Erkin Sidiq: Uyghurlar Özini Saqlap Qalalamdu Chüshenche

Uyghurlar Özini Saqlap Qalalamdu—Ijtima’iy Darwinizmliq Nuqtisidin Uyghurlargha Nezer

Erkin Sidiq

2017-yili 22-Dikabir

Kona yéziq nusxisi:

http://www.meripet.com/2017/20171225_ozini_saqlap_qelish.pdf

«Uyghurlar tallighan yashash yoli özini saqlap qélishqa mas kélemdu?» Hazirghiche özidin mushundaq bir so’alni sorap baqqanlar barmu-yoq, men uni bilmeymen. Özidin ashundaq bir so’alni sorap, andin uninggha jawaben birer parche maqale yézip baqqanlar barmu-yoq, unimu bilmeymen. Undaqlar bar bolushimu mumkin, emma men hazirghiche undaqlarni uchritip baqmidim. Eslide Uyghurlar «Biz tallighan yashash yoli özimizni saqlap qélishqa mas kélemdu?» dégen so’alni buningdin besh esir burunla sorighan bolsa, hemde özlirining yashash yoli bilen küresh qilish istratégiyesini Uyghurni saqlap qélishqa mas kélidighan qilip tengshep turghan bolsa yaxshi bolar idi. Emma burunqilar undaq qilmaptu, yaki undaq qilalmaptu.

Undaqta biz, yeni hazir yashawatqan bir qanche ewlad Uyghurlar bu jehette qandaqraq qiliwatimiz? Biz öz-özlirimizdin ashundaq so’alni sorawatimizmu? Ashundaq so’algha jawab tépish yolida izdiniwatimizmu? Hazir Uyghur diyaridiki xelqimizning milliy kimliki éghir tehdit astida qaldi. Hazir chet elde yashawatqan Uyghurlarning bir qismi oqush yoli bilen chet elge chiqip, kéyin chet elde turup qalghan bolsimu, yene bir qismi wetende yashash yaki normal insandek yashash imkaniyiti qalmighanliqi üchün, chet elge «panah tiligüchi Uyghur» bolup chiqqan, hemde dunyadiki bir qisim eller ularni «panahlan’ghuchi Uyghurlar» dep qobul qilip, ulargha öz dölitide turup yashash imkaniyiti hazirlap bergen idi. Uyghurlarni «Sherqiy Türkistanliq Musulmanlar iken», dep qobul qilghan Musulman elliri barmu, eger bar bolsa ular qanchilik Uyghurlarni qobul qilghan, mende u jehette toluq melumat yoq. Méning bilidighinim, Musulmanlar dunyasining merkizi hésablinidighan Se’udi Erebistanmu «Sherqiy Türkistanliq Musulmanlar» ni girazhdanliqqa qobul qilmaydu. U elge köchmen bolup barghinigha 30 yildin ashqan Uyghurlarmu hazirghiche u yerning girazhdanliqigha ötüp bolalmidi.

Yéqinqi bir qanche yilning mabeynide weten sirtida yashawatqan Uyghurlar üchün nahayitimu paydisiz 3 xil ehwal wujudqa kelgen bolup, u hazir barghanséri yamanlishiwatidu. Ularning biri özini «Islam döliti» dep atiwalghan bir guruppa buzuq ademlerning dunyaning oxshimighan yerliride térrorluq ish-heriketlirini élip bérishi. Ularning ikkinchisi Tramp Amérikigha prézidént bolup saylan’ghandin kéyin aq tenliklerning özlirini hemme millettin üstün qoyush, we Musulmanlarni öz ichige alghan bir qisim az sanliq milletlerge öchmenlik qilish xahishining küchiyishi bolup, hazir Amérika we bashqa bir qisim tereqqiy tapqan gherb elliride Musulmanlargha bolghan öchmenlik keypiyati küchiyishke bashlidi. Üchinchisi bolsa, Junggo hökümitining bésimi bilen Misir we Pakistan qatarliq bezi Musulman döletliride dinda oquwatqan Uyghur Taliban balilarning ashu döletlerde dawamliq turalishi tehditke uchrashqa bashlidi. Yéqinda ijtima’iy taratqulargha Istanbul kochisida charlap yürüwatqan Türk saqchiliri uchratqan Uyghurlarni tekshürüp, bashqilarni undaq qilmaywatqanliq xewerliri chiqti. Yuqiridiki ehwalning her üchi bir intayin jiddiy mesile bolup, chet elde yashawatqan Uyghurlar bu mesilige jiddiy qarimisa bolmaydu. Men yuqiridiki 2-mesilide «Prézidént Tramp, milletchi aq tenlikler we Musulmanlar» dégen témida bir parche yazma teyyarlighan bolup, men barliq qérindashlargha uni bir qétim oqup chiqishni tewsiye qilimen. U maqale méning yéngidin chiqqan tor kitabim (tor kitab 8-qisim) da bar.

Bashqiche qilip éytsaq, bizdek hazir yashawatqan Uyghurlar kéchikken bolsaqmu öz-özimizdin yuqiridiki so’alni sorimisaq, hemde érishken jawabqa asasen özimizning yashash yoli bilen yashash istratégiyesini tengshimisek bolmaydu. Undaq qilmisaq biz chet eldiki yashash imkaniyitimizni yoqitip qoyimiz, hemde Uyghurni saqlap qélish yolidiki mejburiyetlirimiznimu ada qilalmay qalimiz, we Uyghurni qoghdap qalalmaymiz. Undaq qilmisaq Islam dini yoqap ketmeydu, Musulmanlar yoqap ketmeydu, emma Uyghurlar yoqap kétishi mumkin.

Ilim-pen dunyasida, qandaq kishiler yashap, qandaq kishiler yoqap kétidighanliqini belgileydighan bir tebi’iy qanuniyet bar bolup, u qanuniyet «Darwinizm» yaki «tedrijiy tereqqiyat nezeriyesi», dep atilidu. 20-esirge kirishtin burun Junggo dunyada intayin ajiz idi. Ular 20-esirge kirish bilen teng ashundaq qanuniyetni bayqap, uni küchep tetqiq qilip, hemde uningdin nahayiti ünümlük paydilinip, dunyadiki insanlar mewjut bolup turush salahiyiti shotisining eng astidiki baldiqidin bir nahayiti üstün baldiqigha chiqti. Emma, Uyghurlarning mutleq köp qismi Uyghurning saqlinip qélishini pütün qelbi bilen arzu qilsimu, hemde nahayiti köp kishiler bu yolda özining barliqini ata qilishqa razi bolsimu, Uyghurni saqlap qélish üchün néme ish qilsa bolidighanliqini hazirghiche anche yaxshi bilelmeywatidu. Bir quduqning ichige chüshüp ketken ademdek, qaysi terepke mangsa bir tamgha üsüp, qaysi terep toghra yolgha wekillik qilidighanliqini bilelmey yashawatidu. Eger sizmu ashundaq ehwal ichige kirip qalghan Uyghurlarning biri bolsingiz, mawu maqalini choqum bir qétim köngül qoyup oqup chiqing.

