—Tor Kitab 7-Qisim: Aptorning Kirish Sözi—

Kona yéziq nusxisi:

http://www.meripet.com/2017/20170705_torkitab7_kirishsoz.pdf

 

Men 2005- we 2006-yilliri biliwal tori bilen ötküzgen ikki qisimliq yazma söhbet we özümning qisqiche terjimihalini tamamlap bolghandin kéyin, shu mezgilde Uyghur diyarida yolgha qoyulghan «qosh tilliq ma’arip» ning néme ikenliki, dunyada qosh tilliq ma’arip heqqide qandaq ilmiy tetqiqatlar élip bérilghanliqi, u tetqiqatlarning yeküni néme ikenliki, hazir gherb elliride yolgha qoyulghan qosh tilliq ma’aripning emeliyiti qandaq ikenliki, we Uyghur diyarida yolgha qoyulghan qosh tilliq ma’arip bilen gherbtiki tereqqiy tapqan démokratik eller qolliniwatqan qosh tilliq ma’ariplar otturisida qandaq perqlerning barliqi üstide izdinishni bashlidim. Hemde 2007-yilidin bashlap özüm toplighan uchurlar asasida Uyghurche maqale yézip, ularni wetendiki torlarda élan qildim.

 

Ashu jeryanda men qosh tilliq ma’arip, yerlik millet ma’aripi we ana til, we til jehettiki irqiy qirghinchiliq qatarliq mesililer üstide uzun muddet chongqur ilmiy tetqiqatlarni élip barghan, we bu sahede dunyaning eng aldida méngiwatqan mutexessislerdin bir qanchisi bilen tonushtum. Bu sahede dunya boyiche eng nopuzluq mutexessislerning biri Kenggés xanim bolup, men deslipide uning bir qanche kitabini sétiwélip yaki tordin chüshürüwélip oqudum. Andin Kenggés xanimning özi bilen xet arqiliq tonushup, mesililerge yoluqqanda uningdin biwasite soridim. Kenggés xanim yalghuz Yawropadiki ikki nopuzluq aliy mektepning proféssori bolupla qalmay, u yene BDT ning yerlik millet ma’aripi sahesidiki meslihetchisi iken. U xanim men arqiliq Uyghurlarning ana tilidin ayrilip qélishqa qarap mangghanliq mesilisini chüshendi. Hemde u manga «men buningdin kéyin yazidighan ilmiy maqalilirim, neshr qilduridighan kitablirim, we sözleydighan doklatlirimning hemmiside Uyghurlarning mesilisini tilgha alimen», dep wede bérip, u wedisini izchil türde orunlap keldi.

 

Kenggés xanim 2013-yili Amérika Kaliforniye shtati Los Anzhélis rayonidiki bir chong xelq’araliq ilmiy doklat yighinigha kélip, «alahide teklip qilin’ghan méhman nutuqchi» süpitide ikki sa’etlik ilmiy doklat berdi. U küni men ishtin sorap, 100 kilométirdin artuq mashina heydep, yighin meydanigha bérip, bir kün Kenggés xanimgha hemrah boldum. Hemde uning bilen nurghun paranglarni qilishtim. Kenggés xanim shu qétimqi doklatta ishletken 130 betlik «PowerPoint» höjjitining bir nusxisini manga bergen bolup, u höjjet mende hazirmu bar. Kenggés xanim dawamliq u dölet bu döletlerge bérip, shu döletlerning munasiwetlik emeldarlirigha meslihet bérip turidiken. Hemde shu döletlerdiki aliy mekteplerde doklat sözleydiken. Biz 2013-yili körüshkende Kenggés xanim manga özining Uyghur diyarigha bérip, qosh tilliq ma’aripning qandaq bolidighanliqi heqqide Uyghur aptonom rayon emeldarlirigha biwasite meslihet bérishni xalaydighanliqini éytti. Men nahayiti xushal bolup, eger Uyghur diyari emeldarlirining qollishigha érishelisek, men xizmitimdin sorap, öz chiqimim bilen Uyghur diyarigha u xanim bilen bille bérip, uninggha özüm terjimanliq qilip béridighanliqimni éyttim. Gerche men shuningdin kéyin Uyghur diyaridiki ma’aripchi tonushlirim arqiliq bu ishni emelge ashurushqa xéli urunup baqqan bolsammu, bu ish wujudqa chiqmidi. Lékin men Kenggés xanim bilen bolghan munasiwitimni taki bügün’giche saqlap kéliwatimen.

