqirish
organlirini tesis qelish hoquqigha ige.
Madda 19
Dewlet, Yerlik Xelqlerge munasiwetlik qararlarda choqum yerlik
Xelqlerning
salahiyetlik wekilliri bilen yaxshi niyette meslehetlishishi,
ulargha
tesir qilidighan her bir qanuniy we memuriy tedbirlerni yolgha
qoyushtin
burun hich bir besimsiz, toluq melumat bilen teminlesh asasida ularning
raziliqini elinishi shert.
Madda 20
1. Yerlik Xelqler ozlirige xas tereqqiyatlardin, barliq en’eniwi
we
iqtisadiy paaliyetliridin toluq behrimen bolush uchun, ozlirining
siyasi,
iqtisadiy we ijtimayi sistimilirini, organlirini muhapizet qelish we
tereqqi
qildurushqa hoquqluq.
2. Yerlik Xelqlerning, oz mewjutliqini saqlash we tereqqiy
qildurush
heqqide merhum qaldurulghan hoquqliri adil shekilde tuzutulishi we
eslige
kelturulishi kirek.
Madda 21
1. Yerlik Xelqler hich bir ayrimchiliqqa duchar bolmastin, maarip,
ishqa
orunlushush, ish uchun terbiylinish we qayta terbiylinish, oy-makanliq
bolush,
pakiz su ishlitish, salametlik we parawanliq kapaliti(Social Security)
qatarliqlarni oz ichige alghan barliq iqtisadiy we ijtimay
sharayitlirini
tereqqi qildurushqa hoquqluq.
2. Dewlet,
ularning iqtisadiy we ijtimayi sharayitlirining uzliksiz yaxshilinishi
uchun
unumluk tedbirlerni, hetta zorur teplighanda alahiyde tedbirlerni
elishi kirek.
Bolupmu Yerlik Xelqler ichidiki yashanghanlar, ayallar, yashlar,
balilar we
mejruh kishilerning hoquqi uchun pewquladde tedbirlerni elish kirek.
Madda
22
1. mezkur
Bayannamini ijra qelish uchun alhiyde ihtiyaji bolghan kishiler uchun,
yeni
yashanghanlar, ayallar, yashlar, balilar we mejruhlarning heq hoquqliri
uchun
alahiyde diqqet berilishi kirek.
2. Dewlet choqum Yerlik Xelqler bilen zich maslashqan halda Yerlik
xelq
ayallirining we balilirining her turluk zorawanliqtin qoghdilinishi,
hemde
ularning heq hoquqlirining toluq kapaletke ige qelinishi uchun toluq
tedbir
elishi kirek.
Madda 23
Yerlik Xelqler ozlirining tereqqiyati jehettiki hoquqlirini ishletkende
qandaq
sitiratigiye qollunush we qaysi turlerni aldinqi orunda qoyush
toghurluq
ishlarda ozlirining qararlirini ozliri belguleshke hoquqluq. Bolupmu
ozlirige
tesir qilidighan programlardin Sehiye, Oy-makanliq bolush, Iqtisadiy we
ijtimayi sahalardiki programlirini tuzush we tereqqi qildurshta, hemde
mezkur
programlarni ozlirige tewe bolghan organlar arqiliq yurutushte toluq
hoquqqa
ige.
Madda 24
1.Yerlik Xelqler, oz tewelikidiki Minirallarni (kan bayliqini),
Haywanatlarni,
ozlirige xas bolghan tibbiy zawut karxanilirini ox ichige alghan barliq
en-eniwi milli tibabet usullirini we saqliqni saqlash organlirini
qoghdap
qelishqa hoquqluq.
Yerliq
Xelqler yene hich qandaq ayrimchiliqqa duchar bolmastin bar bolghan
barliq
Ijtimayi we sehiye xizmetliridin paydilinishqa hoquqluq.