1. Darwinning Tedrijiy Tereqqiyat Nezeriyesi Heqqide Qisqiche Chüshenche

(1) Bi’ologiyelik Darwinizm Idiyesi

«Darwinizm» déginimiz bi’ologiyelik tedrijiy tereqqiyat nezeriyesini körsitidu. Bu nezeriyeni En’gliyelik tebi’etshunas Charlés Darwin (Charles Darwin, 1809 – 1882) bashchiliqidiki bir qisim alimlar otturigha qoyghan bolup, u nezeriye janliq mewjudatlarning hemmisi kichik özgirishlerning tebi’iy tallinishi arqiliq wujudqa kélidu we tereqqiy qilidu, dep qaraydu. Bu yerdiki özgirishler kichik we warisliq qilin’ghan özgirishler bolup, ular indiwidu’allarning riqabetlishish, özini saqlap qélish, we köpiyish iqtidarini östüridu. 1859-yili Darwin «Mewjudatlar türlirining kélip chiqish menbesi» dégen bir kitabni yazghan bolup, Darwinizm nezeriyesi ene shuningdin bashlinidu [1].

1-resim: Charlés Darwin (Charles Darwin, 1809 – 1882)

(2) Islamdiki Darwinizm Nezeriyesi Heqqidiki Köz-Qarashlarning Bir Misali

Darwinning tedrijiy tereqqiyat nezeriyesi heqqide oxshimighan Islam ziyaliylirining oxshimighan köz-qarashliri mewjut. Men bu yerde shularning bir misali süpitide doktor Yasir Qazining bu heqtiki köz-qarishini qisqiche bayan qilip ötimen. Méning bu yerde paydilan’ghinim doktor Yasir Qazining 2013-yilidiki «Shimaliy Amérika Islam Qurultiyi» da bergen bir meydan ilmiy doklatining widé’osi bolup, uning uzunluqi 31 minut kélidiken. Bu yerge uning sözlirini toluq kirgüzsem maqale bek uzirap kétidighan bolghachqa, men peqet özüm tallap alghan azraq mezmunnila bayan qilimen [2]. Bu témigha bekrek qiziqidighan we In’glizchini bilidighan qérindashlar eslidiki menbeni bir qétim toluq körüp chiqsanglar bolidu.

Men buningdin kéyin Yasir Qazini köplep tilgha alimen. Shunglashqa bu yerde men uni qisqiche tonushturup qoyay. Méning ésimde qélishiche Yasir Qazi Amérikigha 6 yash waqtida kelgen bolup, ximiye inzhénérliqi kespide bir baklawur unwani alghuche Amérikida oquydu. Andin Amérikidiki «Dow Chemical» dep atilidighan bir chong ximiye shirkitide 2 yil ishleydu. Uningdin kéyin Se’udining Medine shehirige bérip 10 yil oquydu. Bu jeryanda u Ereb tili kespide bir baklawurluq, hedisshunasliq kespide bir baklawurluq, we Islam eqideshunasliq kespide bir magistirliq unwani alidu. U yerdin oqushini tamamlap, Amérikigha qaytip kelgendin kéyin, uning Medinede igiligen Islam’gha a’it bilimliri gherb jem’iyitige we hazirqi zaman’gha mas kelmey, xuddi bir kona bina örülüp ketkendek örülüp chüshidu. Shuning bilen u ikki yil qattiq oylinip, özidiki Islam bilimlirini qaytidin qurashturup chiqish qararigha kélidu. Hemde Amérikidiki dunyagha dangliq Yali Uniwérsitétigha kirip, Islam Tetqiqati kespide doktorluqta yene 6 yil oquydu. Qisqisi, Yasir Qazi Amérikida 10 yil, Medinede 10 yil oqughan. Dindimu oqughan, we pendimu oqughan. U hazir Amérikidiki «Elmeghrip Instituti» dep atilidighan bir aliy mektepning oqutush bashqarmisining mudiri bolup, u mektepte Islamgha a’it derslerni ötidu. Umu xelq’arada eng tonulghan Islam dini ölimalirining biri bolup, diniy sahede uning alim, imam, sheyx we eqideshunas, dégendek salahiyetliri bar.

2-resim: Doktor Yasir Qazi 2013-yilidiki «Shimaliy Amérika Islam Qurultiyi» da doklat Bergen waqittiki bir körünüsh.

Töwendikisi Yasir Qazining dégenliri.

Tedrijiy tereqqiyat nezeriyesi ilim-pen dunyasida bashqa ilmiy nezeriyelerge oxshashla bir ilmiy pakit süpitide qobul qilindi. Yeni, bu nezeriye xuddi özige-tartish küchi nezeriyesige oxshashla bir xil ilmiy nezeriye bolup, ilim-pen dunyasida u bashqa ilimlerge oxshash bir qisim ilmiy pakitlargha wekillik qilidu. Shunglashqa biz «U peqet bir nezeriye iken», dep, özimizni aldap yürmeslikimiz kérek. Undaq déyish akadémiyilik pozitsiyege uyghun kelmeydu. Bu jehette biz öz-özimizni terbiyileshke toghra kélidu.

Tedrijiy tereqqiyat nezeriyesi inkar qilishqa bolmaydighan bir qisim pakitlar üstige qurulghan bolup, ashu jehettiki chüshenchilerni bir nahayiti ilmiy yosunda otturigha qoyidu. Mesilen, uningdiki mikro-janliqlarning tedrijiy tereqqiyati heqqidiki uqumlarni inkar qilghili bolmaydu. Eger siz oxshash xildiki chiwinlarni ikki guruppigha bölüp, ularni ikki qutigha qachilap, andin ularni bir qanche hepte oxshimighan shara’it ichide baqidikensiz, bu ikki guruppa chiwinlarda bir-biriningkige oxshimaydighan özgirishler peyda bolidu. Bundaq özgirishlerni közetkili yaki ispatlighili bolidu.

Tedrijiy tereqqiyat nezeriyesi yuqiriqidek inkar qilghili bolmaydighan pakitlarni bir yerge toplap, andin ular heqqide bir xil chüshenche qurulmisini otturigha qoyidu.