 

Kenggés xanim 2015-yili 10-ayda Junggo hökümitining teklipi bilen Junggogha bérip, Shangxey we Nenjingdiki ma’arip orunliri we bir qanche aliy mekteplerde ilmiy doklat sözlidi. Men bu ishtin shu yerlerdiki Uyghur oqughuchilarni tor uchuri arqiliq xewerdar qilip, ulardin amal bar Kenggés xanimning doklatlirini anglashni ötündüm. Emma, Kenggés xanimdin kéyin anglisam, u doklat bergen sorunlargha Uyghur oqughuchilar kirmeptu. Uyghur oqughuchilarni da’iriler cheklidimu, yaki buning bashqa sewebi barmu, uni bilelmiduq. Emma u yerdiki Uyghur oqughuchilarning bu ishtin xewer tapqini éniq bolup, ularning beziliri Kenggés xanimning pa’aliyetlirining Xenzuche bésilghan küntertiplirini torlargha yollap qoyghan idi. Kenggés xanimning déyishiche özi uchrashqan Junggodiki rehberler uning qosh tilliq ma’arip heqqidiki köz-qarashliri we tekliplirige anche ehmiyet bermeptu.

 

Men Kenggés xanim bilen Los Anzhélistiki bir kichik Uyghur réstoranida. Bu resim 2013-yili 15-féwral küni tartilghan.

 

Mezkur kitabqa men 2007-yilidin bashlap teyyarlighan ana til, yerlik millet ma’aripi we «qosh tilliq ma’arip» heqqidiki maqaliler kirgüzüldi. Eyni waqitta men bu maqalilerni Uyghur diyaridiki torlarda élan qilghanda, ular nahayiti keng da’iride oquldi, hemde nahayiti küchlük tesir qozghidi. Köp sanliq Uyghur ma’aripchiliri ma’aripta yüz bériwatqan bu yéngi özgirishning qandaq nerse ikenliki, qosh tilliq ma’aripning qandaq bolidighanliqi, we uning ilmiy asasining néme ikenlikini bilelmey, Uyghur ma’aripida yüz bériwatqan éghir derijilik we keng-kölemlik chékinish haliti ichide ganggirap turuwatqan bir peytte, men teyyarlighan mushu maqaliler ularning közini achti. Emma bu maqaliler ularning dilini yorutalmidi, belki ularning endishisini téximu kücheytti. Nurghunlighan qérindashlirimiz Uyghur ma’aripidiki bu chong xata siyasetni toxtitish, shu arqiliq Uyghur tili, Uyghur ma’aripi we ana til ma’aripini qoghdap qélish yolida qolidin kélidighan barliq tirishchanliqlarni körsetti. Emma uningdin yaxshi netije chiqish u yaqta tursun, bu ishta aktipliq körsetken bir qisim qérindashlirimiz éghir adaletsizlikke we xata bir terep qilinishqa uchridi. Qisqisi, bu kitabqa kirgüzülgen maqaliler Uyghur ma’aripidiki xata siyasetni özgertish jehette ijabiy rol oyniyalmidi, emma ular xelqning közini achti. U maqaliler Uyghur xelqige öz béshigha kelgen ma’arip sahesidiki bu «yéngiliq» ning, yaki bu bir chong balayi’apetning qandaq nerse ikenlikini chüshendürüp bérelidi.

 

