Qosh meschit

Memet'éli zunun

Bowa möhterem bowa, sen éytip bergen chöchek riwayetler neqeder ajayip gharayip we qiziqarliq idi he? Közni yumup achquche dunyaning u chétige yitip baralaydighan uchar gilem, uchar duldullar, xasiyetlik jahanname eynekler, "échiling dastixénim" dep bolghuche türlük tümen nazu – németlerge tolup turidighan xisletlik dastixanlar, betniyetlerni changgalda qoyidighan sirliq toqmaqlar. . . . . , bowam bir kechqurunluqi manga mundaq bir chöchek éytip bergen iding.

Ishqi sewdayigha muptila bolghan arzuluq shahzade wisal yoligha rawan boptu. Giyah ünmes chöl, qush qonmas taghlardin ötüptu. Qaraqchilargha uchrap esli weslidin ayriliptu, axiri bigane bir memliketning merkiziy shehiri etrapida otunchiliq qilishqa mejbur boptu. Adem göshide manta étip satidighan mantipezning qapqinigha dessep uning yoshurun zindanigha chüshüp qaptu. Qarisa nechche onlighan shor péshane yigitler ingrap yatqudek. Aypaltiliq betheywet jallatlar kirgen haman "men oruq u sémiz, men oruq u sémiz", - dep bir - birni ittirwatqudek, künlerning ötishi bilen oruqimu, simizimu tügep kétiwatqudek. . .

2

Kochimiz –orghaqsiman ay shekillik xalta kocha. Hazir "qosh meschit" démise héchkim bilmeydighan bu kochimizning esli nami "aykocha"iken. - shundaqmu, bowa?

On toqquz jüp derwaza bir –birige qariship turidighan bu xalta kochimizda kölimi, qurlush nusxisi, munar –gümbezlirining égizlikidin tartip. Ichki –tashqi neqishlirigiche op'oxshash ikki meschit bar. Siridin tartip, piramidasiman qalpaqliq mixlirighiche tamamen oxshishidighan ikki derwazimu bir –birige qariship turidu. Ikki derwazidin teng chiqqan ikki musulman bir - birige salam bérishmeydu, tinch - amanliq sorashmaydu. Ong yaqtin chiqqini ong yaqtiki, sol yaqtin chiqqini sol yaqtiki meschitke rawan bolidu. Héyt ayem künliri ikki yaqining jamaetliri ikki top bolup, chong jamege qarap mangidu. Bir - birningkige héyitlimaydu. Quda –baja bolushmaydu. Bu tereptikiler méyit uzitiwatsa, u tereptikiler toy neghmisi qiliwéridu. Ikki yaqtiki balilarning öz ara dost –adash bolishigha yol qoyulmaydu. Bu tereptiki balilarning legliki u terep boshluqida peyda bolghan haman shu terep balilirining tash chalmilirida ötmitöshük bolmay qalmaydu. U tereptiki kepterwazlar bu tereptikilerning keptirini tutuwalghan haman qanat - quyruqlirini yulup – yungdap asman'gha atidu. Buyaqtin - uyaqqa ötüp qalghan xoraz–mékiyanlarning her qandiqi öz katikige qaytip kélelmeydu. Bashqa kochilarning üstige qanchilighan kötürme öyler sélin'ghan. Bizningkide birimu yoq. Ikki terep inaq bolmisa, bir - birige yol qoymisa, kötürme öy salghili bolmaydiken. Shundaqmu, bowa?

Ikki tereptiki xotun xeqler ömrining köp qismi qarshi terep xotunlirining gheywet –shikayitini qilish bilen ötidu. Kir süyi, yundilar qarshi tereptikilerning bosugha, tam tüwilirige tökilidu. Kir suliri qurup yaki tonglap kétiduki, jédel majira qurimaydu. Tonglimaydu.