Köpligen Musulmanlar tedrijiy tereqqiyat nezeriyesini ilmiy yosunda ögenmigen yaki tetqiq qilmighan. Ular bu heqte birer kitab oqup baqmighan. Ular bu uqumni birer qétim yaxshiraq chüshinip baqmighan. Shundaq bolghachqa ular tedrijiy tereqqiyat nezeriyesini bir xil addiy we ilmiy bolmighan usulda inkar qilidu. Emeliyette bolsa bir ilmiy nuqtida turup qarighanda, tedrijiy tereqqiyat nezeriyesi eqilge nahayiti muwapiq kélidu.

Biz bolsaq Musulman. Biz bir kitabqa ishinimiz. Biz ishen’gen ashu kitabta tedrijiy tereqqiyat nezeriyesi bilen munasiwetlik bezi weqeler bashqiche sözlinidu. Shunga bizning aldimizda qandaq qilip bu ikki nersini bir yerge ekelgili bolidu, dégen so’algha jawab tépish wezipisi qoyulidu. Qur’an «ishlar mundaq bolidu», dep, hazirqi zaman ilim-penliri bolsa «ishlar andaq bolidu», dése, biz qandaq qilghanda bu ikki nersini bir yerge ekileleymiz? Bu ishta biz pishqan ademdek ish qilishqa, semimiy bolushqa, we ochuq-ashkara ish körüshke toghra kélidu.

Gherbning örniki bilen sherqning yaki Islamning örniki otturisida nahayiti chong perq bar. Ilim-pen’ge, din’gha we muqeddes kitablargha qandaq mu’amile qilishta gherb bilen sherq yaki Musulmanlar otturisida nahayiti chong perqler bar. Gherbte eng deslipidin bashlapla din bilen muqeddes kitab otturisida melum derijidiki ziddiyet mewjut bolup turghan. Ular üchün bu ziddiyetni hel qilishqa bir nahayiti uzun tarixiy jeryan ketken. Gherbte burun din ilim-penni chetke qaqqan bolsa, kéyin ilim-pen dinni chetke qéqip, gherb ene shundaq yol bilen bügünkidek tereqqiy qildi. Emdi bolsa ular öz tarixidiki jeryanlarning u yer bu yerlirini késip élip, ularni biz Musulmanlarning üstige tashlawatidu (Bu yerdiki xéli uzun mezmun qisqartildi).

Biz Musulmanlar «Insanlarning peyda bolushimu tedrijiy tereqqiyat jeryanining bir netijisi», dégen uqumni qobul qilmaymiz. Emma, biz tedrijiy tereqqiyat nezeriyesidiki bashqa chüshenchiler (premises) ning hemmisini qobul qilalaymiz. Nurghun Musulmanlar «Biz tedrijiy tereqqiyat nezeriyesige ishenmeymiz», deydu. Bundaq qilish bashqilargha nahayiti éghir biperwaliq we nadanliq bolup körünidu. Biz Musulmanlar tedrijiy tereqqiyat nezeriyesi heqqidiki hemme mezmunni tengla inkar qilmaymiz. Shunglashqa biz mundaq déyishimiz kérek: Biz tedrijiy tereqqiyat nezeriyesidiki keng prinsiplarni qobul qilimiz, emma, biz bashqa jehetlerge chongqur hörmet qilghan asasta, peqet birla mesilide tedrijiy tereqqiyat nezeriyesidiki chüshenchini qobul qilalmaymiz, u bolsimu insanlarning qandaq peyda bolghanliqidur.

Men bu yerde Yasir Qazining sözlirini mushunchilikla bayan qilip, kéyinki mezmun’gha ötimen.

(3) Ijtima’iy Darwinizm Idiyesi

Darwin bilen oxshash dewrde yashighan peylasop Xérbért Spénsér (Herbert Spencer) Ijtima’iy Darwinizm idiyesini otturigha qoyghan [3]. U tebi’iy tallash nezeriyesining ijtima’iy, siyasiy we iqtisadiy mesililerge qollinishi bolup hésablinidu. Uning asasliq idiyesi «küchlükler yashaydu», dégendin ibaret bolup, bu yerdiki «küchlükler» insanlarnimu öz ichige alidu. Kishiler mushu idiyedin paydilinip, «Yawropaliq aq tenlikler bashqa milletlerdin üstün turidu, shunglashqa ular choqum bashqilar üstidin hökümranliq qilishi kérek», dégen idiyeni ilgiri sürgen.

Spénsér ijtima’iy darwinizm idiyesini ilgiri sürüwatqan mezgillerde Yawropaliq aq tenlikler téxnologiye, iqtisad we hökümet saheside bashqa milletlerge qarighanda zor yüksilish hasil qilidu. Shuning bilen bir qisim kishiler «Bu özgirishler Darwinizm nezeriyesidin kelgen; démek, özini saqlap qélishqa bekrek mas kelgenler ghelibe qiliwatidu», dep qaraydu. Bezi kishiler bu pelsepiwilik idiyeni mikro-iqtisad sahesigimu élip kirip, «kembeghel we ajiz kishilerge qaritilghan ijtima’iy parawanliq programmiliri tebi’et qanuniyitige uyghun kelmeydu», dep qarighan. Hetta ashundaq programmilarni emeldin qaldurushqa urun’ghan.

Natsist Gérmanlar 2-dunya urushi mezgilide ijtima’iy Darwinizm idiyesini Yehudiylar üstidin chong qirghinchiliq yürgüzüshning ilmiy asasi süpitide paydilinidu. Ular Yehudiylarning öltürülüshige «nachar irsiyetning tazilinishi», dep qaraydu. Bashqa bir qisim diktatorlar we jinayetchilermu ijtima’iy Darwinizm idiyesidin özlirining nachar ish-heriketlirining pelsepiwi asasi süpitide paydilinip kéliwatidu.

Qisqisi, ijtima’iy Darwinizm idiyesidiki qismen mezmunlar özining bir yalghan we xeterlik pelsepe ikenlikini ispatlidi. Shundaq bolushigha qarimay, hazir bir qisim ajiz milletler, jümlidin Uyghurlarmu ashundaq pelsepining qurbani boluwatqan bolushi mumkin [3].

