(Jeck ) Nobil Mukapati we Uyghurlar

Kona yeziq nusxisi: http://www.bilik.cn/?dp-bbsthread-19242.html
 
Blogimni yütkesh dawamida burunqi timilarn qaytidin tehrirleshke toghra keldi. Timilar jiq bolghach kona timilarni az-azdin tehrirligech burunqi yazmilarni birer qur eslep ötsek yaman bolmas dep oylidim, burun derisla oqup bashqa ishlar jiq bolmighach qizghinliq bilen dem élish bolsila timilarni yézip qoyattim. Hazir bésimning jiqlighidinmu undaq nersilerni yézip bulghili bolmaydighan bolup ketti. Kona nersilerdin bir mezgil hozurlansaq. Tordashlar qarshi chiqmisa birmezgil heptide birerdin kona timilardin yollap qoyay, shu banida biliktimu saqlinip qalsun. Esli tima üchke bulunup ilan qilin'ghan bolup bu yerde hemmisi birleshtürwétildi. Axiri yoq.
 
tüwendiki bu tima 2006- yili 7-ay yazliq tetilde yézilghan.
 
Nobil Mukapati we Uyghurlar.  
 
nobél mukapati dunyadiki nahayti bir qizziq tima. Dunyani waxtinche qoyup turup üzimizge nezer salsaqmu bu oyghurlarningmu bir qizziq timisi. Bolupmu bundaq geplerge menmu bir qeder qizziqidighan bolghachqa sürüshtürüp yürüp anglap hayajanlinip kitettim. Burun kichik waqitlarda uchur menbeyimiz kemchil,'uchurimiz peqetla shinjangda chiqidighan bir nechche gizit jornallar bilen cheklinip qalghachqa "way palanchi axun nobil mukapatini yiqinda alghudek; yapunda birsi moxter chong telimati dep telimat otturgha qoyuptu, nobil mukapatini élishtin ümit bek chong; amrikida erkin sidiq dep birsi barmish, amrikining atum tetqiqat merkizide ishleydiken, atum fizikisi saheside bek nupuzluqken, nüpuzluq alimlar erkinning nobil mukapati élishi peqet waqit mesilisi deptumish" digendek geplerni anglisaq hayajanlinip "bizningmu alimlirimiz nobil mukapati alghili qopuptu" dep hemme ademge süzlep yürettuq. Shexsen men üzemni shinjangda fizikidin téxi tüzük sawatliq adem dep qarimisammu , lékin xeqning chong bilishi we yaki bashqa bir sewepler bilen bir nechche qétim "men nobil mukapati alimen" digenler bilen "hemsühbet"te bolup qaldim."éghiz tatilaydighan" muxbirlarmu pat -pat zirikip qalsa dangliq ediplirimizni gepke sélip "oyghurlar qachan edibyattin nobil mukapati alidu?" dep suallarni sorap ularni gep qilghuzidu. Bezi ediplirimizmu hayajanlinip kitip exmeqlerche geplerni qilip qaldi. Ishqilip bu ishlarni dep kelsem bek qizziq. Eng muhimi bundaq exmiqaniliqlar téxi hazirghiche tügimewatidu. Nurghunlighan adem nobil mukapatining ismini bilsimu lékin bashqa inchike ishlirini, arqa kürünüshlirini bilmigechke qarighularche pikir qiliwatidu. Bu jehette oyghurlardiki birer nupuzluq erpablirimiz tepsiliraq bir nerse yézip metbuatlarda ilan qilghan bulsa dep xéli ümit qilghan bulsammu lékin hazirghiche héchkim bundaq nerse yézip baqmidi. Shunga péqir mushu ishlarni nezerde tutup addi bulsimu ütken hepte bir nechche künlük axshamliq waxtimni serip qilip üzemning bilidighanlirim we tordin toplighan matiriyallarni birleshtürüp bu yazmini yézip chiqtim. Bu tima arqiliq tordashlar bu mukapatqa melum küz qarash tikliwalsa, bundin kiyin shundaq geplerge düch kelgende soghuqqanliq bilen muamile qilsa digen ümittimen.
 
bu yazmida aldi bilen qisqiche nobil mukapati tunushturlidu, undin kiyin melum tehliller qilnidu, axrida men anglighan we biz oyghurlar qizziqidighan bir nechche noqta merkezlik muzakire qilnidu. Tehlillerge ishlitilgen sanliq melumatlar hemmisi nobil mukapati kümititining tor bétidin élindi. U yerde yoqlirimu nupuzluq tetqiqat orunlarning doklatliridin élindi, miningche ishenchlik. Dület isimliri, adem ismlirini bir birlep yézip bulushqa küzüm ilmigechke lazim bulghanlirini oyghurche yézip qalghanliri üz péti in'gilische küchürüp qoyuldi. Péqirning bilimi kemchil bolghachqa eger tehlil jeryanida melum xataliqlar kürülgen bolsa toghrisini bilidighan tordashlarning tüzitish birishini qarshi alimen. Maqale uzun bop ketken bulsa tordashlarning waqiti chiqqanda tepsiliraq oqup béqishini ümit qilimen.
 
emise bashlap kettim.
 
1. Nobil mukapati tüghrisida chüshenche
 
nobil mukapati shiwitsiylik meshhur alim alfirid nobilning 1895-yili 11-ayning 27-küni parijda resmi imza qoyup qaldurghan wesyitige asasen 1901-yilidin tartip resmi tarqitlishqa bashlighan. U fizika, ximiye saheside jiq izdinishlarni ilip barghan. Bolupmu partlatquch dora yasash jehette zor zihnini singdurgen we shu dewirdiki eng ilghar bulghan tixnikigha ige bulghan. U shundaqla tetqiqat netijilirni biwaste téxnikigha aylandurup bazargha sélip uning karxanliri intayin tiz sür'ette tereqqi qilip shu dewirdiki yawrupadiki chong, dangliq karxanichining birsige aylan'ghan. Ümrining axirida wesyet qaldurup ümride tapqan pulining mutleq küp qismini shundaqla bankigha qoyup uningdin chiqqan üsümni "insaniyetning tinichliqi, ilim-penning tereqqiyati üchün tühpe qoshqan shexisni tartuqlash" qa ishlitishni tewsiye qilghan. Nobilning bu qarari üz waxtida pütün shiwitsiyde chong ghulghula qozghighan. Nurghunlighan adem ishenmey qalghan. Hetta uning ailisidikiler, oruq toqqanliri ochuq ashkara qarshi chiqqan. Lékin u yenila keskinlik bilen bu qararidin waz kechmigen. Nobil mukapati ene shundaq barliqqa kilip 1901-yildin tartip her yili bir qétim resmi tarqitlishqa bashlighan.
2) nobilning hayati we ish izliri
nobilning hayatigha qizziqidighan tordashlar torni axturup kürgey. Ularda biz üginishke tigishlik nurghunlighan nersiler bar. Men bezi alahidiraq ishlarni qsiturup ütüp kitey.
alfirid nobilning dadisi immanul nobil üz waxtida sitokholimdiki dangliq qurlush injiniri we keshpiyatchi bulup sitokhulimda nurghun küwrük , yol, qurlush salghan shundaqla kesip ihtiyaji bilen ishtin sirt taghlarni, chong quram tashlarni partlitish üchün partlatquch dorilarni tetqiq qilip daim tejribe élip baratti. Alfirid nobil tughulghan yili uning dadisining ish ornida chong hadise yüz birip, qorlush örülüp chushup buning netijiside uning dadisi pütünley weyran bulghan we tormush helekchilikide rusiyening san pétirborgqa bérip bir mixanika sixi qurup tizla char padisha we üning ginrallirining küzi chüshken we u yerde kimisazliq we bashqa üskünilerni yasap rosiye armisyige sétip iqtsadi yene janlan'ghan we alfirid nobilni san pétérborgqa ekilip shu yerdiki eng yaxshi oqutquchilarni aile oqutquchiliqqa teklip qilip mexsus terbiyligen. 17 yashqa kirgende alfirid matimatika, fizika, xéimiye qatarliq penlerde küchluk asas sélip bulghan. Lékin u bu nersilerge qizziqmay shiir, dirama yézishqa bekraq qizziqip qalghan. Uning dadisi balisining üzining izini bésip chiqishini ümit qilidighan bolghachqa uni yene üginip kilish üchün chet'elge ewetken. U bir nechche yil firansiye, gérmaniye, shiwitsyye we amrikigha kilip xémiye injinirliqi ügen'gen. Kiyin u parijda profissor piluz T. J. Pelouze ning shexsi tejribixanisida ishligen we shu yerde italiyilik alim sobréro (Ascanio Sobrero) bilen tunushqan. Sobréro buningdin üch yil burun nétrogilitsirin ( Nitroglycerine) dep atilidighan bir xil yuqiri partlatquch soyuqluqni keship qilghan bolup bu xil matiriyalning partlitish derijisi shu waqitta ishlitip kelgen poruxqa qarighanda bek zor bolsimu ,lékin sezgürlüki bek yuqiri, qandaq partlishini kontérol qilghili bulmaydighan, azraq bésim we issiqliqqa uchrisila "sorun tallimay" partlaydighan bolghanliqtin emeli ishlitishke muwapiq kelmigen. Alfirid nobil bu xil matiriyalgha alahide qizziqip qalghan. 1852-yili u dadisining ihtiyaji bilen rosiyege qaytip kilip dadisining ishlirigha yardemleshken.del shu waqitta rosiye bilen en'giliye otturisida qattiq orush partlap (Crimean war 1853-1856).uning dadisi yasighan kime we bashqa lazimlik üskünilerge rosiye armiysi ihitiyajliq bolghachqa uning dadisining iqtisadi yene shiddet bilen kütürlüp ketken. Emma orush tügigende yene herxil sewepler tüpeylidin uning dadisi yene iqtisadi jehette weyran bulush girdawigha bérip qalghan hem ikki oghli alfird we émilni élip shiwitsiyege qaytip kelgen. Qalghan ikki oghli rosiyede qalimiz dep turwilip shu yerde tirmiship yurüp nifit qizip yene tizla weyran bulghan igilikni tiklep shuchaghdiki rosiyediki eng chong baylardin bop qalghan.
 