Anglisam ikki yaqtikiler uzun yillardin buyan tartqan derd - musheqqet, azab –kulpetlirimu bir - biriningkidin qilishmaydiken. "tunggan yighiliqi"waqtida bashqa kochilarning hemmisige mustehkem derwazilar békitiliptu. Bizning kochidiki ikki terep putushelmeptu, bir derwazidin kirip chiqishni rawa körmeptu. Qoralliq chirikler tosalghusiz kiriwiriptu, bulaydighinini bulap bulghaydighinini boluwériptu. Ikki terep achchiq sawaq almaptu. Pushayman qilishmaptu. Shingshisey, gomindang hökümranliq qilghan zamanlarda bir –birni chéqishiwiriptu, tutup bérishiwiriptu. Netijide her ikki tereptin hepsige ilin'ghan, qetle qilin'ghanlar teng nisbette dégüdek boptu. Mana hazir "üchke, beshke qarshi heriket" waqti. Ular bir - birini ghezep bilen sökmekte, pash qilishmaqta.

- bowa, obdan bowa, kocha - mehellimizning bir esirlik tarixi sanga beshqoldek ayan. Éytqina, kochimizdikiler ezeldin mushundaq nainaqmidi? Nechche yil aldida sorisamghu sen téxi kichik, tégi - tektige yitelmeysen déding chopchongla bir yigit bop qaldimghu mana, emdighu éytip bérersen? Bowa, némanche xiyalgha chöküp kétidighansen? Munche teqezza qilmighine!

- maqul, balam, - déding lewzimni yerde qoymay, - hazir sen kichik bala emes, ottura mektep oqughuchisi, aq - qarini perq ételeysen, gep - sözümning tégi tektige yételeysen, zéhning bilen angla, sözlep bérey:

3

Durus, kochimizning esli nami "ay kocha" idi. Aydek yoruq, yilliq kocha idi. Qan - qérindashliq muhebbiti tash - kések, tam - toruslirighiche singip ketken inaq kocha idi, zoridin hakim begdek katta zatning izi, molla sadiq elem axunum, abduréhim nizari qatarliq pir – ustazlarning neziri chüshken xisletlik kocha idi! Yasin damolla hajim hezzeretliri axiretke seper qilghandin kéyin(yatqan yéri jennette bolghay, ilahe amin) arimiz buzuldi, bir meschit ikki boldi, "ay kocha" dégen tewerrük nam "qosh meschit"ke özgerdi. Aghriq - adawet, balayi - qaza bashlandi!

Merhum imamimiz yasin damollajim hezretliri ataq – abruyluq meripetperwer zat idi, pul – mal, altun – kümüshliriningmu heddi – hésabi yoq idi. Heqtaala uninggha birjup qoshkézek oghul ata qilghan. Chongining ismi hesen, kichikining hüseyin idi. Boy – isket, reng – chiray, xulq – mijez jehettimu ayriwalghusiz halda oxshashliqi bilen hemmini heyran qalduratti. Ögendi, bilim tapti, yurt kezdi, sodigerchilikning tilini bildi, pul tapti. Imamimiz ushtumtut yétip qaldi. Oghullargha xet – xewer ewetildi. Hüseyin yéqinraq bir sheherde turuwatqanliqi üchün burunraq kelgenidi, derhal toyini qilip, atiliq qerzidin xalas boldi. Hepte ötkendin kéyin akisi hesenqarim keldi. Imamimiz uning toyini qilip qoyghan künining etisi namaz bamdattin burun axiretke seper qildi, kochimiz abruyluq imamdin ayrildi, aqil, méhriban, duaguy atisidin ayrildi. Biz ehli jamaet yaramliq bir imamgha mohtaj iduq. Merhum imamimizning qoshkézek oghullirigha tikilduq. Her ikkisi bilimlik, xush péil, exlaq – peziletlik ehli sodiger yigitler idi. Qaysisini tallash kérek? Qaide – yosun boyiche biz akisini talliduq, sheriet mehkimisining testiq möhrinimu alduq. Hemmimiz xatirjem bolduq, burunqidekla bir meschitke jem bolduq.

Xudaning qudriti bilen bu qoshkézeklerning repiqilirimu qoshkézek acha - singillar iken. Achisi altunxénim burun yatliq qilinip hüseyinqarimning, singlisi tilla xénim kiyin yatliq qilinip, hesenqarimning nikahigha ötüptu. Xotunlirimizning éytishigha qarighanda, ular chöcheklerde teswirlinidighan herqandaq sahibjamallardin güzel, jennet hürliridinmu chirayliq iken. Hösn - jamalda kamaletke yetken, bay, döletmen qoshkézek yigitler bilen tengdashsiz güzel qoshkézek perizatlar kochimizning abruyi, shan - sheripi idi. Biz ular bilen pexirlinettuq, maxtinattuq. Uzaq ötmey bu qan - qérindash qoshkézeklerge köz tegdi, kochimizgha köz tegdi! Birlik - inaqliq aptipi bilen yorup, insaniy méhir - muhebbet harariti bilen illip turidighan "aykocha"miz naénaqliq is - tütekliri astida öch - adawet judunliri kézip yürgen qarangghu, soghuq "qosh meschit kochisi"gha aylinip qaldi!