2. Junggoluqlarning Darwinizm Idiyesidin Paydilinish Ehwali

Gherbte Darwinning nesillerning menbesige a’it nezeriyesi heqqidiki tetqiqatlar 1859-yilliri bir yuqiri pellige kötürüldi. Emma, bu nezeriye Junggogha 1900-yillirighiche yétip kelmidi. Ashu waqitqa kelgende, Manju xanidanliqining chirikliki bilen her sahediki meghlubiyiti kishilerde inqilab qilish iradisini wujudqa keltürüshke bashlidi. Del shu waqitta, yeni 1895-yili, Yaponiye Junggogha tajawuz qilip kirip ghelibe qazandi. Shuning bilen Junggoluqlarning milliy ishenchi éghir krizisqa duch keldi. Junggoluqlarning yüzining qattiq tökülüshke egiship, eyni waqittiki ziyaliylardin Kangyuwéy (Kang You-wei) bilen kéyinche prézidént bolghan Sun jongshen (Sun Yat-Sen) Darwin bilen Spénsérning nezeriyelirige yüzlinip, gherbliklerdin öginip, Junggoluqlarni saqlap qélishning muwapiq yollirini izdidi. Shuning bilen Darwinizm ularning bir chong inqilabni layihilep, 1911-yili bir milliy jumhuriyet qurushigha yardem qildi [4].

1895-yili Junggo ziyaliysi, In’glizche-xenzuche terjimani we islahatchisi Yenfu (Yanfu) ependi Tomas Xaksléy (Thomas Huxley) ning «Tedrijiy tereqqiyat we istil» dégen kitabi bilen Spénsérning «Jem’iyetshunasliq» dégen kitabini terjime qilip tarqatti. Emma u terjime jeryanida bir nahayiti halqiliq sözni xata terjime qildi: «Tebi’iy tallash» dégen sözni «shalliwétish» yaki «chiqirip tallash» dégen menini bildüridighan «淘汰» dégen sözge terjime qildi. Shuning bilen «shallinish» dégen söz Junggoluqlarning Darwinizm idiyesige bolghan chüshenchiside bir xil hökümran orunda turdi. Netijide Junggoluqlar «riqabette utturghuchilar qatarida orun alghanlar yalghuz ajiz kishiler bolupla qalmay, ular tebi’et dunyasi yaki siyasiy dunyadin chiqirip tashlinidu», dep qaridi. Yenfu ependi etrapini pütünley bulangchilar qorshap turidighan Junggodek bir zéminda özini saqlap qélishning birdin-bir usuli gherbliklerdek Spénsérning ijtima’iy Darwinizm idiyesini ishqa ashurush ikenlikini otturigha qoydi. U mundaq deydu: «Insanlar we bashqa mewjudatlar yer üstide nahayiti köp sanda tughulidu. Bir qisim mewjudatlar yene bir qisim mewjudatlar bilen küresh qilidu. Netijide küchlük ajizlarni yeydu, hemde dötlerni eqilliqlar qul qilidu. Shuning bilen eng axirida ashu zaman, ashu makan we özlirining insaniy ehwaligha eng maslashqan kishilerla hayat qalidu.» Yenfu ependi yene mundaq dep yazidu: «Gherbliklerning qarishiche, töwen süpetlik irqqa tewe bolghan milletlerning hemmisi bir yuqiri süpetlik irq teripidin yoqitilidu.» 1911-yili Sun jongshen ependi özi tüzgen programmilarning hemmiside milletni saqlap qélish mesilisini tüp chiqish nuqtisi qilidu. Uning qarishiche aq tenliklerning Junggoluqlargha qaratqan siyasiti aq tenliklerning sériq tenliklerni yoqitiwétishini tüp meqset qilghan bolup, Junggoluqlarning chet el küchlirige qarshi élip bériwatqan küreshliri emeliyette aq tenliklerning «irqiy tazilash» tehditige qarshi élip bériwatqan küresh bolup hésablinidu.

1949-yilidin kéyin ijtima’iy Darwinizm idiyesi Maw zédungning eserliridimu nahayiti chong orun aldi. Uning qarishiche kelgüsidiki küreshlerning ikki teripide sériq tenlikler bilen aq tenlikler turidighan bolup, eger sériq tenlikler öz istratégiyesini özgertmeydiken, ular choqum aq tenliklerge utturup qoyidu [5].

Démek, Maw zédung Junggoluqlarni saqlap qélish we qudret tapquzushta ijtima’iy Darwinizm idiyesige intayin küchlük derijide ehmiyet bergen.

3. Doktor Yasir Qazining Niqab Heqqide Éytqanliri

Méning töwende deydighanlirim Musulman ayallarning niqablinishi bilen bir az munasiwetlik. Shunglashqa men bu yerde ashu ishlar üstide qisqiche toxtilimen. Men aldi bilen doktor Yasir Qazining niqablinish heqqide dégenlirini qisqiche bayan qilip ötimen. Yasir Qazi bir sheyx, imam we Islam eqideshunasi bolghachqa, méning chüshinishimche u petiwa chiqirish salahiyitige ige. Töwendikisi uning niqab heqqide éytqanliri [6]:

Niqab heqqidiki talash-tartishlar sahabe dewridila bashlan’ghan. Yeni, sahabilerning beziliri ayallarning niqablinishini perz yaki mejburiy ish (obligatory) dégen bolsa, yene beziliri uni perz emes, dégen. Shunglashqa bu ishqa qandaq qarash her bir ademning özige baghliq. Men özüm niqablinish mejburiy emes, dep qaraymen. Eger qiz-ayallar hijablinip, bosh kiyim kiysila, niqablanmisimu boluwéridu. Bolupmu hazirqidek bir xil weziyet astida men niqablinishni téximu mejburiy, dep qarimaymen. Eger niqablinip yürüshni isteydighanlar bolsa, men ularni qollaymen. Bolupmu niqablinish jehette qanuniy hoquqqa ige ayallar niqablinip yürse boluwéridu. Undaq ehwalda biz ularning qanuniy hoquqini qollaymiz. Emma, siz méning aldimgha méni bir sheyx hésablap meslihet alghili kélidikensiz, méning deydighinim niqablinish bir mejburiyet emes. Eger siz niqablanmaydikensiz, Allahning aldida gunahkar bolup qalmaysiz.