1863-yili shiwitsiyege qaytip kelgendin kiyin alfirid pütün zihnini nitrogilitsirinni qandaq qilip bixeter ishlitishni tetqiq qilishqa serip qilghan. Uning 1864-yili ishligen bir tejribisde qattiq partlash hadisi yuz birip uning qérindishi émil we yene bashqa bir munche ademler ülüp kétip zilzile bop ketken. Shu waqittila pütün dunya nitrogilitsirinning ghayet zor partlatquch küchige qayil bulghan. Buningdin chüchügen sitokhulim hükümiti uning bundaq tejribe élip bérishini toxtitishini we yaki adem yoq yerde élip birishni telep qilghan. Alfirid shuning bilen dingiz boyidiki bir adem yoq yerde tejribixana qurup dawamliq nitrrogilitsirinni bixeter ishlitish téxnikisi toghriliq izden'gen. 1867-yiligha barghanda u axiri bu téxnikini tépip chiqqan we uni patinitqa aldurup tizimlitip "dinamit" (dynamite) dep at qoyup küplep ishlepchiqirishqa bashlighan. U uningdin bashqimu nurghunlighan bashqa partlatquch dorilarni, bashqa téxnikilarni keship qilghan. Uning ümride tizimgha aldurghan patiniti 355 ke yetken.
u téxnikilarni tépip chiqqandin kiyin karxana qurup bu xil matiriyalni küplep ishlep chiqarghan. Uning ishlepchiqarghan matiriyali we ishlitish téxnkisi shu dewirge nisbeten ünümi eng yuqiri, bahasi burun ishlitip kelgen purux digendek matiriyallardin nechche hesse erzan bolghachqa uning mehsulatliri pütün yawrupa, asiya, awstiraliye,'amrikilarghiche sétilghan. Bu xil matiriyal qoram tashlarni partlitish, tonil, qanal yasash, quduq qizish we bashqa sanaetlerde kem bulsa bulmaydighan matiriyalgha aylan'ghan.dunyadiki eng tes hisaplinidighan bu xil qurlushlar küp asanlashqan. Alfiridmu bu waqitta üzining karxana bashqurushtiki talantnini namayen qilip karxanisining iqtisadi küchini shiddet bilen kingeytken. Bir nechche yil ichide 20 din artuq dülette 90 din artuq zawot we tejribxana qurghan. U parijda olturaqlashqan bolsimu kiyin lékin pütün künliri her qaysi tejribxanilar, zawotlarda ütken. Uning zamandishi wiktor hiyogu uni "bu sergendar yawrupadiki eng bay adem " dep teripligen.lékin yillar ütkensiri nobil keship qilghan téxniklar ishlepchiqirishtin bashqa yene partlatquch qoral yasap adem qirishta ishlitilgen . Nobil bularni kürüp intayin ghezeplinip nechche qétim undaq qilmasliiqqa chaqiriq qilghan. Lékin hichkim anglimighan. 1895-yili wesyet qaldurup pütün mal-mulkini ailisige qaldurmay "nobil fondi"ni qurushni qarar qilghan.
uning zamandashlirining teriplishiche u heddidin ashqan ziyade xizmet we sirtta yürüsh bilen
43-yéshidila üzini qéri his qilidighan bop qalghan. Hem layiqmu tapmighan. Kiyin dostliri we oruq tuqqanlirining dewiti bilen gizitte" piship yitilgen, tili tatliq, ailide hemra bulidighan, xizmette katip bulalaydighan ayal kirek" dep ilan bergen hem shularning arisidin awistiryilik berfa kiriniski (Countess Bertha Kinsky) ni bekmu yaqturup qalghan. Emma kiriniski qisqa mezgil uning qéshida ishligendin kiyin uni yaqturmay awistiriyge qaytip satnér ( Count Arthur von Suttner) bilen toy qilghan. Shundaqtimu berfa kiliniski bilen alfird nobil ostluq munasiwitini saqlap qalghan we xet yéziship turghan. Yillarning ütüshige egiship berfa kiriniski qural, armiye digen nersilerge bek üch bolup ketken hem " qolingizdiki quralni tashlang " digen meshhur kitapni yézip hem gizit jornallarda teshwiq qilip , nutuq süzlep shu zamandiki tinchliqni terghip qilghuchigha aylan'ghan. Mutleq küp sanliq tehlilchilarning qarishiche nobilning barliq bayliqini insaniyet tnichliqi we tereqqiyati üchün ishlitishke serip qilish qararigha kilishke berfa kiliniskining küz qarashliri we uning xetliri hel qilghuch rol oynighan. Shundaqla 1905-yili nobil tinichliq mukapati berfa kiliniskigha birilgen.
yene bir riwayetlerde diyilishiche bir yili alfiridning dadisi immanol nobil ülüp ketken. Emma bu xewerni bir qisim chong gizit jornallar "alfirid nobil ülüp qaptu" dep anglighan we etisi gizitning bash bétige alfirdni ülüp ketti dep xewer qilip alfiridning hayatini eslep chiqqan we uning hayatigha baha bergen. Emma ular bergen bahalarda alfirid qilghan nurghunlighan ishlar tilgha élinmay we yaki az tilgha élinip sehipining küp qismde uni dinamitning ijadchisi dep teripligen. Uning nitrogilitsirin'gha we partlatquch dorigha qoshqan tühpisi alahide tilgha élin'ghan, shundaqla bu dorilarning insaniyetke asanliq yaritish bilen bille yene nurghunlighan bigona ademlerning ülüp kitishige sewepchi bulghanlighimu yézilghan. U üzi etisi mushu geplerni üz küzi bilen kürgen, üzining bashqilar nezeride peqet dinamidning ijadchisi dep qarilidighanlighini, bashqa nurghunlighan tühpilirining tilgha élinmighanlighini bayqighan. Üzi ijad qilghan nersining insanlarni qirishqa ishlitilgenlikidin ghezeplen'gen we bular axiri bérip uning barliq mal dunyasining "nobil fundi" ni qurushqa ishlitishke qarar qilishgha turtkilik rol oynighan.
 