Wali, hakim, beg qatarliq chong emeldarlar, qazaxunum, muderrs'axunum unwanliq katta zatlar yaki ataqliq baylar bolmighan mehellilerdiki toy - tökün, ölüm - yitim, nezir - chiraghlarning hemmiside shu mehellining imamini törge bashlash atam z zamanisidin tartip dawamliship kéliwatqan qaide - yusun. Biz mu hesen imamni törge bashlayttuq, inisi hüseyinqarim uning yénidin orun alatti. Xotun xeqlerning olturushida ehwal bashqiche boptu. Altunxénim: "men acha, sining yuqiri teripingde olturushum kérek" dése, tilla xénim: "men akining repiqisi, imamning repiqisi, öyning töri méning!" deydiken. Bularning talash - tartish, jédel - majiraliri tüpeylidin herqandaq toy hazigha aylinidighan boldi. Biz - ehli jamaet, aka - uka qoshkézeklerge murajiet qilduq:

Aka – uka öz repiqilirini tolimu qedirleydiken, etiwarlaydiken. Ular arzuluq repiqilirini qayil qilalmaptu. Ziddiyet ötkurlishiwiriptu. Meschitning biqinidiki öyde toy bolghan küni bu acha - singillar yene tör taliship qaptu. Türlük nazu - német, shérinlikler bilen tolghan dastixan üstige bir - birini bésiship, yüz - közlirini tatilap, chachlirini yulushuptu, til - ahanet, yigha - zare, qiya - chiya kochini bir aptu. Meschitke kiriwétip, öz repiqisining awazini anglap qalghan imam'axunum ixtiyarsiz halda bu yerge kirip qaptu, qarisa bash közliri qimmet bahaliq yipek romal ichide qalghan ikki ayal bir - birining chéchini mehkem siqimdashqan halda pomdaqlishiwatqudek. Ularning boy turqi oxshash bolupla qalmastin bes - bes bilen kiyishiwalghan kiyimlirimu oxshash iken.

Yarashturush yolida tashlan'ghan qedem, singdürülgen ejirler zaye ketti. Pitne - pasat köpeydi, ziddiyet künséri chongqurlashti. Inaq qoshna heqemsayilermu chek - chéki körünmes talash - tartish chölide quyundek pirqirashqa bashlidi. Bir qisimlar altunxénimning, bir qisimlar tilla xénimning teripini aldi. Herkim özi himaye qilidighan terepningkini toghra dédi. Pitne pasat arqiliq jan baqidighan najins, naehlilermu chiqip qaldi. Ular aka - uka, acha - singillar otturisida kéche - kündüz gep toshup, ot üstige yagh chéchishti. Beziler hüseyinqarimning hujrisigha xupiyane kirip :"sili akiliridin chong, sémiz tughulghan. Bashlirimu akiliriningkidin yoghanraq idi. Aka bolushqa hesenqarim emes, del özliri munasip" dep qutratquluq qilsa, tilla xénimning yénigha oghriliqche kirip: "burun tughulghini achiliri emes, del özliri ikenla, kindik ana bir kéche –kündüz tewellut üstide turghanliqi üchün uyqusizliq ichide ganggirap qilip, ikkilirini almashturup qoyghaniken." -dep ot quyruqluq qiptu. Beziler altunxénimgha eqil ögitiptu: "erliri hüseyinqarim sodigerchilik qilimen dep yol azabi - gör azabi tartsa, sili özliri tenhaliq, teshnaliq derdini tarttila. Hesenqarim bolsa, sheherdin chiqmay tijaret qilip musheqqetsiz halawet köridu. Toy - tökün, ölüm - yitim, nezir chiraghlardin kélidighan tapawetmu az emes. Wexpilerning kirimichu téxi! Qurban héytta pütün kochimizda qurbanliq qilin'ghan qoylarning tire - üchey, kalla paqalchaqliri shu öyge qarap aqidu. Tillaxanni yoghinatqan ashu payda –tapawet emesmu? Erliri hüseyinqarimmu ehli ilim, qariy qur'an kishi, herqandaq jame imamliqining höddisidin chiqalaydu. Akisidin obdanraq qur'an tilawet qilalaydu, tepsir éytalaydu. Akisi bilen chirayliqche pütüshüp nöwet bilen imamliq qilsa bolmamdu? Akisi bir ay imam bolsa, ukisi bir ay, bu yil akisi imam bolsa, kéler yili ukisi..."