4. Uyghurlar Qandaq Qilishi Kérek?

Men her qétim özümdin «Uyghurlar özini saqlap qélishqa layaqetlikmu?» dégen so’alni sorighanda, qattiq tinip, uzun xiyal sürüp olturup qalimen. Gepni nedin bashlashni bilelmey qalimen. Aghrinidighan’gha adem tapalmay qalimen. Biz tarixta nurghun ishlarni xata qilduq. Bizning ejdadlirimiz buningdin texminen 5 yérim esirning aldida Ottura Asiyagha hökümranliq qilish ornidin chékinishke bashlap, eng axiri bügünki ewladlar hazirqidek bir ehwalning ichige kirip qalduq. Besh yérim esirdin burunqi bir dewrdin hazirghiche yashighan ejdadlirimiz we ata-bowilirimiz «küchlük ademler» qataridin orun alalmidi. «Eqilliq ademler» qataridinmu orun alalmidi. Peqet ajiz we döt insanlar qataridin orun élish yolida töwen’ge qarap kétiwerdi. Shunglashqa biz bügünki kün’ge qalduq. Buningdin 30 yillar ilgiri wetinimizde kocha süpüridighan taziliq ishchiliri ichide Uyghurlar yoq idi. Hazir wetinimizde kocha süpüridighan taziliq ishchiliri ichide Uyghurlardin bashqisi yoq. «Eqilliq dötni qul qilidu», dégen mana mushundaq bolidu. Hazir Uyghur diyarida «heqsiz salametlik tekshürüsh élip bérish» bahanisi bilen barliq Uyghurlarning DNA sige a’it uchurliri kompyutér sanliq iskilatlirigha kirgüzülüwatidu. Bu ish peqet Uyghurlar üstidinla élip bériliwatidu. U yerdiki hökümetning bundaq qilishtiki meqsiti heqqide hazir her xil perezler bar. Uning beziliri intayin qorqunchluq. Endishilik perezler «bi’ologiyelik tejribe», «bi’ologiyelik özgertish», «adem göshi uchur iskilati» [7], we «bi’ologiyelik irqiy tazilash» dégendek sözlerni öz ichige alidu. Eger ashundaq perezler rast bolup chiqsa, Uyghurlar «Küchlükler ajizlarni yeydu», dégen nezeriyegimu mas kélip qalghan bolidu.

Bügünki ehwal yene qandaq ehwallarni öz ichige alidu? U yurttiki ata-animiz we qérindashlirimiz bilen téléfondimu körüshelmeydighan ehwalni öz ichige alidu. U yurtimizning mehelliridiki öyler quruq, öyler ademsiz, u ademlerning nege ketkinini héch kim bilmeydighan, ademler tuyuqsiz yoqap kétidighan, yoqap ketkenlerning hazir hayat ikenliki yaki emeslikinimu héch kim bilmeydighan ehwalni öz ichige alidu. U chet elde oquwatqan bezi oqughuchilar yurttiki ata-anisining xewirini 7 – 8 ay alalmay, öyidin kélidighan we mektepke töleydighan pul üzülüp qélip, shuning bilen rohiy késel bolush girdabigha bérip qélish ehwalinimu öz ichige alidu. Eger biz burunqilargha bolghan naraziliqimizni toluq yézip chiqidighan bolsaq, u bir qanche tom bolushi mumkin.

Hazir chet eldiki Uyghurlarni ularning yashash usuligha qarap turup chong jehettin mundaq bir qanche katégoriyelerge bölgili bolidu:

--Heqiqiy Uyghurlar

--Dastixan Uyghurliri

--Uyghur Musulmanlar

--Musulmanlar

--Özlirini «Musulman» dep atiwalghan, emma Qur’an boyiche ish körmeydighan kishiler

Yuqiridiki oxshimighan guruppilar oqurmenlerge asasen tonushluq bolup, anche tonushluq emeslirining biri «Dastixan Uyghurliri» bolushi mumkin. Bu guruppidiki Uyghurlar adette özlirini anche Uyghur dep hésablap ketmeydu. Beziliri ish orunliridikilergimu özining Uyghur ikenlikini ashkarilimaydu. Normal ehwalda etrapidiki Uyghurlar bilenmu anche ariliship ketmeydu. Uyghurlar üchün i’ane toplashqa oxshash ishlargha zadila awaz qoshmaydu. Emma, nezir, toy, erler olturushi we ayallar olturushi dégendek sorunlardin asasen ayrilip qalmaydu. Yeni, ular peqet dastixan bar yerdila Uyghur bolup yashap, bashqa jay we bashqa waqitlarda anche undaq qilip ketmeydu.

Bir az chüshenche bérip qoyushqa tégishlik yene bir guruppa özlirini «Musulman» dep atiwalghan, emma Qur’an boyiche ish körmeydighan kishiler. Bular bashqa Uyghurlar we bashqa Musulmanlardin özini ayrim tutup yashaydighan kishilerni öz ichige alidu. Dindarliqi küchlük emes Uyghurlar bilen qet’iy arilashmaydighanlarni öz ichige alidu. Bashqilarning Musulmanliq salahiyiti we derijisini peqet hijab bilenla ölcheydighan kishilerni öz ichige alidu. Ayalliri peqet közila ochuq qara renglik niqab bilen niqabliniwalghanlarni öz ichige alidu. Hemde Süriyege bérip, Islam Döliti yaki Da’ish jengchilirige aylan’ghan Uyghurlarning bir qisminimu öz ichige alidu (Méning chüshinishimche ularning ichide chong suyiqest sewebidin we aldinip qalghanliqtin bérip qalghanlarmu az emes). Bu guruppidiki Uyghurlar chet eldiki Uyghurlar üchün bir qisim ziyanliq ehwalni peyda qiliwatidu. Bir qisim tehdit we xeternimu peyda qiliwatidu.

Yéqinda men ijtima’iy taratqularda Türkiyediki peqet közila ochuq qara renglik niqab bilen niqabliniwalghanlar xanim-qizlar élip barghan ikki ish üstidiki xewerni körüp qaldim. Uning biri WhatsApp toplirigha chiqirilghan bir qisqa widé’o bolup, uningda 10 neperdek qara niqabliq yash xanim-singillar Uyghurche awazda opche ünlük sözlep, özlirining Uyghur wetinige bolghan muhebbitini bildüridu. Töwendiki 3-resim qilip bérilgini ashu widé’odiki bir körünüsh. Men körgen xewerning ikkinchisi bolsa qara rengde niqabliniwalghan, hemde bir qanchidin bala egeshtürüwalghan bir qanche Uyghur yash anilar melum bir Türkiye hökümet ishxanisigha bérip, Uyghur üchün derd tökken we Uyghur üchün yardem sorighan ehwal. Bu 2-xewerge a’it konkrét ishlar méning ésimde qalmaptu.

3-resim: 2017-yili Noyabir éyida Uyghurlarning WhatsApp toplirigha chiqirilghan Uyghurlar widé’osining bir körünüshi.