 
3) nobil mukapatining tarqitilish dairisi we tarqatquchilar, mukapat sommisi
nobilning wesyiti buyiche " nobil fonidi" qurulup 1905 -yilidin bashlap fizika, xémiye, miditsina(yaki biologiye ) , edibiyat we tnichliq tin ibarep 5 tür boyiche " insaniyetning tereqqiyati we tnichlighi üchün zor tühpilerni qoshqan, ilim pende zor bayqashlarni qolgha keltürgen" lerning netijisni mueyyenleshturush, ulargha ilham birish , tetqiqatigha yardemde bolush üchün bu mukapat tarqitlishgha bashlighan. "nobil fondi" qurulup mukapat tarqitlishqa bashlighandin tartip ta hazirghiche u üzining adilliqi, nupuzi bilen dunyadiki her xil mukapatlar arisida yüksek urunda turup kiliwatidu. Hazir u bir dületning pen-téxnika sewiysini ülcheydighan muhim ülchemlerning birsige aylinip qaldi.
bu mukapatlarning ichide fizika we xémiye türi shiwitsiye xan jemeti penler akadimiysi teripidin bahalinip chiqilidu. Edibiyat shiwitsiye akadéémiysi teripidin bahalinidu. Bu akadimiye 1786-yili shiwitsiye padishahi teripidin qurulghan bolup esli meqsiti "shiwitsiye tilining saplighi, güzellikini tetqiqi qilish" bolghan. Miditsina karolinsiki institoti teripidin bahalinidu. Bu inistitot 1810-yili qurulghan miditsina unwirsititi bulup shiwitsiyediki eng dangliq we chong miditsina unwéérsiti hisaplinidu. Unwéérsiitit tereptin bahalash komititi orunlashturlidu. Tnichliq mukapati norwigiyediki "norwigiye nobil komititi" teripidin bahalinidu, bu komititning besh ezasini nurwigiye parlaminitti teminleydu. Yeni nobil mukapatining ichide tinchliq mukapati shiwitsye tereptin emes belki norwigiye tereptin bahalinidu. 1968-yiligha kelgende shiwitsiye bankisi nobilni xatirlesh yüzisidin iqtisad sahesidimu bu mukapatni tarqitishni qarar qilghan we bu pulni üzliri kütüridighan bolghan. Bu mukapatmu shiwitsye xan jemeti penler akadimiysi teripidin bahalinidu.
her qaysi bahalash komititliri her yili 10-ayda mukapatqa irishküchilerni bahalaydu. 12-ayning 10-küni yene nobilning wapat bolghan künide shiwitsiyde daghdughiliq murasim orunlashturulup mukapat tarqitilidu. Mukapat shiwitsiye padishahi teripidin birilidu.
her bir mukapat bir altun midal, kinishka we puldin terkip tapidu. Mukapat sommisi shu yilliq nobil fundining üsümige asasen qarar qilinidu.nobil komititining tor bétide diyilishche, 1865-yili nobil wesyet qaldurghanda nobilning qaldurghan bayliqi 31miliyun kiron (shiwitsiye pul birliki) iken, bu pulning hazirqi qimmi 1500 milyun, yeni bir milyard 500milyun kiron iken, bu pulning yilliq üsümidin her bir türge toghra kilidighan pul 2005-yili texmiinen 10 milyun kiron bulghan, bu mukapat sommisi texminen 1.3 milyun amrika dollirigha , hazirqi xeliq puli qimmitide 10 milyundin jiqraq yuen'ge toghra kilidu.
nobil tinichliq mukapati1904-yili norwigiye nobil komititi qurulghuche norwigiye parlamnitning reisi teripidin birilgen. Kiyin nobil komititi teripidin birilgen. Bu komitit parlaminit teripidin bikitilidighan bolup bashqa qanon tüzüsh orunlirigha jawapkarliq mes'uliyti bulmaydu. Norwigiye hükümet ezaliri bu mukapat namzatliqigha kürsitilmeydu.
 
4) bahalash tertiwi we bashqa qaidiliri
dunyadiki bashqa mukapatlargha qarighanda nobil mukapatining namzat kürsitish we bahalash tüzümi mukemmel hem qattiq. Ular her qétimda 3 mingdin artuq teklipname ewetip üz sahesidiki nupuzluq erbaplarni namzat kürsitishke teklip qilidu. Namzat kürsitishning eng axirqi chéki her yilning birinchi ayning 31-küni. Namzat kürsitilgenler shu waxtida choqum hayat bolushi kirek. Bular hemmisi qattiq mexpiyetchiliq ichide élip bérilidu. Bu mexipiyetchilik 50 yildin kiyin nobil komititi teripidin ashkara qilinidu. Uning yene bir eng chong sherti namzatliqqa kürsitilgenler choqum üzining namzatliqqa kürsitilgenlikini bilmesliki kirek. Namzatlar yighilip bulghandin kiyin komitit ularning ichidin 200 ge yiqin kishini ayrip chiqip yene ularni üz sahesidiki mutexessilerge ewetip bahalitish arqiliq bu namzat 15 atrapigha qaldurlidu. Shu waqitta komitit üzining qaysini tewsiysini qoshup bu matiriyallarni munasiwetliq akadimiyge tapshuridu. Axrida akadimiyning munasiwetlik ezaliri bir yerge kilip bilet tashlash arqiliq eng axirqi mukapatqa irishküchini bikitidu.
adette mukapat eng küp bulghanda üch kishige birilidu. Eger ikki kishi alsa mukapat teng ikkige bülünidu. Eger 3 kishi ularning birsi mukapatning yérimini alidu, qalghan yérimi qalghan ikki kishige teng bülüp birilidu. Kimning qaysi ülüshni éléshini akadimiye tizimlikni ilan qilghanda bille ilan qilinidu.
bu jeryanlar her qaysi türlerde anche munche periq qilidu. Lékin chong jehettin oxshash. Yene birsi omumi jehettin qarighanda edibiyat mukapati asasen bir ademge birilip kiliwatidu. Qalghan mukapatlar asasen bir nechche ademge teng biriliwatidu.
 
nobilning wesiyiti buyiche nobil mukapati namzati choqum shu waqitta hayat bulghan ademge birilishi kirek. Ülüp ketkenler bulsa tühpisi qanche chong bulsimu namzatliqqa kirgüzulmeydu. Bu tüzümi ta hazirghiche bir qisim tehlilchiler teripidin tenqid qilinip kiliwatidu.ularning qarishiche bir qisim olugh bayqashlarni élip barghan alimlar bu mukapat teripidin namzatliqqa kürsitlishtin burun, yaki neziriysi ispatlinishtin burun ülüp kitip qalghan. Bularning tühpisini xatirlesh kirek iken. Lékin shiwitsiye terep nobilning wesyitige choqum emel qilishmiz kirek dep qarap tenqidlerge perwa qilmighan. Lékin ikki qétim nubil mukapati ülüp ketken tühpikarlargha birilgen. Bularnamzatliqqa kürsitilgende hayat bolup lékin mukapat bahalinip chiqishtin burun yaki murasim ütküzülushtin burun ülüp ketken. Bular burunqi birleshken dületler teshkilatining bash katiwi deg xamariskjold( Dag Hammarskjöld , u 1961-yili tichliq mukapatigha irishken ) we eksil karilfildit ( Axel Karlfeldt u 1931-yili edibiyat mukapatigha irishken ). 1971-yiligha kelgende mukapatni ülüp ketken bulsa birishke bulmaydu dep yingi tüzüm chiqirilghan. 1996-yili 10-ayda wilyam wikri (William Vickrey ) ning bu iqtisad mukapatqa irishkenligi ilan qilin'ghan. Lékin 12-ayda murasim ütküzulgiche bu alim ülüp ketken. Shuning bilen bu mukapat emeldin qaldurulghan.
eger bahalighuchilar qanaet his qilmisa shu yilliq mukapat tarqitilmisa bulidu. Lékin kam digende 5 yilda bir qétim choqum tarqitilishi kirek.
wesiyet buyiche mukapat orun'gha yaki teshkilatqa birilmeydu, shexiske birilidu. Lékin tichliq mukapati melum teshkilatqa birilsimu bulidu, emma teshkilatqa birilgende choqum yene bir shexisning nami atilishi kirek. Hükümetke birilmeydu.
 
. Sitatiskiliq melumatlar
shundaq qilip taki 2006-yilghiche jem'i 758 ademge , 18 organ'gha bu mukapat tarqitildi. Bularning ichide mutlek küpchiliki birdem hemme mutexessilerning itrap qilishigha irishti. Az bir qisim talash tartish larmu yoq emes. Bu talash tartishlarning toliraqi edibiyat bilen tinichliq mukapatidin chiqiwatidu. Lékin shu meeyyenleshtürüldiki, gerche mukapatqa irishishke tigishliq bir qisim ademler chüshüp qalghan bulsimu mukapatqa irishken mutleq küp sandiki kshiler bu mukapatqa heqiqeten layiq. Bezide tinichliq mukapati sel qéyip kitip qalidighandek toyulidu(mesilen 2005-yili iraq, affanistan'gha orush qozghighan boshnimu bir qisimlar namzatliqqa kürsetken , bular toghriliq bir dem turup tepsiliraq toxtilimen ) lékin omumi jehettin alghande yenila adilliq bulghan.
nobil mukapatigha irishkenler ichide bir nechche qétim irishkenler bulghan, er xoton irishkenler bulghan, ata-bala irishkenler bulghan.
1) 758 ademning ichide 33i ayal, 725i er. Bularning tizimligini chiqarmidim. Lazim disenglar kiyin chaplap qoyay.
 
2) eng yash mukapatqa irishkini wilyam lorinis birag (William Lawrence Bragg) , u 1915-yili 25 yéshida dadisi bilen birlikte fizika mukapatigha irishken. Uningdin qalsa yene 31 yashta 4 adem irishken, bularning ichide 1957-yili nubil pizika mukapatigha irishken amrika tewelikidiki jungguluq alim li jingdaw mu bar. U 31 yéshida irishken hem hazirmu hayat turwatidu. Isimde qélishiche bu hürmetlik alim birer yillar burun shinjang dashuge kilip bir saet etrapida bir doklat bergen. Mektepmu doklat toghriliq teshwiqat bergen. Lékin kirip bu doklatni anglighan anglighan uyghurlar sanaqliqla.
e qéri chaghda mukapatqa irishken alim jem'i 5, bularning hemmisi 87 yéshida irishken. Bularning ichide men eserliri bilen kürüshup baqqini rosiylik jinizborg Ginisborg . Uning landu bilen bille otturgha qoyghan lendu-jinizburg tenglimisi qattiq jiisim fizikisdiki bir asasi tenglime hisaplinidu. U 2003-yili bu mukapatqa irishken.
 