2. Yerlik
Xelqler eng yuquri sewiyediki Jismaniy we rohiy saghlamliqni qolgha
kelturush
we behrimen bolushqa hoquqluq. Dewlet choqum ularning heq hoquqlirini
emelge
ashurush uchun shert bolghan barliq tedbirlerni elishi kirek.
Madda 25
Yerlik Xelqler ozliri igellligen, en’eniwi jehettin ozlirige
teelluq
bolghan tupraqliri, Territoriyeliri, su we dengiz sahilliri qatarliq
barliq
bayliqlirigha bolghan meniwi mihrini saqlash, kuchlendurush hoquqigha,
we
bularni kiyinki ewlatlirigha otkuzup berishtek mesuliyetlirini ada
qelish
hoquqigha ige.
Madda 26
1. Yerlik Xelqler tarixtin buyan ige bolghan, ishletken we qolgha
chushurgen trupraqlarni, territoriyelirini we bayliq menbelirining
igidarchiliq
hoquqini saqlap qelishqa hoquqluq.
2.
Yerlik Xelqler en’eniwi shekilde ige bolghan, igelligen, ishletken we
yaki
bashqa turluk shekilde qolgha chushurgen barliq tupraqlarni,
territoriyelerni,
yer bayliqlirini oz igidarchiliqida tutushqa, ishlitishke, tereqqi
qildurushqa we echishqa toluq hoquqluq.
3. Dewlet choqum bu tupraqlarning, territoriyelerning we
bayliqlarning
qoghdilishi we itirap qelinishi heqqide qanuniy jehettin
kapaletlendurushi
lazim.
Bu
xil qanuniy qoghdash we itirap qelish xizmiti choqum Yerlik Xelqlerning
orp-aditi, en’eniisi we zimindarliq bolush toghrisidiki adetlirige mas
halda
elip berilishi kirek.
Madda 27
Dewlet choqum yerlik Xelqlerge munasiwetlik siyasetlerni tuzgende, ijra
qilghanda, bolupmu Yerlik xelqlerning mejut qanunliri, en’eniliri,
zimindarliq
bolush adetliri qatarliqlargha chitishliq ishlarda adil, musteqqil,
terepsiz,
ochuq-ashkara bolishi, Yerlik Xelqlerning ozliri tarixtin buyan
ige bolup
kelgen, ishletken, igelligen we bashqa yollardin qolgha
chushurgen zimin,
territoriyelirini we bayliq menbelirini ishlitish jehettiki hoquqlirini
toluq
tonushi, itirap qelishi we shundaqla putun bu siyasetlerning
belgulinishige
yerlik xelqlerni qatnashturushi kirek.
Mada 28
1. Yerlik
Xelqler, ozlirining hich bir raziliqi, erkin haldiki qarari we toluq
melumatliq
sherti astidiki maqulluqisiz, tarixtin buyan ige bolghan, igelligen we
ishletken tupraqlirining we yer bayliqlirining musadire
qelinishi,
tartiwilinishi, ishghal qelinishi, qollunulishi we yaki buzghunchiliqqa
uchritilishidin kilip chiqqan barliq ziyanlarni, imkan bar bolsa qayta
eslige
kelturush, eger eslige kelturushke imkaniyet bolmisa, bu ziyanlar
heqqide adil
hem muwapiq tolemge erishishke hoquqluq.
2.
Eger bashqa turlik ixtilaplar bolmighan ehwalda, tolinidighan tolem
oxshash
chongluqtiki we qimmettiki yer, territoriye we bayliqlar uchun oxshash
qimmet
we chongluqtiki yer, territoriye we bayliq shekli bilen, eger bu ehwal
mumkin
bolmisa bashqa turlik usullar bilen ziyanni eslige kelturush we yaki
teng
qimmettiki qitisadiy tolem tolesh shekli bilen ijra qelinishi kirek.
Madda 29
1. Yerlik Xelqler ozlirige teeluq yerlerni, territoriyelerni we oz
yerliridiki
bayliqlirini, bu jaylarning mohitini hemde bu ziminlarning
ishlepchiqirish
sighimchanliqini saqlash we muhapizet qelishqa hoquqluq.