Méning ashu izdinishlirim we ashu yazghanlirim üchün Uyghur xelqi méning hörmitimni we méning qedrimni nahayiti yaxshi qildi. Manga nahayiti köp shan-sherep ata qildi. Men 2007- we 2009-yilliri yurtqa tughqan yoqlash üchün barghanda, méning köpinche waqtim men bilen bir körüshüwélishni isteydighan yashlar, studéntlar we yash ma’aripchilar bilen körüshüsh bilen ötti. Men Aqsugha barghanda nechchiligen yash ma’aripchilar Qeshqer we Xotendin ayropilan bilen uchup kélip, men bilen körüshüp, shu küni kechte yene öz yurtigha qaytip ketti. Ularning déyishiche ular yolgha chiqqanda özliri bilen bille kélelmigen bir qisim xizmetdashliri ularni ayrodromghiche uzitip chiqqan bolup, qaytip barghanda ular yene gül élip, men bilen körüshüp qaytqanlarni ayrodromda kütüp turidiken. Yuqiridikige oxshash, bir qanche ma’aripchilar ghuljidin mexsus kélip men bilen körüshüp ketti. Ürümchidiki aliy mekteplerde körüshkende bezi oqughuchilar méni quchaqlap turup resimge chüshiwaldi. Bezide men bilen bir waqitta resimge chüshidighanlar birer yüz studéntqa yetken bolup, shundaq waqitlarda bedenliri méning bedinimge tégip turghan yashlarning tenliri resimge chüshüwatqanda hayajanliq tüpeylidin titrep kétiwatqanliqini tuydum. Dunyadiki köpligen milletler üchün mushundaq uchrishish bir adettiki ish hésablinatti. Emma bichare Uyghur yashliri üchün bu bir alahide waqit we alahide purset bolup qaldi. Méning yürikimni qattiq ezgen yéri, bir qisim oqughuchilar ashundaq körüshüsh tüpeylidin mektep jazasigha uchrap ketti. Men negila barsam shu yerdiki yashlar méni bir doklat bérishke orunlashturush yolida tit-tit bolup, barliq tirishchanliqlarni körsetti. Emma da’irilerning ruxset qilmasliqi bilen men yurtqa 2006-, 2007- we 2009-yilliri qilghan 3 qétimliq seperde manga doklat bérish bir qétimmu nésip bolmidi. Shundaq bolsimu men ashu 3 qétimliq seper jeryanida tesirlik ehwallarni nahayiti köp uchrattim. Manga bir ömür rohiy ozuq bolidighan nahayiti köp güzel eslimilerge érishtim.

 

Men bu kitabqa özümning «qosh tilliq ma’arip» heqqidiki yazmilirigha chüshken inkaslarning özüm saqlap qoyghan qisminimu kirgüzüp qoydum. Hazir yüz béridighan ishlarni eyni waqitta aldin perez qilmighan bolghachqa, men ashu inkaslarning igilirining isimlirini toluq xatirilep qoymaptimen. Shundaqtimu men bu inkaslar Uyghur xelqining 2007 – 2009-yilliridiki yürek sadasini eks ettüridu, dep oylaymen.

 