3) ikki adem bu mukapatni élishni ret qilghan. Buning biri satri (Jean-Paul Sartre). U
1964-yili nobil edibiyat mukapatigha irishken, lékin u ezeldin mukapat, shereplerni qubul qilishni ret qilip kelgen bulghachqa bu mukapatnimu ret qilghan. Yene biri wiytnamliq Le Duc Tho . U wiytnamning amrika bilen orush bulghandiki diplumatiye emeldari we ginral. 1973-yili nobil tinichliq mukapati amrika dület ishliri katiwi bilen uninggha birilgen. Lékin bu waqitta urush toxtimighanlighi üchün u bu mukapatni élishni ret qilghan. Dimisimu bu urush emiliyette bu mukapat bahalinip 2yildin kiyin andin axirlashqan. Bu ishlar nobil mukapati tarixidiki bir qamlashmay qalghan ish depmu qarilip kelmekte.
 
4) 4 adem yerlik hükümranlar teripidin bu mukapatni élishni ret qilishqa mejbur qilin'ghan. Bularning üchi gitlir waxtida girmaniyde yüz bergen, biri 1958-yili suwit tipaqida yüz bergen.
 
5) 4 adem ikki qétim nobil mukapati alghan, bularning ichide kiyori xanim alahide orun tutidu, xelqara qizil kirist jemyiti üch qétim bu mukapatqa irishken.
 
6) aile tewelikide irishkenler.
er xotun ilgiri kiyin bolup bu mukapatqa irishkenler: jem'i 4 jup.
Marie Curie
Frédéric Joliot Irène Joliot-Curie
Carl Cori Gerty Cori
Alva Myrdal Gunnar Myrdal
bularning ichide kiyori xanim bilen iri péér kiyori bar.
 
ana bala irishkenler: Marie Curie . Yenila kiyori ailisi.
dada-qiz irishkenler: , Pierre Curie , qizi Irène Joliot-Curie
dimek bir üydin 3 adem bu mukapatqa irishken.
 
dada-ughli irishkenler: 5 jup
William Bragg , Lawrence Bragg
Niels Bohr , Aage N. Bohr
Hans von Euler-Chelpin ,Ulf von Euler
Manne Siegbahn ,Kai M. Siegbahn
J. J. Thomson , George Paget Thomson
 
bularning ichide atom fizikisi alimi bor, tomsun qatarliqlar bar. Bular netijiliri toghriliq ottura mektep pizikisdila süzlinidu.
 
aka-uka qérindashlar :
Jan Tinbergen Nikolaas Tinbergen
 
7) eng küp nobil mukapatigha irishken dületler:
1 United States 160
2 Germany 91
3 United Kingdom 67
4 France 44
5 Switzerland 24
6 USSR and Russia 21
7 Italy 19
8 Sweden 18
8 Netherlands 18
9 Hungary 16
10 Canada 14
10 Denmark 14
10 Poland 14
 
bulargha diqqet qilish kirekki amrikidin nobil mukapati alghanlarning küpchiligi asasen 2-dunya orushidin kiyin alghanlar. Bolupmu 60-yillardin kiyin amrika tarqitilghan mukapatning 3tin ikkisini alghan. Men yene shuninggha diqqet qildimki bularning arisida téxi bir nechche yil musteqil bulghan sherqi timorluq (mukapatni bashqa yerde alghan) liqlarmu barken.
 
8) eng küp nobil mukapatigha irishken unwérsitit yaki tetqiqat orunliri: qisqartilma isminla yazdim.
1. Kambirij: 81 (en'gilye)
2. Chikago : 79
3. Xarward: 74
4.kolumbiye : 73
5. Mit: 61 ( mit diginim massachusta pen-téxnika instoti )
6. Bérkéli : 58
7. Okisford: 47 (en'giliye)
8. Kornil: 40
9. Sitanford: 37
10. Giorg, gottin'gin (girmaniye) : 31
11. Kaltek: 31 (kaliforniye pen-téxnika instoti )
 
qalghinini yazmidim. Dimek kambirij unwérsititi umumi jehettin aldida. Lékin xarward, chikagu, kolumbiye qatarliq unwérsititlarning birsininghazirqi buyiche normal mangsa
kambirijtin uzaqqa qalmay éship kitishi muqerrer.
 
9) yehudilar:
bular nobil mukapatigha irishkenler ichide alahide chaqnap turidighanlardur. Sitatiskilisaq:
kem digende 170 yehudi bu mukapatqa irishken bolup 1901-yilidin 2005-yilighiche bulghan umumi tarqitilghan mukapatning 22 pirsentini teshkil qilidu. Amrikigha tarqitilghan mukapatning 37%ni teshkil qilidu. Yehudilarning hazirqi nupusi donya nupusining 0.25 pérsentini, amrika nupusining 2%tini teshkil qilidu. Mukapatning ichide eng küp alghan türi fizika bulup jem'i 46 adem bolup mushu türdiki mukapatning 26%tini, amrikigha tarqitilghan mukapatning 38%tini igelleydu. 1968-yildin bashlap tarqitilghan iqitisad türide 37 yilda 22 adem bu mukapatqa irishken bulup umumi tarqitilghan mukapatning 39%tini, amrikigha tarqitilghan mukapatning 53%tini igelleydu. Men bularni tepsili sélshturup kürdum, qarisam bulardin her yili asasen kem digende birdin adem mukapatqa irishp keptu. Ottura hisaplighanda yil béshigha 1.6 adem toghra keptu.
bular toghrisidiki tehlil we munaziriler tordashlargha qalduruldi.
 
10). Musulmanlar:
bular belkim biz alahide qizziqiidighanlar bolsa kirek. Shunga menmu sel tepsiliraq tonushturüp ütey.
musulmanlardin jem'i bolup bu mukapatqa irishkenler yette. Ular tüwendikiche:
1. Exmed hesen ziwil (Ahmed Hassan Zewail )
 
,misirliq.1999-yili nobil xémiye mukapatigha irishken.
 
u 1946-yili 2-ayning 26-küni toghulghan, bashlan'ghuch, ottura mektep, ali mekteplerni misirda oqughan. Misir iskendiriye shehiridiki iskendiriye unwéirsitida (Alexandria University)baklawur we magistérliqni oqughan. Undin kiyin amrikigha kilip pinsilwaniye unwérsitida dokturluq oqughan, kiyin kaltekke(kaliforniye pen-téxnika instoti qisqartilip caltech diyilidu, qarap baqsam kaltek digendek toyuldi, shunga menmu shu buyiche aldim. Bizning hürmetlik alimimiz erkin sidiqmu üzining yazmisda bu unwéérsititni küp qétim tilgha alghan, u ishlewatqan JPL tejribxanisimu memuri jehettin shu unwérsititning qarmiqida ) kilip bir mezgil doktur ashtiliq qilghandin kiyin 1976-yili resmi shu unwérsitining oqutquchiliqigha teklip qilin'ghan. 1982-yili amrikining "tebii puqrasi" bulghan, 1999-yili u üzining fizika_xémiyesi sahesidiki bashlamchiliq roli bilen nobil xémiye mukapatigha irishken.
ehmed ziwil ependi tunji bolup fémtosikonidliq lazir arqiliq xémiylik riaksiyelerni küzetken we xémiyilik riaksilerning mahiytini qaytin chüshendürgen. Shu waqitta u "molikulilarning her deqiqide qayaqqa méngishni bileleydighan insan " dep teriplen'gen. Mining hazirqi qiliwatqan tejribemning neziriywi asasimu shuning nezeriyliri astida qurulghan. U tunji bolup fémtoxémiyesi digen yünülüshni berpa qildi. We shu netijiliri arqiliq bu sahediki yolbashchi, yol achquchi dep qarilip bu mukapatqa irishti. Péqirning ügünush yünülishi fémtosikontliq lazir arqiliq matiriyallarni "soqup" nime hadise bulidighanlghini küzitish, bularning nezeriywi asasini ziwil ependi alliqachan qurup bulghan bolup uning yazghan maqalilirini téxi chüshen'güchilik sewiye hazirche mende yoq , shundaqtimu maqalilirini qoltuqlap oqup yürüymen. Xuda boyrup qélip üning ikki qolini bir siqip kürüshushke nisp qip qalsa üzemni shu minutlarda qanchiliq hayajan'gha chümülidighanlighimni tesewor qilalmaymen. Alla shu arzuyumgha yetküzsiken deymen.
 