Allahning dini üchün pütün kün xizmet qilidighan, birer meschitning imamigha oxshash kespiy diniy xadimlardin bashqilar üchün, diniy ibadet dégen peqet öz turmushining ichide élip baridighan, peqet özi bilen Allahnila öz ichige alidighan bir pa’aliyet bolup, siz öz turmushingizda qandaq kiyinsingiz, we qandaq ibadetler bilen shughullansingiz boluwéridu. Emma, Uyghurlarning wekili bolup öz turmushingizning sirtigha chiqqanda, hemde Uyghurlarning wekili boluwélip yutyub widé’osi ishligende bolsa siz choqum Uyghurdek kiyinishingiz, hemde gep-söz we yürüsh-turushta Uyghurdek bolushingiz kérek. Undaq qilmaydikensiz, qilghan ishingiz Uyghurlargha payda élip kelmeydu. Uning eksiche ziyan élip kélishi mumkin.

Uyghurlar Musulman bolup yashap kelgili 11 esirdek waqit boldi. Shundaq bolup turuqluq taki yéqin’ghiche Uyghur xanim-qizlirining simwolluq kiyimi etles könglek bilen badam doppa idi. Hazir chet elde yashawatqan bir qisim xanim-qizlarning kiyinishi Uyghur en’enisi bilen Uyghur örp-aditige zadila mas kelmeydu. Yuqirida tilgha élin’ghan qara-renglik niqab bolsa Uyghurlargha mas kelmeslik u yaqta tursun, u dunyadiki köpligen kishiler teripidin «ashqun Musulmanliq» dep qarilidu. Méning mewhum diniy ustazlirim Noman Elixan bilen doktor Yasir Qazi ependilerning déyishiche, Allah we peyghember eleyhissalam Musulmanlardin telep qilghan xéli köp ishlar bar bolup, muhimliq derijisi boyiche qarighanda Musulmanlarning qandaq kiyinishi we niqablinish-niqablanmasliqi ashu ishlarning eng axirida turidiken. Yeni, chet eldiki Uyghurlar arisida Islamda muhimliqta eng arqida turidighan ishni muhimliqta eng aldinqi orun’gha qoyuwéliwatqan, he désila bir ademning sirtqi körünüshige qarapla uninggha her xil bahalarni bériwatqan ehwal bar. Bir er kishi 30 minuttek waqit ichide bir ayal kishidek yasinip bolalaydu. Bir ayal kishimu 30 minuttek waqit ichide bir er kishidek yasinip bolalaydu. Yeni, bir adem üchün özining sirtqi körünishini özgertish intayin asan ish. Méningche buni Allah nahayiti yaxshi bilidu. Emma, bir adem üchün ichide heqiqiy Musulman bolush, ichide yaxshi Musulman bolush unchiwala asan ish emes. Biz bashqa ademning ichkiy dunyasini körelmeymiz, emma Allah köreleydu. Hemde Allah Musulmanlarni sirtqiy körünishige qarap emes, belkiy ichkiy dunyasigha qarap bahalaydu. Men chet eldiki diniy ölima we diniy ziyaliylirimizdin xelqimizni dinda toghra yéteklesh jehette eng yuqiri derijide tirishchanliq körsitishini ümid qilimen. Bizning yashash usulimiz dinimizgha mas kelsun. Shuning bilen bille özimizni we Uyghurni qoghdap qélish, we özimizni we Uyghurni saqlap qélishqimu paydiliq bolsun. Hergizmu özimizni we Uyghurni qoghdap qélish, we özimizni we Uyghurni saqlap qélishqa ziyanliq bolmisun.

Men yéqinda Afghanistanliq qizlar heqqide 2 xewer kördüm. Uning biri Afghanistanda qurulghan bir qizlar muzika etriti heqqide (4-resim). Yene biri bolsa Amérikigha bir mashina adem (yaki robot) köriki yaki mashina adem musabiqisige kelgen bir guruppa Afghanistanliq qizlar heqqide (5-resim). Ularning kiyinishi Uyghur xanim-qizlirining 1970- we 1980-yillardiki kiyinishlirige nahayiti oxshiship kétidiken. Men ashu xewerlerni körgende «Afghanistanliqlarda nahayiti chong özgirish bolushqa bashlighan oxshaydu», dep oylap qaldim. Hemde ularda boluwatqan özgirish chet eldiki bir qisim Uyghurlar yasawatqan özgirishning qarimu-qarshisi iken, dep chüshendim.

4-resim: Afghanistanliq qizlar.

Chet eldiki Uyghurlarning köpinchisi oqush bilen chiqqan bolup, uningdin bashqa tughqan yoqlash we sayahet qilish yoli bilen chiqip, andin chet elde turup qalghanlarmu az emes. Buningdin bashqa yollar bilen chiqqanlarmu bar. Chet elge chiqqan Uyghurlarning mutleq köp qismi «Méning millitim Uyghur», dep turup, chet elde turush salahiyitige érishken. Yeni, chet el hökümetliri ulargha «Uyghurken», dep, öz dölitide panahliq bolush shara’iti yaritip bergen. Bir qisim qérindashlar mana shundaq yol bilen chet elde panahlinip tilep turupla qalmay, yene özliri turuwatqan döletning parawanliq sistémiliridin iqtisadiy yardemgimu érishiwatidu.

Hazirqi bir muhim mesile siz «men Uyghur» dep chet elning panahliqigha érishiwélip, emdi qandaq adem bolup yashawatisiz, dégendin ibaret. Eger siz buningdin kéyin «men Uyghur», dep yashaydikensiz, hemde emeliyettimu özingiz turuwatqan döletning qanunigha boysunup bir heqiqiy Uyghurdek yashaydikensiz, méningche sizning buningdin kéyinki chet elde yashash salahiyitingiz asasen birer tehditke uchrimasliqi mumkin. Eger siz birer Ereb dölitide, Türkiyede yaki Yawropada bolup, hem özingizni «men Uyghur» dep hésablimaydighan, hemde Uyghurdek yashimay, uning eksiche diniy ashqunlardek yashaydikensiz sizning buningdin kéyin dawamliq türde ashu dölette turushingiz bir az tehditke, hetta xeterge uchrishimu mumkin. Yeni, sizning tutqan yashash yolingiz özingizni chet elde saqlap qélishqa mas kelmey qélishimu mumkin.