Dewlet
hich qandaq ayrimchiliqqa yol qoymighan halda Yerlik Xelqlerning
oz
igidarchiliqidiki bu yerlerningi saqlinishi we muhapizet qelinishi
uchun putun
tedbirlerni elishi shert.
2. Dewlet
choqum Yerlik Xelqlerge ait bolghan zimin, territoriyelerde, ularning
erkin we
toluq chushunush asasidiki bolmay turup, her qandaq zeherlik
matiryallarning
saqlinishining aldini elish uchun putun tedbirlerni elishi kirek.
3. Dewlet
choqum, eger shundaq zoruriyet hasil bolghan bolsa, yuqardiki zeherlik
matiryallarning tesirige uchrighan Yerliq Xelqlerning salametlik
ehwalini
kuzitidighan, ularning salametlikini eslige kelturidighan putun
tedbirlerni
elishi hemde bu tedbirlerni ijra qelishi shert.
Madda 30
1. Ularning Maqulliqi we yaki teliwi bolmighan sharayitta, we yaki
toluq
heqqaniy seweplerge tayanmighan shert astida, dewlet yerlik Xelqlerning
zimini
we territoriyeside Eskiri herket elip barmasliqi shert.
2. Dewlet
zorur bolghan Eskiri herketlerni elip berishtin burun, choqum Yerlik
Xelqlerning toluq hoquqluq wekilliri bilen meslehetlishishi, muwapiq
qanuniy
basquchlargha hormet qelishi kirek.
Madda 31
1. Yerlik Xelqler ozlirining mediniy miraslirini, en’eniwi
bilimlirini,
en’eniwi ipadilesh adetlirini shundaqla ozlirige ait tibbiy
bilimlerning
yaldamailirini, texnika ilgharliqlirini, insan we Irsiyet heqqidiki
bayliq
menbelirini, qedimiy haywanat we osumluk bayliqlirigha bolghan
igidarchiliqini, edibiyet, lahiylesh, tenherket, her xil en’eniwi
oyunlirini
saqlash, kontrol qelish, asrash we tereqqi qildurushqa hoquqluq. Ular
yene
ozlirining ijadiy bayliqlirini, mediniy miraslirini we en’eniwi
ipadilesh
usullirini saqlash, kontrol qelish, qoghdash we tereqqi qildurushqa
hoquqluq.
2. Yerlik
Xelqler bilen zich maslashqan halda dewlet choqum ularning bu
hoquqlirini
ishlitishini itirap qelish we kapaletke ige qelish uchun barliq
tedbirlerni
elishi kirek.
Madda 32
1. Yerlik Xelqler ozlirge teeluq zimin we territoriyelerning
ishlitilishi
we tereqqiyati uchuhn mohim stiratigiyelerni qararlashturush we yolgha
qoyushqa
hoquqluq.
2. Ulargha
aldin ala barliq melumatlarni toluq teminligen, ularning oz ixtiyarliqi
hemde
raziliqini alghan asasta, ularning zimini, territoriyeliri we mewjut
bayliq
menbelirige tesir elip kilidighan barliq plan-programmilarni,
tereqqiyat
lahiyelirini we shundaqla ularning yerlirini ishlitish, bayliq
menbelirini
echish, su menbelirini qollunush qatarliqlardin burun, Dewlet choqum
Yerlik
Xelqler we ularning toluq hoquqluq wekilliri we organliri bilen
semimiy
halda meslehetlishish we hemkarlishishi shert.
3. Dewlet
choqum, yuqarqidek plan we lahiyelerning ijra qelinishin kilip chiqqan
ziyanlarni eslige kelturush uchun adil, yolluq wastilarni we shundaqla
unumluk
chare tedbirlerni qollunshi, muhitqa, Iqtisadiy, Ijtimayi, Mediniy we
meniwi
sahalargha bolghan ziyanlarni toldurush uchun qanuniy tedbirlerni
qollunushi
shert.