2. Nejip mehpuz (Naguib Mahfouz )
 
, misirliq, ,'u 1988-yili nobil edibiyat mukapatigha irishken. Bu yazghüchi tughriliq oyghurlar bir qeder tepsili tonushqa ige. Uning yazghan "üch kocha térilogiysi" nurghun kitapxumar dostlargha tonush. Lékin üz waxtida men bek kichik bulghachqa bu kitaplarni xéli oqupmu chüshinelmey oqumay tashlap qoyghan. Chong bulghanda oqughudek pürset chiqirip bulalmidim. Kiyin bilsem bu kitapning esli ismi "qahire téroligiysi" (Cairo Trilogy ) iken. U ümride 30 din artuq roman yazghan iken. Dangliq romanliridin " kochining balliri"(Children of the Alley. Erepchi ismi Awlad Haratina) , yene "midaq kochisi" (Midaq Alley) qatarliqlar iken. Bulardin midaq kochisi digini xolliwodta roman'gha asasen sinariye üzleshtürup1994 yili kino qilip ishlinip chiqptu. Romandiki weqelik 1940yilliri qahire dep teswirlen'gen bulsa u filimde 1990-yilliridiki mikiska dep üzgertiliptu. Tunushturulushqa asaslan'gha bu kinu bérlin,hawana yene bir yerlerde xili jiq mukapatqa irishiptu. Ayal bash rolgha xolliwodtiki dangliq miksikiliq ayal artis salman hayik (Salma Hayek) rol aptu. Qizziqidighanlar izdep kürüp baqqay. Kinoning ismi "Midaq Alley" bolup 94-yili ishlen'gen.
nejip mehpuzning yene "kochining baliliri "digen kitawi bir qeder ghulghula qozghighan. Bu kitawi 1959-yili yézilghan bolup kiyin bu kitapning misirda tarqitilishi cheklen'gen. Bu kitapning tepsili mezmuni bilen tonushquchilik bulmidim. Kitapta "shallaq muhebbet medihlen'gen, muhemmedke bulghan medihler az " digendek geplerni yézip qoyuptu. Lékin yene bashqa romanliri musulmanlarning yaqturup oqushigha muyesser bulghan. 1988-yili u nobil mukapatigha iriship hemme adem uninggha diqqet qilishqa bashlighan, 1989-yili iranda dini sot salman rashidqa petwa chiqirip uni kapir dep tillap qoghlap chiqarghan shundaq bir mezgilde misirdiki chong molla, sheyix ümer abdul rahman bir muxbirgha " eger bizmu üz waxtida nejip mehpuzgha jaza bergen bulsaq u héliqi kitawini chiqirishqa pétinalmaytti " digen. Bu gep shu hamanla misirda bir bolup nejip mehpuz dini radikal küchlerning éghiré bésimigha düch kelgen, erkinligi,'üzi we ailisining jismani bixeterligi tehditqa uchrighan. Kiyin sheyix ümer bu gepni qayta chüshendürüp " mining diginim mehpuzni kapir diginim emes, shundaqla u diginim sotning hükümi emes, hichqandaq petiwa emes" dem ilan qilghan bulsimu yene bir qisim radikallar dawamliq uning qestleshning koyida yürgen. 1994-radikallar 82-yashqa kirgn mehpuzni qahirediki üyide qesitlep boynigha pichaq tiqip éghir yarilandurghan bulsimu, bexitke yarsha u aman qalghan hem shuningdin kiyin qarawullarning yardimide yashawatidu. 2006-yiligha kelgende u hazir yashawatqan edibiyatta nobil mukapati alghanlarning ichide yéshi eng chong bolup hisaplinidu. Allah mühtirem qelem sahibigha ozun ümür ata qilghay.
 
3. Abdusalam. Pakistanliq, 1979-yili u nezeriywi fizika sahesidiki muhim emgiki bilen bu mukapatqa irishken.
 
 
abdusalamning fizika tereqqiyati we maaripigha qoshqan tühpisi nahayti chong. U dunyadiki tüt asasi tesir küchning ichidiki éliktérmagnit küchi bilen ajiz tesir küch ikkisini birleshtürüp bu ikki xil küch mahiyet jehette bir xil küch dep atidi we ispatlap chiqti. Bu qedem insanlarning 4 asasi küchning hemmini birleshtürüsh, hemmini birxil mahiyetke yighinchaqlash arzusigha yétishke tashlan'ghan bir dadil chong qedem buldi.
 
u yene tunulghan ijtimai paaliyetchi, teshkilatchi. U kiyin tereqqi qiliwatqan dületlerning maaripi üchün italiye hükümitiining yardimi bilen italiyede qurghan " abdusalam xelqara neziriywi pizika tetqiqat merkizi" hazirmu dunyadiki muhim fizika tetqiqat orunlirining biri süpitide hisaplinidu. U yerdin kiyinmu nobil mukapati chiqti. Birleshken dületler teshkilatimu meblegh teminleydu. Dunyadiki eng namrat dületlerge jiq yardem qilidu. Junggudinmu bu yerge xéli küp adem baridu. Jümlidin bu merkez kem digende biz oyghurlargha az digende fizikidin 5 doktur terbiyleshte muhim halqiling rol oynidi. Bular toghriliq men burun yazghan" men tonuydighan oyghur dokturliri" digen timida tepsili toxtalghan. U 1970-yilliri "pakstan atum inirgiysi komititi"Pakistan Atomic Energy Commission ni we pakistan alem tetqiqat merkizini qurushta halqiliq rol oynighan. U yene 3-dunya elliri penler akadimysini qorghan. Yene qilghan ishliri jiq. 1956-yildin tartip londun impiriye shuyuenining profissori bolup ishligen, 1996-yili 70 yéshida okisfordta wapat bulghan.
 
lékin yene birqizzi yiri shuki, u yene nurghun islam petiwachiliri teripidin musulman dep qaralmaydiken. Sewebi tüwendikiche:
19-esirning axirlirida hindistanning shimali, keshmir, pakistanning jenubi, bin'gal digen rayonlarda ehmediler dep yingi bir mezhep chiqqan. Bu mezhep islamni güllendurush shuari bilen mirza ghulam ehmed dep birsining bashchiliqida meydan'gha kelgen. U üzini mujahid, mehdi, zamanning peyghembiri dep atap islamni güllendürüsh chaqiriqi chiqarghan. Hem bezibir asaslarni tépip uning otturgha chiqishini muhemmed eleyhissalam teripidin we bashqa munasiwetliq matiriyallarda bisharetler bulghan dep ispatlighan. Buning bilen shu rayundiki nurghunlighan xeliq shuning ümmetlirige aylinip nisbeten chong bir mezhepke aylan'ghan. Lékin bu mezhep islam asasi éqimdiki "muhemmedtin kiyiin peyghember kelmeydu" digen noqtiniezer bilen zit bulghachqa bashqa islam dületliri yaki petiwa chiqirish organliri bu dinni bid'et dep atighan hem bulargha egeshkuchilerni musulman emes dep qarighan. Hazirmu bulardin xéli nupustiki egeshküchiler paksitanda we bin'galda nupusning melum pérsentini teshkil qilidiken. Shundaqla er ikkila dülette bularni musulman emes ularni arigha almighan. Hetta, pakistan 1974-yili asasi qanun'gha üzgertish kirgüzup musulman digen atalghugha qayta iniqlima birip ehmedilerni musulman emes dep hüküm chiqirishning qanuni asasinimu tüzgen.
 
alim abdusalam del shu ehmediler jemetidin kilip chiqqan. Shunga uni bashqa norghunlighan petiwachilar musulman emes dep turwalidiken. Lékin uning üzining dini qanda ikenligini péqir hazirche oxmaydu, dini bilimi yuqiri tordashlar waxit chiqirip izdinip baqqay. Pakistan hükümitimu xeqlerning qarshiliqidin qorqup abdusalamgha ashkara hichqandaq sherep yaki maddi mukapat bermigen.
 
4) yasir erepat, 1994-yili nobil tinichliq mukapatigha irishken, 2004-yili wapat buldi.
 
5) shirin ibadi, ayal, iranliq, 2003-yili nobil tichliq mukapati birilgen. U tonulghan adowkat, kishilik hoquq paaliyetchisi, iran balilar hoquqini qoghdash jemyitining qurghuchisi. 2003-yili uninggha nobil tinichliq mukapati birilip u nobil mukapatigha irishken tunji iranliq we tunji ayal bop qalghan.
 
6) muhemmed el baradi, Mohamed El Baradei , misirliq, ütken yili yeni 2005-yili 12-ayda nobil mukapatigha irishken. U xelqara atun inirgiye ornining bash diriktori. Atom quralining kingiyip ketmesligi üchün u zor tühpilerni qoshqan. Bu organ b d t ning teshkilliishide bulidu. Yiqinqi yillarda dunyadiki qizziq noqtilarning hemmiside bularning izi bar, sadamning ordisin tartip. Hazirmu iranni tekshurwatidu.
 
7) muhemmet enwer sadat, Muhammad Anwar as-Sadat . U 1970-yili misirda zongtungluqqa saylan'ghan, 1981-yili qestke uchrap ülüp ketken. 1978-yili nobil tinichliq mukapatigha irishken. U70-yillardiki ottura sheriqtiki eng munewer siyasiyonlarning biri, shundaqla misir yiqinqi zaman tarixidiki bir muhim shexis. Sadat zongtungning mexsus tonushturghan kitaplarmu oyghur tiligha terjime qilin'ghan.
 
shundaq qilip musulmanlardin nobil mukapatigha irishken 7 ademdin 4i tinichliq mukapatigha, birsi fizika, birsi xémiye, birsi edbiyattin
mukapatni alghan. Bu yette ademning 4i misirdin, birsi pakistandin, birsi irandin, birsi pelestindin. 7ning ichide birsi ayal.
 