1901-yili tughulup, Uyghur yéngi ma’aripining bayraqdari bolghan Memtili Toxtaji (Tewpiq) ependi yéngi ma’arip héch qandaq qarshi élinmaydighan bir xil weziyette öz hayatining éghir xeter ichide qélishigha perwa qilmay, 1930-yilliri Qeshqerde penniy ma’arip mekteplirini qurghan. Uningdin 85 yil ötkendin kéyinki bügünki künde bizning bir qisim qérindashlirimiz Türkiyede héch qandaq penniy ma’arip bilimlirini ötmey, peqet Qur’annila ögitidighan medrise qurup, u yerde 4 – 6 yashliq Uyghur balilirini oqutuwatidu. Eger siz ashundaq medrisidin birerni achqan, yaki ashundaq medriside kichik balingizni oqutuwatqan biri bolsingiz, siz arqigha 85 yil qaytip, néme ish qilmaqchi? Siz terbiyiligen bala chong bolghanda néme bolmaqchi? Qandaq yashimaqchi? Siz Memtili Tewpiq ependining qéni némishqa tökülgenlikini bilmemsiz? Eger hemme Uyghur sizdek qilidighan bolsa, Uyghurlar yashap méngishqa layaqetlik bolalmaydu. Uyghurlar özini saqlap qélishqa layaqetlik bolalmaydu. Shuning bilen yaki Uyghurlar küchlükler teripidin yéyilidu, yaki bolmisa eqilliqlar teripidin qul qilinidu.

Özi yashawatqan dölet ma’aripida balilirimizni bir muweppeqiyetlik adem qilip terbiyilep chiqishimiz üchün, yéshi 10 yashtin kichik balilargha biz ashu döletning tilini puxta ögitishimiz, hemde balimizning mekteptiki derslerde ela oqughuchi bolup méngishi üchün uninggha barliq shara’itlarni yaritip bérishimiz we uninggha yéqindin yardem bérishimiz kérek. Balilarning 10 yashqa kirishtin burunqi mektep oqushining qandaq bolushi ularning kéyinki oqushlirining qandaq bolushida hel qilghuch rol oynaydu. Uningdin bashqa, milliy kimlikke warisliq qildurush üchün balimizgha ana tilni ögitishimiz, hemde uninggha milliy kimlik terbiyisi élip bérishimiz kérek. Shuning bilen bille dinimizning ésil exlaq uqumliri bilen özimiz turuwatqan döletning ilghar exlaq ölchemliri boyiche balimizda ésil exlaq we yaxshi kishilik xaraktérlerni yétildürüshimiz kérek. 10 yashtin kichik baligha Qur’an ögitish asasen Ereb tili ögitish we ayet yadlitishnila öz ichige alidu. 10 yashtin kichik balilar héch qandaq ayetlerni chüshinish iqtidarigha ige bolmighachqa, ularning Qur’anni chüshinip turup öginelishi, andin shu asasta uning qimmitini körelishi mumkin emes. 10 yashtin kichik balilardin yuqiridiki 4 ishni telep qilish bilen bille, ulardin yene Ereb tili öginish we ayet yadlashni tengla telep qilidikenmiz, ularning beziliri bu 5 ishni tengla qilip mangalighini bilen, mutleq köp sandiki balilar undaq qilalmaydu. Shunglashqa men eger balingiz alahide eqilliq bolmighan ehwal astida, uninggha Ereb tili ögitish we ayet yadlitish ishlirini balingiz 10 yashqa kirgendin bashlap, uningdin burun balingizning yuqiridiki 4 ishni yaxshi qilip méngishigha kapaletlik qiling, dégen teklipni otturigha qoyup keldim. Men her bir ata-anidin méning mushu teklipim üstide nahayiti estayidil oylinip ish körüshini ümid qilimen.

1930 – 1940-yilliri Natsist Gérmaniye qandaq ishlarni qilghanliqini biz hemmimiz bilimiz. U chaghdiki chong qirghinchiliq (Holocaust) ta jem’iy 11 milyon adem öldi. Ularning ichidiki 6 milyon kishi Yehudiylar bolup, qalghan 5 milyon adem bashqa milletlerge tewe kishiler. Gérmanlar özliri yaqturmighan az sanliq milletlerning hemmisini yoqitish nishani qildi. Bu 11 milyon ademni öltürüsh üchün 3 yil waqit ketti. Emma, uninggha teyyarliq qilish üchün bolsa ashu 3 yildin burunqi 10 yildek waqit ketti. Ashundaq chong ishlarni emelge ashurush üchün siz aldi bilen söz bilen qutratquluq qilmisingiz, we teshwiqat élip barmisingiz bolmaydu. Eyni waqitta Gérmaniyede élip bérilghan keng we ünümlük teshwiqatlarning netijiside bir-ikki Gérman eskiri bir Gérmanning qoshnisining öyige kirip, ashu qoshna öyde olturidighan Yehudiylarning hemmisini qiriwetse, bu Gérman «eski irq kishiliridin bir qanchisini öltürdi», dep, qilche perwa qilmaydighan ehwal shekillen’gen.

Buningdin 30 yillar burunqi waqittin bashlap Uyghurlar Junggoda «oghri» we «meynet» dep teshwiq qilinishqa bashlidi. Uningdin kéyin Uyghurlargha kiygüzülgen qalpaqlarning sani tedrijiy halda köpeytildi. Ularning ichide döt, qalaq, aq chékidighanlar, aq satidighanlar, bölgünchiler, diniy ashqunlar, radikal Islamchilar, térroristchilar, ikki yüzlimichiler, we Islam Xelipe Döliti térroristchiliri dégenler bar. 5-Iyul Ürümchi weqesidin kéyin hökümet Uyghurlarning qaysi derijidiki nachar millet ikenliki heqqide mexsus widé’o programmilirini ishlep chiqip, uni pütün Junggo da’iriside keng türde körsetti. Men buningdin birer yil burun ichkiri ölkining bir chong sheherning adem köp mangidighan bir kochisida bir qanche xenzularning bir kichik Uyghur balisini nechche tereptin qattiq uruwatqanliqi, kochida kétiwatqan kishiler bolsa bu weqege oliship, tamasha körüp turghanliqi heqqidiki bir widé’oni kördüm. Mana bu hökümet teshwiqatining küchi. Bu teshwiqatlar mahiyet jehettin eyni waqitta Gérmanlar Yehudiylar üstidin élip barghan teshwiqatlargha oxshap kétidu. Yéqinqi bir qanche yilning mabeynide Uyghur diyaridiki xelqimizning béshigha intayin échinishliq, insan qélipidin chiqqan ishlar yüz berdi. Emma Uyghurlar Junggo ichi we sirtida bir «nachar irq milliti» bolup chüshendürülüp bolun’ghachqa, Junggodiki xenzular bilen dunyaning bashqa yéridiki kishiler hazir asasiy jehettin Uyghurlar körüwatqan zulumgha héch qandaq naraziliq bildürmey, sükütte turuwatidu. Yeni, hazir melum menidin élip éytqanda, Uyghurlarni yoqitiwétishning shert-shara’iti piship yétilip boldi.