Madda 33
1. Yerlik Xelqler ozlirining orp adetlirige binaen ozlirining
Milli Kimlikini
(Salahiytini) tallash we shu Kommuna’ning ezasi bolushqa hoquqluq. Bu
belgulime
Yerlik Xelqlerning ozliri turushluq dewletning puqraliq salahiyitini
qolgha
kelturushige tosalghuluq qilmasliqi kirek.
2. Yerlik
Xelqler ozlirining en’eniwi adetlirge qarap ozlirige tewe bolghan
ijtimayi qurulmilarni tallash, ozlirining her xil organlirigha eza
bolushqa
hoquqluq.
Madda 34
Yerlik Xelqler, ozlirining organ qurulmilirini, ozlirige xas
en’enelirini,
meniwi miraslirini, orp-adetlirini, ijtimayi tertiplirini we bularni
ijra
qelishtiki emiliy mitodlarni, eger mewjut bolsa, ozlirige xas bolghan
edliye
sistimilirini we edliye adetlirini Xelqararliq Kishilik Hoquq
normilirigha
asasen ilgiri surushke, tereqqi qildurushqa we saqlap qelishqa toluq
hoquqluq.
Madda 35
Yerlik Xelqler oz ezalirining ozlirining kommuna’sigha bolghan
mesuliyetchanliqi we jawapkarliqlirini bekitishke toluq hoquqluq.
Madda 36
1. Bolupmu chigraliri Xelqaraliq liniyeler bilen ayrilghan Yerlik
Xelqler,
Meniwi, mediniy, Siyasi, Iqtisadiy we ijtimayi meqsetlerni asas qilghan
paaliyetlerni oz ichige alghan halda tashqiy dunya bilen, bolupmu
ozining
chigrasigha xoshna bolghan xelqler bilen bolghan alaqilarni saqlap
qelishqa,
her xil hemkarliqlarni tereqqi qildurushqa toluq hoquqluq.
2.
Dewlet Yerlik Xelqler bilen zich hemkarlashqan we meslehetleshken
halda
yerlik xelqlerning bu hoquqining izchillishishi uchun barliq
tedbirlerni elishi
shert.
Madda 37
1. Yerlik Xelqler, tewelikidi Dewlet we mezkur dewletlerning
kelgusi
warisliri bilen tuzulgen her turluk toxtamnamilarni we
kilishimnamilarni
tuzushke hoquqluq bolup, dewlet mezkur toxtamnamilargha we
kilishimnamilargha
sadiq bolishi shert.
2. Bu
Bayanatnamidiki hichqandaq bir madda mezkur toxtamnamilarning we
kilishimnamilarning inawetsiz qelinishi we yoq qelinishu uchun bahane
qelinalmaydu.
Madda 38
Dewlet bu Bayanatnamining inawetsiz qilinalishi uchun, Yerlik Xelqler
bilen
zich hemkarlashqan we meslehetleshken sharayit astida mewjut qanunni
ozgertish
we yaki yengidin qanun maqullashni oz ichige alghan barliq zorur
tedbirlerni
qanunlashturtushi kirek.
.
Madda 39
Yerlik Xelqler bu Bayanatnamida korsutulgen heq hoquqlardin toluq
behrimen
bolishi uchun Xelqaraliq hemkarliqlarni oz ichige alghan halda ozi
turushluq
dewletning maliye we texnikiliq yardemlirige erishishke hoquqluq.
Madda 40
Yerlik Xelqler, Dewlet we mezkur dewlettiki melum bir siyasi
partiye(ler) bilen
bolghan toqunushuni hel qelish uchun, shundaqla tajawuzchiliqqa
uchrighan
shexsi we kolliktip heq hoquqlirining eslige kelturulishi uchun adil we
haqqaniy qanuniy tertiplerdin paydilinishqa hoquqluq.