3. Oyghurlardiki bir qisim nobil mukapati toghrisidiki "kocha gepliri"
béshida dep ütkendek kichik waqitlarda epqachti geplerning hemmisige ishinettuq. Kimdur biri "palanchi dep bir adem barken, nobil mukapati alarmish " dise hayajanlinip kichiche oxlimay shuning gpini qilip chiqattuq. Eng küp anglighanlirimizning birsi erkin sidiq boptu. "amrikida erkin sidiq dep bir alim barken. Amrika atum tetqiqat bazisida ishleydiken, nobil mukapat élish mumkinchiligi barmish " digen geplerni kem digende 5-6ademdin anglighandimen. Hem shu waqitlarda sheksiz ishen'genmen. Chong bulup, intérnit ishlitishni üginip gogil gha kirip nerse izdeshni üginip barliq amallarni qilsammu buninggha munasiwetlik xewerni tapalmighanda heyran qalghanidim. Kiyin bilsem amrikida mexsus "döletlik atum tetqiqat orni" dep yermu yoqken, nobil mupakatigha namzatigha irishküchilerning tizimlikimu 50 yil mexpiyetlik qilip saqlinidiken. Téxi birer-ikki yil ilgiri, üzem optika sahesige kirip resmi mushu türdiki maqalilerni oqushqa bashlighandin kiyin andin erkin sidiq akimizning atum neziriysi bilen emes optika injinirliqi bilen shughullinidighanlighini, uning nasa da ishleydighanlighini oxtum. Yene bir küp anglighinim "yapunda muxter dep bir alimimiz moxter chong telimati dep bir telimat otturigha qoyup qiyin mesilini hel qiliptu, alimlar aghzini échip qaptu, nobil mukapati komititidikiler oylishiwéétiptudek " digen gep. Kiyin men bu toghriliqmu xéli jiq axturup baqtim, muxterkimiz yazghan maqalilardin taptim, lékin héch yerdin undaq dep atalghan telimat barlighini tapalmidim. Nobil komititidikilerning qandaq uylashqanliqigha aitmu héchyerdin tapalmidim. Eger men xata yekün'ge kiliwalghan bulsam bilidighanlar toghrisini kürsetkeysiler. Men bu yerde bu ikki alimimizgha nisbeten hürmitimni bildürüsh bilen bir waqitta yene shundaq geplerni anglap ishinip yürgenlerningmu hayajanlinip yürmesligini ümit qilimen. Resmi hayajanlinidighan künlerni kürüshkimu alla nisip qilghay.
ichkirde oquwatqan waqitlirim idi. Bir yili tetil qilip yortqa qaytsam bir aghinem bilen parang qiliship olturup u üzining bir alim süpet ademni tonuydighanlighini, yiqinda u ademning chong bir qisim mesililerni hel qilghanlighini, eger shu mesililirini xelqaragha anglitishqa nisip bulsa u adem choqum nobil mukapatigha irishidighanlighini, shunga bu mesilide mining yardemde bulushum kirekligini hayajanlinip süzlep ketti. Aghzimni échip hang-tang qaptimen. Uning diyishiche u adem mediniyet inqilawida jiq azap tartqan, uningdin kiyin qaysiduré bir mektepte oqutquchiliq qilghan, hükümettimu ishligen, ishtin sirt ilim-pen'ge ait kitaplarni qoldin chüshürmey oquydighan dindimu, pendimu teng yitishken adem iken. Etrapidikilerning hürmitige sazawer adem iken.
 
milletning "olugh ishliri" gha dexli qilmasliq üchün shu haman waqit orunlashturup etisimu bir küni u ademning üyige barduq. Üyi xoten shehirining shorwagh östeng boyidiki kochilarning birside iken. Qarisam 60 yashlargha kirip qaptu, qandaqtur bir kisel bésiwilip salametlige bek nachar iken. Qizghin kütüwaldi. Paranglashtuq. Birdemlik parangdin kiynn resmi timigha küchtuq. Üyidiki saqliwalghan kitaplirini kürüp chiqtim, heqiqeten jiq kitap saqlaptu. Bolupmu shu zamanda oyghurche tépilidighan pen téxnikigha ait kitaplarning jiqlirini tapqili bulidiken. U ademning diyishiche " u ikki yillar burun bilim küch jornilidin 'dunyailim pénidiki téxi hel bolmighan 10 chong mesile' digen bir maqalini oquptu we uninggha ishtiyaqi toghulup üzi hepiliship chüshineliginimche chüshinip baqay dep hepiliishp shu chaghqiche bularning ichidin tötni hel qiptu. Qalghan mesililerni hel qilishqimu küzi yitidiken. Lékin hazir salametligi yar bermigechke toxtap qaptu.shundaqtimu shu 4 mesile xelqaraning qollishigha irishse nobil mukapati digen yandiki gep bulidu. Bu mesilini sorisam birsi waqit tonili, waqitning keynige méngishi, yuruqluqning ikki yaqlimiliq xususyiti digendekler iken , qalghanliri isimde qalmaptu. Uning diyishiche yuruqluqning ikki yaqlimiliqi digini insanlarning xata chüshiniwalghini iken. Buninggha azraq üzining küz qarishini qoyup ütti. Yene bir iniq isimde qalghini " yersharining üz oqida aylan'ghandiki tekshilik bilen bulghan yantuluqi 30 girados bulushi kirek. Alimlarning ülchep chiqqan 23giradus diginide choqum mesile bar. Xata ülchigen bulushi mumkin " nimishqa" disem buninggha azraq perizini qoyup ütti we dinni jehettin chüshendürdi. Menmu jiq talashmidim we üzining teyyar bulghan xalighan bir netijisini maqale qilip yézip manga teyyarlap birishini, eger rastla qayil qilarliq bulsa men xenzuchigha emes biwaste in'gilischigha ürüydighan adem tépip xelqarada ilan qilidighan'gha küch chiqiridighan'gha wede berdim. U ademmu tizken, 3 kün'ge qalmay kompiyotérda orulghan A4 qeghizining bir yüzige bésip chiqirilghan 15 bet etrapidiki bir parche maqalini qolumgha tekküzdi. Men qolumgha alghan haman toxtatmayla oqup chiqtim, oqup chiqip bolupla intayin ümitsizlendim. Maqale bir xil bilim küch jornilidiki maqalilerning sheklide bayan qilniptu, yézish oslubimu shuninggha oxshaydu, otturida melum nersini perez qiptu hem melum hadisilerni misal keltürüp shuni delilleptu. Emma buni ilmi noqtidin qarighanda bir parche maqale digili bulmaytti. Maqale digili bolmisimu meyli idi, uni men üzem we yaki bashqilar maqale qilip chiqalayttuq . Eng muhimi yershari nimishqa aylinidu digen bir gepni bilim küch jornili adettiki bir gepler arqiliq oqurmenlerge chüshendürgendek umu shundaq chüshendürüptu. Yighip kelsek yaki netijisi iniq emes, nimishqa shunda bulidighanlighi toghriliq héchnime yoq, pütünley perez bilen tolghan. Heqiqi fizika bilen yiqin kilidighan yirimu yoq. Shundaqtimu bir nechche kün qayta qayta qolumgha élip bir nerse izdep baqtim. Hichnimige irishelmidim. Shuning bilen u dostumgha buning bolmaydighanlighini, nobil mukapatigha mas kilidighan nersilerning bundaq bulmaydighanlighini, niyotunning qanunlirini ispatlighandek ispatlar bulsa andin bulidighanlighini , shundaqtimu men chüshinelmigen bulushum mumkinligini dep shinjang dashüdiki melum bir chet'eldin yingi qaytip kelgen birsining alaqilishish adirsini berdim we waqit chiqirip maqalini yézip shuninggha kürsitip béqishni iyttim. Kiyin ular bir aygha qalmay shuningghimu kürsitiptu. Umu chirayliq gepler bilen yenimu tirishinglar dep qayturuptu.
shu waqitlarda bir mezgil künglum shundaq yérim bulup yürdi. U ademning tirishchanlighigha men sheksiz ishendim. Shundaqla bilimining molliqighimu ishendim. Lékin u ademning bilim élish dairsi shu waqitta chiqqan penni omumlashturush kitapliri we jornalliri bilen cheklinip qalghan. U kitaplar nersilerni bek addi tilda addi yollar bilen chüshendürüp biridighan bolghachqa u ademmu shundaq addi oylap qaptu. Mesilen kitaplarda munda chüshendürlidu;" yuruqluqni niyuton zerriche digen, mesilen buning ipadilinishi mundaq mundaq..., 100 yillar ütkendin kiyin huyginis yuruqluqni dolqun digen, mesilen buning hadisiliri mundaq mundaq.., 20-esirning bashlirida iynishtiyin ilmi xulase chiqirish arqiliq yuruqluq hem zerriche, hem dolqun, bular yuruqluqning ikki xil xususyiti " . Qarisaq birsi dolqun deptu, birsi zerriche deptu, ikkilisi bulush ihtimalliqi bulsa nime boptu digendek xulasigha kilip qalimiz.u akimizmu ene shundaq oylighan. Emeliyette iynishtiyinning qandaq ilmi xulase chiqarghinini resmi chüshinish üchün ali mektepte tayyarliq siniptin sirt saq ikki yérim yil matimatika, fizika oqughandin kiyin andin chüshen'gili bulidu. Toluq ottura mektep fizikisidimu qanunlarning keltürüp chiqirilishi nahayti addi halda chüshendürlidu. Lékin emeliyette u qanunlarning resmi keltürüp chiqirilishi undaq addi ish emes. Shuni dimekchimenki bizde chiqiwatqan penni omumlashturush kitaplirigha qarap "shundaq ishlar buluwitiptu" dep chüshensingiz buliduki hergiz uning keltürlüp chiqirilish jeryanini unda addi chüshiniwalsingiz bulmaydu. Ishenmigenlar ali mektepning fizika kitawini waraqlap baqsingizla ishinisiz. U ademning yene bir jahilliq qilip turuwalghan yiri shuki, u yersharining qypash bulungi 30 girados bulushi kirek, alimlar keltürüp chiqiriwalghan 23 girados (iniq qanche girados iismde qalmaptu) digini xata digini. Fizikidin azraq xewiri barlardin melumki astiérnomiye insanlarda eng burun shekillen'gen bir qeder aldida mangghan pen. Burunqi insanlarning ülcheshlirini boptu xata bop qalghandu depmu turayli, shu 90-yilliridiki téxnika sewiysi éship alemning qirghiqini tekshurwatqan , bunda nersilerni tekshurgen netijiler girados iniqliqi emes giradosning 100mingdin birichilik iniqliqta bulidighan zamanda üzimiz turwatqan yersharining bulungini 7 girados xata ülchep qoyarma. 60-70 yillar burun éynishtiyiin yuruqluqmu egrilinidu digen netijisini tekshurup delilligende shu igilgen egrilikmu giradosning 100 din biridin kichik idighu deymen.
shundaqtimu bu akimizning tirishchanliqigha, nupuzgha jeng ilan qilish rohigha hazirmu apirin oquymen.
 