Shunglashqa buningdin kéyin qandaq yashash mesiliside biz chet eldiki Uyghurlar intayin qattiq oylinishimiz kérek. Ötkende Misir hökümiti u dölette oquwatqan Uyghur oqughuchilarni tutup, Junggogha qayturup bermekchi bolghanda, bir qisim oqughuchilar nurghun musheqqetlerni öz béshidin kechürüp, Türkiyege qéchip kélip, özini qutulduruwaldi. Özini qutulduralmighan bir qisim yashlar ghayib boldi. Yéqinda Erkin Asiya Radi’osi weten’ge qaytip barghan ashundaq oqughuchilardin ikkisining türmige ölgenliki xewirini berdi [8]. Misirda bolghan weqe dunyaning hemme yéridiki Uyghurlarni chongqur endishe we chongqur wehimige saldi. Eger siz Uyghurdek yashimay, bir küni Türkiye we Yawropamu Uyghurlarni heydigili tursa, siz nege barisiz? Biz choqum aldi bilen özimizni hazir yashawatqan dölitimizde saqlap turushqa mas kélidighan yol bilen yashap, özimizni qoghdap qélishimiz, andin wetendikiler qilish imkaniyitidin ayrilghan bir qisim ishlarni qilip, Uyghur millitini saqlap qélish üchün muhim töhpilerni qoshushimiz kérek. Men barliq qérindashlardin bu ish üstidimu chongqur oylinip ish körüshini ümid qilimen.

Méning chüshinishimche, Allah iman éytip Musulman bolghanlargha özige qanchilik ibadet qilsa yéterlik bolidighanliqi heqqide bir menzil belgilep bermigen, bir ölchem belgilep bermigen, bir nishan belgilep bermigen. Uning ornigha, Allah barliq Musulmanlarni ibadet ishida peqet yolgha chiqip, özining qabiliyiti we imkaniyiti yar bergen da’ire ichide aldigha qarap toxtimay méngishqa ündigen. Allah Qur’anda jennetke layaqetlik bolushning shertlirini éniq otturigha qoymighan. Mawu-mawu ishlarni qilsang jennetke kirisen, démigen. Uning ornigha, Musulmanlar üchün jennetning ishikini chong échiwetken, hemde Allah Qur’anda qandaq gunahlarni ötküzse dozaxqa kiridighanliqi heqqide köp toxtalghan. Siz balingizni obdan terbiyilep, bir yaxshi Musulman qiling. Emma undaq qilishni balingizni eqilliq qilip béqip chong qilish ornigha dessetmeng. Siz balingizni obdan terbiyilep, bir yaxshi Musulman qiling. Emma undaq qilishni balingizni yaxshi oqutup, eng yuqiri pelligiche oqutup, bir küchlük adem qilip terbiyilep yétildürüsh ornigha dessetmeng. Eger dunya hazirqidek yaman’gha özgirip méngiwéridiken, melum bir waqitqa kelgende Türkiye we Yawropa elliri sizni Uyghur bolghanliqingiz üchün u yerlerdin heydimeydu. Belki, melum bir waqitqa kelgende sizni u yerlerdin «Ashqun Musulmanlar», dégen’ge oxshash birer qalpaqni kiydürüp heydishi mumkin. Shuning bilen siz «Küchlükler ajizlarni yeydu», dégen prinsipqa toghra kélip qalisiz. Yaki bolmisa siz ata-bowilirimizgha oxshashla «Eqilliqlar dötlerni qul qilidu», dégen nezeriyege mas kélip qalisiz.

Men Amérika girazhdani bolup bolghili 15 yildin ashti. Hazirmu men Amérikida yashaymen. Shunglashqa men özümning heydilip qélinishidin asasen ensirimeymen. Emma, Misirdiki Uyghur oqughuchilarning heydilishi we Pakistandiki Uyghur oqughuchilarning tutulushigha oxshash weqelerdin kéyin, men Ereb döletliridiki, Yawropadiki we Türkiyediki Uyghurlardin nahayiti ensireydighan bolup qaldim. Shunglashqa men mushundaq yazmilarni yézip olturuwatimen. Men özümning burunqi maqaliliride Uyghurlarning öz étiqadini, özining diniy kimlikini, yaki özining Musulmanliqini saqlap méngishining intayin muhimliqini tekitlep keldim. Uni hazirmu we buningdin kéyinmu tekitleymen. Hazir Uyghurlarni saqlap qélishta Uyghurning dini, Uyghurning tili we Uyghurning medeniyiti we örp-aditi qatarliqlarning hemmisi intayin muhim orunda turidu. Lékin, chet eldiki Uyghurlar özining diniy étiqadi we diniy ibaditini sirtta bek küchep namayan qilmay, peqet özlirining xususiy turmushlirida dawamlashturup mangghini, sirtqa nisbeten özlirining milliy kimlikini, yaki Uyghurluqini barliq küchi bilen namayan qilghini özliri üchün nahayitimu paydiliq.

Men aldinqi léksiyede «Balingizni toghra terbiyileng» dégen témida sözlep, bala terbiyiside kem bolsa bolmaydighan 5 ishni otturigha qoydum. U 5 ishni mezkur maqalidimu qisqiche éghizgha aldim. Men her bir ata-anilardin ashu mezmunlarni nahayiti yaxshi özleshtürüwélip, shu asasta balilirini eqilliq we küchlük qilip terbiyilesh yolida barliq tirishchanliqlarni körsitishini ümid qilimen. Shundaqla chet eldiki barliq qérindashlardin ishni toghra qilip, hemde toghra ishlarni tallap qilip, özlirini küchlendürüshte bir baldaq yaki bir qanche baldaq yuqirigha örlishini ümid qilimen.

Paydilinish Menbesi:

[1] Darwinism

https://en.wikipedia.org/wiki/Darwinism

[2] The Quran and Evolution by Dr. Yasir Qadhi

https://www.youtube.com/watch?v=DPuoGVlCjZ0

[3] What is Social Darwinism

https://www.allaboutscience.org/what-is-social-darwinism-faq.htm

[4] Darwinism, through a Chinese lens

https://www.theguardian.com/commentisfree/belief/2009/nov/16/darwin-evolution-china-politics

[5] Michael Pillisbury, The Hundred-Year Marathon, page 19.

[6] Is wearing niqaab obligatory & what if your parents are rude to you? - Yasir Qadhi | 17th June 2012

https://www.youtube.com/watch?v=iscdnho27u4