bu meslihet altunxénimgha yéqip qaptu, érinimu qayil qiptu, shuning bilen imamliq dewasi bashlandi. Bir qisimlar hüseyinqarimni qollap, quwwetlep mehkime sher'ige barsa, bir qisimlar hesenqarimning ömürlük imam bolishini telep qilip bérishti. Herterep özi himaye qilghan kishining xislet peziletlirini maxtap kökke kötürüp, özi ret qilghan kishining éwen nuqsanlirini köptürüshti. Sheriet bu dewani hel qilishqa charisiz qaldi, dotey – amballarmu amal qilalmidi, öz qollighuchilirining telipi we altun xénimning teqezzasi boyiche hüseyinqarim axir ürümchige rawan boldi. Buningdin xewer tapqan hesenqarimmu derhal atlinip hüseyinqarimdin bir kün kéyin ürümchige yétip bériptu. Bu – niqabliq yalmawuz yang jangjünning qumul xelq qozghilingining meshhur serkerdisi tömürxelpini qetl qilghan künning etisi iken. U gherbiy diyar xelqini menggü mehkumliqqa qaldurushning chare tedbiri heqqide qaltis bir kitab yézishqa kiriship, yung qelem bilen munularni yéziwatqan chagh iken: "... Bu xelqning dini bir, xudasi bir, peyghembiri bir, kebisi bir, mezhipi bir, tili bir, bu alte birlik üstige dil birliki – zich ittipaqliq qétilidighanla bolsa, tügeshkinim shu, texti – bextimning gumran bolghini shu! ..."

4

jinim bowa ! Axiretke seper qilghininggha charek esir bolghan bügünki künde men ayrilghinimgha shunche yillar bolghan yurtumgha qarap kétiwatimen, nurane chéhring we otluq nepesliring bilen illip turidighan kochamgha qarap kétiwatimen, yéqinlashqanséri séghinish - intizarliq otliri lawuldimaqta, teshwish - endishilirim kücheymekte: ah, méning kocham, qanliq tarixi sergüzeshtlerni öz béshidin kechürgen hesret - nadametlik kocham! Tinch, ittipaqliq baharining arambexsh aptipida yorup yillighansenmu yaki özhalitingche turiwergensenmu? Sübhi - seher waqtida qarimu qarshi ikki derwazidin teng chiqqan ikki musulmanning "essalamueleykum, weeleykum essalam"ni beja keltürüp bir meschitke qarap dostane qedem tashlawatqanliqini körermenmu yaki eyni zamanlardikidek "men oruq, u sémiz"dep bir birini ittirishiwatqan nadanlarnimu? Hörmetlik yingi imamimiz bir meschitke jem bolghan ehli jamaettin: "insanning xar we zebun bolushigha seweb néme dur?" dep sorisa, pütkül jamaet: "ikki nersidur: biri jahilliq we nadanliq; ikkinchisi, tepriq we ixtilaptur"dep jawab berse; "izzet –abruy, quwwet néme bilen bolur?" dégen haman :"bilim –meripet, ittipaqliq bilen bolur"① dep yekdillik bilen jawab berse, xushalliqtin yüreklirim yirilip ketmesmidi? Siningchu, bowa? Bosh, bikar qalghan yene bir meschitning köz göherlirimiz, ümid yultuzlirimiz üchün arambexsh baghche, yesli qilip bérilgenlikini körsemchu? U chaghda men ghemkin qebrengni mehkem quchaqlap, bar awazim bilen xitab qilmasmidim :