shundaq qilip shundin kiyin pat pat "palanchi iynishtiyinning nisbislik neziriysni ürüwitiptu, palanchi yingi tenglime chiqiriptu " digendek geplar qolaqqa tola kiridighan bop qaldi. Hemmidin qizziq bir ish mawu.
ütken yilimiki etiyazning bir künighu deymen. Bir küni chüshtin kiyin üzem yalghuz üzemni bazargha sélip chürgilep kitip barsem senshixangzidiki paypaqchilar aldigha kelgende birsi qolumgha bir ilandek bir waraqni tutquzup qoydi, menmu qarimayla kütürwalghan qeghez somkigha tashlidimde yolumgha rawam buldum.men adette xeqler bundaq ilanlarni tenglise almay béshimni chayqap qoyup kitiwirishke üzemche xijil bop qalimen. Shunga yolda mangsam xeq tengligen nersining hemmisini éliwirip kütürwalghan bir nersige tashlap méngiwirimen. Dashimén, xongchilularda méngip qalsingiz bundaq nersilerning jiqlighidin somkingizghimu patmay qalidu. Eger xoten bulghan bulsa anam birer ay meshke ot tutashturattighu deymen. Shundaq qilip senshixangzidin alghan nersiinimu somkamgha tashlap kechte oyqum kelmey kariwatta ongdichilap yétip yighip kelgen qeghezlerni oyaqtin buyaqqa tashlap küz yügürtup oltursam oyghurche bir qeghezge küzum chushup qélip élip oqup baqay dep oqudum. Uqup bulupla bir qétim oqup "qanmay" yene bir nechche qétim oqudum. Heyranliqimdin yaqamni chishlidimmu tang uxmaymen.
bu qeghezdiki toluq gep isimde qalmaptu. Asasi mezmuni tüwendikiche:
"men palanchi bulimen, sanjining mundaq yiridin, kichigimdin ilim-pen'ge qizziqimen, shunga ilim-penni tirishp ügendim, buyil 17 yashqa kirdim. Hazirghiche 3 türdin keshpiyat yaritip patinit aldim (yaki alghili qoptummu shundaqraq). Men yiqinda fizikidin bir chong tetqiqat timisida tetqiq qilip zor bayqash hasil qildim, lékin sharaitim nachar, iqtisadi asasim tüwen bulghachqa bu tetqiqatni dawamlashturushqa amal bulmay bu tetqiqat toxtap qaldi, bu tetqiqatning axirini chiqarsamla dunyada chong zilzile yüz biridu. Men yene üch yilgha qalmay nobil mukapati alalishimgha ishenchim kamil. Shu waqitta oyghurlarmu nobil mukapati alghanlar qatarigha qétilidu. Shunglashqa millet süyer qérindashlirimning manga iqtisadi jehette yardem qilip bu tetqiqatni tügitishimge hemdemde bulishini soraymen.
alaqilishish télfun numuri: ...........
banka hisawat numuri: ............... ".
ha ha, toghulup téxi shu kemgiche bunda qizziqchiliqni kürmeptikenmen. Qaqaqlap külüp kettim. Yene birdem turup yaki "éynishtiyindek birsi chiqtimu" ya dep oylapmu qoydum. Nime digen qizziq ishlar. Esli mundaqla tashliwetsemmu bulatti. Shundaqtimu bashqilar chaxchaq qilghan bulsimu bir sürüshtürüp baqay dep u qeghezni awaylap sélip etisi chüshtin burun ishxanamgha kirsem doktur perhat muellim barken. "way perhadka, sizge alahide xosh xewer bar, mawuni oqung" dep qeghezni bersem umu qizziqip oqup tügetkende qarisam chirayi bir xil bop ketti. Shuning bilen meslehetliship qaldurghan télfun'gha tél qilduq. Télfunni bir yashta chongraq ayal aldi. Sanjining qaysidur bir yézisidiken. Biz uninggha balisi tarqatqan qeghezni kürgenlikimizni, balining tirishchanliqigha apirin oqughanlighimizni, shundaqla uning qabiliytigimu sheksiz ishinidighanlighimizni bildürduq. Bizning shinjang dashu fizika fakoltitida ikenligimizni, bolsa balisi waqit chiqirip biz bilen bir kürüshup tetqiq qiliwatqan timisi toghriliq biz bilen pikir almashtursa , eger rastinla balisi digendek shundaq ish bulsa bizning uninggha tejribixana digendek tetqiqat sharaiti, dületning xirajiti digendek ishlarda chong yardem qilidighanlighimizni diduq. U ayal bir xil qorqup ketti hem "balam üydin chiqip ketkili uzun buldi, kuchada turwatqan. , menmu balamni kürmigili xéli bop qaldi, üch kün bir kelgen, nime ish qiliwatqanlighini men oxmaymen " didi. Balisining qéshida alaqilishish télfuni bar yoqlighini sorisaq bilmeydiken. Shuning bilen balingiz kep qalsa biz bilen mawu numur bilen alaqilashsun dep télfun numurimizni dep berduq. Emeliyette bu iniqla aldamchiliq idi. Men saqchigha xewer qilayli, bunda usullar bilen xeqni aldap yürse bolmaydu, saqchilar heqiqi ehwalni bilip baqsun disem, perhadkam qushulup ketmidi. Shuning bilen menmu "he hu" dep biridighan adem yoq buldi qildim. Shuningdin kiyinmu bir nechche kün ishxanining leydiyen shiyenshi ikranidin kelgen numurlarni tekshurup baqtim. U bala télfun urmidi. Qanchiliq ademni aldighanlighi namelum.
eger digenliri ras bolsa u bala rastinlar tirishchan bala bolushi mumkin, 3 türdin patinit aldim digenliridin qarighanda melum ijadchanliq rohigha ige kallisimu bar.belkim. U patinitning chongraqini alsa nobil mukapati kilishi mumkin dep oylighan. Yingidin tutush qiliwatqan keshpiyati belkim jiq pul kitidighan keshpiyat bolsa belkim shuning üchün iane yighay digendu. Eger rasitinla shundaq ish bulup biz bilen alaqilashqan bulsa rohi üchün bulsimu shu keshpiyati üchün tejribixanigha ekirip lazimliq üskünilerni ishletkili qoyattuq. Emma shuni bilish kirekki, patinit, kichik keshpiyat digen bashqa nerse. Nobil mukapati digen bashqa nerse. Jungguni digendimu jungguda her yili milyundek patinit huquqi birilidu. Bularni nobil mukapati bilen sélishturush bir taghar qum bilen bir qumluqni sélishturghandek ish. Yene biri nobil mukapati digen'ge bir nersini ilan qilsingiz shu haman irishidighan ish yoq. Normal hisapta 15-20 yil.jiq bulsa 30-40 yil, yaki uningdin uzun waqit kitishi mumkin. Shunche nupuzi yuqiri iynishtiyn'ghimu 1905-yili ilan qilghan netijisige 16 yildin kiyin 1921-yili mukapat birilgen. U bala 3 yilghiche alimen digini iniqla aldamchiliq. Shinjangda toluq otturidimu oqumighan 17 yashliq bir balining kuchaning yézisida olturup ilim-pende alemshumul netijilerni yaritish mumkinchiligi nül pérsen disek ashurwetken bulmaymiz.
 