Bu
xildiki qanuniy tertipler, Xelqaraliq Kishilik hoquq qanunliri, yerlik
xelqlerning orp-adetlirige, en’enilirige, yerlik qanunlirigha we
ozlirining
edliye sistimilirigha toluq maslashqan bolishi kirek.
Madda 41
Barliq Organlar we BDT terkiwidiki mutizesisleshken agentliqlar we
shundaqla
Hokumetler arisi kowruk teshkilatlar (Intergovernmental organizations)
choqum
bu Bayanatnamining izchillishishi uchun maliye jehettin hemkarlishish
we
texnika jehettin yardemlishish arqiliq zorur hessilerni qoshushi kirek.
Bu
xil ehwallarning tesirige uchrighan Yerlik Xelqlerning bu heqqidiki
qararlarning elinishi jeryanlirida ularning ishtirak qelinishini
kapaletlik
qelishning yolliri we ususllirini tepip chiqish kirek.
Madda 42
Yerlik Xelqler heqqidiki BDT daimi forum’ini oz ichige alghan BDT we
uning
tarmaqliri, Dewlet ichidiki we xelqaraliq sewiyediki Mutizesisleshken
Agentliqlar hemde barliq dewletler mezkur Bayanatnamining barliq
maddilirining
toluq ijra qelinishigha turtke bolishi we mezkur Bayanatnamining unumi
heqqide
tewsilerni yollishi kirek.
Madda 43
Mezkur Bayanatname oz ichige alghan Yerlik Xelqlerning heq Hoquqliri
emiliyette
ularning hayatta qelishi, saqlinip qelishi we shan-shereplirini qoghdaq
qelishi
uchun belgulengen eng towen olchemdin ibaret.
Madda 44
Bu Bayanatnamida bikitilgen barliq heq hoquqlar we erkinlikler ortaq
halda
barliq er we Ayallar Yerlik Xelqler uchun tuzulgen.
Madda 45
Bu Bayanatnamidiki hich bir Madda Yerlik Xelqler alliqachan ige bolghan
we
kelguside ige bolidighan hich bir heq hoquqlarni yoq qilidighan we
emeldin
qalduridighan rolgha ige emes.
Madda 46
1. Bu Bayanatnamidiki hich bir madda melum dewlet, Xelq , grup we
ya
kishilerning BDT Nizamnamisigha qarshi turishigha qaritilghan herqandaq
bir
paaliyet elip berishi we yaki BDT Nizamnamisigha qarshi ish
bejirishi
uchun salahiyet teshkil qilidighan shekilde chushendurulmesliki, we
shundaqla
melum musteqqil dewletning qismen we yaki toluq haldiki zimin
putunliki,
siyasi birliki we igilik hoquqigha qarshi turidighan bir waste
supitide
qollunalmasliqi kirek.
2. Bu
Nizamnamida bikitilgen Kishilik hoquq we asasliq erkinlikler toluq
hormet
qelinishi kirek. Bu Nizamnamida korsutulgen heq hoquqlarning cheklimige
uchrishi peqetle Xelqara qanunlargha mas halda chiqirilghan qanunlar
arqiliq
emelge ashuruslishi kirek. Bundaq cheklimiler peqetla bashqilarning heq
hoquqlirigha hormet qelishni kapaletlendurush we Dimokratik bir
jemiyettiki eng asasliq amil bolghan adaletni berpa qelishning
teqezzasi
bolghan shert astidila yolgha qoyulishi kirek.
3. Bu
Bayanatnamining belgulimirli Adalet, Demokratiye, Kishilik hoquqqa
hormet
qelish, Baraberlik, Ayrimchiliqqa qarshi turush, adil dewlet bashqurush
we
semimiyet prinsipliri astida sherhiylinishi kirek.
(3)
A/CONF.157/24 (Part I), chap. III.
(4)
Resolution 217 A (III).
Esli
menbesi: http://www.uighurbiz.cn/forum/viewthread.php?tid=1195&extra=page%3D1
© Copyright 2004 Uyghur Meripet Homepage:
http://www.Meripet.com