bir küni men deris biriwatqan sinipta oquydighan bir oqughuchi yene bir dosti bilen ishxanamgha kirip keldi, bu bala nahayti tirishchan, netijisimu yaxshi idi. Mundaqla paranglishishqa kirgen oxshaydu dep men bularning ehwalini sorisam bu oqughuchi chirayi bir xil sürlük halette "malim men bir maqale yazghantim, siz yashta mendin jiq periqlenmigechke sizge kürsitip baqay digen" didi, buning gipi axirlashmay turupla qéshidiki bir dosti yene "malim buni peqet üzingizla biling, bashqilargha kürsetmeng, chunki bu eger toghra bop qalsa nobil mukapatigha irishp qélishi mumkin" deydu. Tas qaldim aylinip ketkili. He, qéni kürüp baqili dep maqalisini qolumgha alsam matimatikigha ait maqaliken. Shundaqla kürüp bir nerse diyishimge ishinelmey, men waqit chiqirip ubdanraq kürey, qalghinini ete mushu waqitta diyishmeylimu " disem he dep ular chiqip ketti. Men qiliwatqan jiddi ishimnimu qilghum kelmey maqalini bir bashtin qurmu qur oylinip olturup oqup chiqtim.maqale xenzuche yéziliptu. Hem torgha kirip axturup baqtim. Esli u nechche yüz yildin buyan matimatiklar teripidin hel qilinmay kelgen mesile iken. Shuning bilen men téximu qizziqip torni bir pes axturup bashqilarning yolliri bilen tonushtum, undin kiyin bu balining maqalisini qayta resmi tepsili oqudum. Qarisam maqalining birinchi bet birinchi yoldin tartipla xataliq barken, yene u asas dep qarighan perezning üzidila éghir xataliq barken. Shuning bilen etisi ulargha bu xataliqni kürsitip 30-40 minuttek qeghezde hisapliship kürüp u bala ras xata bop qaptu. Men bashqa yol tapimen dep chiqip ketti. Uning rohigha medet berdim we matimatika fakoltidiki tejribilik malimlardin meslehet sorashni tewsiye qildim. Külgüm kelgen yiri uning dosti téxi matimatikidin nobil mukapati bermeydighanlighini bilmeydiken.
 
bir künlerde birsi ishxanigha bir nechche kün arqimu arqa télfun urup sahipjamal muellimni izdeydighanlighini iytti. ( u künlerde sahipjamal muellimning ishxanisi bilen mining ishxanam bir télfun simigha ikki télfun ulap bille ishlitiwatqan waqitlar idi.) . Shuning bilen men u ademge birer uxturup qoyidighan ishlar bulsa manga dep qoysingiz men yetküzüp qoyay disem u "sizmu mushu fakoltitta ishlemsiz" dep soridi, men "shundaq" disem "emise sizge dewirey" dep meqsitini iytti. Uning diyishiche u ürümchidiki bir pul muamile orginida ishleydiken. Fizikigha burundin tartip amraqken. U yiqinda ishtin sirt waqitlirida iynishtiyinning tar menidiki nisbilik neziriysini ügünüp we tetqiq qilip iynishtidin otturgha qoyghan massa-inirgiye tenglimisde xataliq barlighini bayqaptu hem uni üzgertish kirek dep qaraydiken. Qarap baqsam bu ish bek chong ishken. Shunga buni télfunda diyishp bolghili bulmaydighanlighini, ilaji bulsa bir kilip sahipjamal muellim bilen tepsili diyiship béqishni tewsiye qildim. Axiri qandaq buldi kiyin sürüshturup baqmaptimen. Ishqilip 10ning toqquzi yenila quruq hayajan.
 
axriqi süz
süzlep kelsek, hemmeylen anglighanlirimizni yighip kelsek bundaq ishlardin bir patman chiqishi turghanla gep. Edibiyatchilirimizdin bu mukapatni ilish üchün yéziqchiliq qilimen digenler barmu yuq iniq oxmaymen, yuqliqighimu ishenmeymen. Shu mukapatni alimen dep irade qilghanlarning iradisige, gheyritige, shu arqiliq millitimning yüzini kütürimen deydighanlarning milli rohigha teshekkur iytish kirek.lékin shuni itrap qilmay bulmayduki, nobil mukapati undaq asan kilidighan nerse emes.yalghuz irade bulsila, millet dise meydini yérip yürekni qolgha élip bergüdek bulushla kupaye qilmaydu. U mukapatqa layiq kelgudek netijilerning chiqishi üchün shuninggha mas kilidighan mueyyen sharait bulushi kirek. U shu shexsning qabiliyti, iradisi, terbiylinishi digenlerge baghliq bulghandin sirt yene bu shu jemyettki maaripnng terbiylesh küchi, iqtisad, shu qewmning ijtimai sapasi, yashawatqan jemyetning pen -téxnika muhiti digendek küp tereplimilerge baghliq bulidu. Pakistanliq abdusalam nobil mukapati aldi digen bilen u ularni en'gilyede tetqiqat qilip, shu yerde terbiylinip alghan. Misirliq, jungguluq nobil mukapati alghanlarmu amrikining shundaq yuqiri sewiydiki tetqiqat orunlirida terbiylinip üginip alghan. Bashqa tereqqi qiliwatqan dületlerdin alghanlarmu asasen shundaq. Bu ishlar bir shexiske tewe emes belki shu jemyetke tewe omumi ishlardur. Shinjangning pen téxnika muhitidin téxi süz achqili bulmaydu. Shunche tereqqi qilip kitip barghan junggudinmu téxi birsi alghini yoq. Bulargha sélishturghanda shinjanggha miningche xéli uzaq zamanlar bar.aldi bilen shinjangning iqitisadi tereqqi qilip hich bulmisa jungguning otturiche sewiysidin ashsa, kitapxanilarning hemmisini shiir, qoshaq romanlar emes pen téxnika kitapliri qaplisa hem bésilip qalmisa, jay- jaylarda , tetillerde onwérsitit pirofissorliri ilim-pendin ottura mektep oqughuchilirigha qiziqarliq doklatlarni berse, shinjangdiki unwérsititlar junggudiki aldinqi 10 ning ichige kirse, hem shu sewiyede yiligha nechche minglap oyghurlarni terbiylise, bularning ichidin nechche yüzi amrika digendek pen téxnikisi ilghar dületlerning dunyadiki aldinqi qatarda turidighan unwérsititlirigha kirip ali maarip terbiyisi alsa, nobil mukapati sewiysidiki alimlar bilen xizmetdash bolup bille ishlise undin kiyin oyghurning nobil mukapati alidighan waqitliri kilidu. Shu waqitkiche tinim tapmay tirishishqa , saghlam bulghan jemyet berpa qilish üchün hemmeylenning küch singdurushigha toghra kilidu. Bir dülettin nobil mukapati chiqsa u mukapat intayin küchlük asasqa qurulghan bulidu,'u mukapatqa| shu millet , rayun küp sanliq ezalirining wastiliq yaki wastisiz emgiki singgen bulidu.  
 
nobil mukapati ilish chong ish, lékin uni nishan qiliwilish toghra emes. Bizdin türküm türkümlep alim, injinirlar, yuqiri sapaliq oqutquchilar, bashqurghuchilar, karxanichilar chiqqanda , saghlam jemyitimiz qurulup shey'i hadisilerge toghra obiktip baha birish mixanizimi ornitilghanda, balilar ata anisning kürsitip birishi bilen emes belki jemyetning nimini maxtap kitiwatqanlighigha asasen iüzi hüküm qilip shuninggha asasen alim bulimen, keshpiyatchi bulimen dep irade tikligende , karxanichilar, baylardin tartip adettiki maashchilarghiche yiligha melum pulini jemyetning parawanlighi üchün iane qilalighanda, üzi oqughan mektepke atiyalighinida, nubil mukapati yaki shu sewiyediki alimlar üzlügidin chiqidu.
tügidi

Menbe: Jeck http://jeck.blogbus.com/ 
 

Menbesi: http://www.bilik.cn/?dp-bbsthread-19242.html

© Copyright 2004 Uyghur Meripet Homepage: http://www.Meripet.com