Men bu yerge burun ashkarilimighan, Uyghur diyaridiki «qosh tilliq ma’arip» bilen munasiwetlik yene bir ehwalni yézip qoyushni muwapiq kördüm: 2014-yili manga Kenggés xanimdin bir parche xet keldi. U xétide özi «bahalighuchi mutexessis» (reviewer) bolup bériwatqan, in’gliz tilida chiqidighan «xelq’ara qosh-tilliq ma’arip zhurnili» gha yollan’ghan bir parche maqalini tapshurup alghanliqini, uni bir Junggoluq Xenzu proféssor yazghan bolup, u maqalining süpiti bek töwen bolghachqa, uni qobul qilmay ret qilishqa toghra kélidighanliqini, emma eger men u maqalige 2-aptor bolup, uni pütünley qaytidin yézip bersem, andin uni qobul qilalaydighanliqini, özining mushu ish arqiliq Uyghurlargha yardem qilghusi barliqini éytiptu. Hemde méning 2-aptor bolup, maqalini qaytidin yézip chiqishqa maqul bolidighan-bolmaydighanliqimni soraptu. Bu Uyghur diyarida yüz bériwatqan xata «qosh tilliq ma’arip» ehwalidin pütün ma’arip dunyasini xewerdar qilishning bir yaxshi pursiti bolghachqa («xelq’ara qosh-tilliq ma’arip zhurnili» mushu sahede dunya boyiche eng nopuzluq zhurnal iken), men Kenggés xanimning teklipige shu waqitning özidila maqul boldum. Hemde bir qanche ay qattiq izdinip, Uyghur diyarining qosh tilliq ma’aripigha a’it nurghun sanliq melumatlarni toplap, hemde ularni we bashqa barliq muhim ehwallarni kirgüzüp, u in’glizche maqalini qaytidin yézip chiqtim. Maqalining bu yéngi nusxisini Kenggés xanimmu testiqlap, zhurnalgha bésilidighan’gha teyyar bolghanda, héliqi Xenzu proféssordin bizge bir parche xet keldi. U xétide «men aldinqi küni shinjangliq sawaqdashlirim bilen bir sorunda olturghan. Shu yerde mezkur maqale we Erkin Sidiqning gépi bolghanda, sawaqdashlirimdin biri manga Erkinning Junggo hökümitining qara tizimlikidiki bir adem ikenlikini, eger men uning bilen bille bir xelq’araliq zhurnalda maqale élan qilsam men birer balagha tiqilip qalidighanliqimni éytti. Shuningdin kéyin men torlarni izdep, Ürümchidiki 5-iyul weqesidin kéyin Junggoda Erkin Sidiq toghrisida chiqqan Xenzuche maqalilerni tépip oqup, yuqiridiki ehwalning rast ikenlikini jezmleshtürdüm. Shunglashqa men bu maqalini Erkin bilen bille élan qilishtin waz kéchimen», deptu. Shuning bilen Kenggés xanim mendin «qandaq qilimiz?» dep soridi. Men ismimni öz ismimning bash herpliri bilen oxshash bash herpliri bar in’glizche isim «Eric Smith» ge, we salahiyitimni «musteqil tetqiqatchi» gha özgertish teklipini berdim. Kenggés xanim buninggha xushalliq bilen maqul boldi, hemde méning adrésim üchün (bundaq zhurnallarda maqale élan qilghanda choqum aptorning adrésimu toluq bérilishi kérek) Kenggés xanimning öz öyining adrésini ishletsemmu bolidighanliqini éytti. Biz shundaq qarargha kélip, héliqi Xenzu proféssorningmu maqulluqini alduq. Andin Kenggés xanim ehwalni héliqi zhurnalning rehberlirige éytti. Shu chaghda zhurnaldikiler «bu zhurnalgha yalghan isim we yalghan adrés ishlitishke bolmaydu», dep jawab bériptu. Shuning bilen Kenggés xanim yene mendin qandaq qilishni soridi. Men uninggha «méning ismimni aptorluqtin chiqiriwéteyli. Yeni, bu maqalini yalghuz ashu Xenzu proféssorning ismi bilen élan qilayli. Peqetla maqalining eng axirigha aptor namidin sizge we manga (yeni Eric Smith qa) rehmet éytidighan bir qisqa abzasni qoshayli», dédim. Bu in’glizche «Acknowledgement» dep atilidighan bolup, buninggha Kenggés xanim maqul boldi. Shundaq qilip men özümning 3-4 aydek waqit ichidiki ishtin sirtqi waqitlirimni serp qilip püttürgen bu uzun maqale «Eric Smith» gha rehmet éytilghan shekilde yuqiridiki xelq’araliq qosh tilliq ma’arip zhurnilida élan qilindi. Méning bu ishni qilishtiki meqsitim ilmiy maqale élan qilip, özüm üchün yuqiri derijilik kespiy salahiyet berpa qilish emes (men hazirghiche öz kespimde 115 parchidek ilmiy maqale élan qilip boldum), belki Uyghurlarning ehwalini dunyagha anglitiwélish bolghachqa, men bu ishning bolghinidin bügünki kün’giche tolimu razi.

 

Yuqiriqilardin bashqa, men yene yerlik millet ma’aripini öz ichige alghan xelq’araliq qanun-kélishimler, hemde Junggo hökümitining ashu qanun-kélishimlerge awaz qoshush we imza qoyush ehwali üstidimu izdinip, igiligen melumatlar asasida «yerlik milletlerning ma’arip hoquqini öz ichige alghan xelq’araliq qanun-kélishimler» dégen témida bir parche maqalimu teyyarlighan bolup, u maqalimu mushu kitabta bar. Men ashu maqalini töwendiki sözler bilen axirlashturghan idim (neqil):

 

«nurghun kishiler BDT we bashqa xelq’araliq teshkilatlarning yerlik millet we az sanliq millet xelqliri toghrisida chiqarghan qanunliri bar, bu qanunlar yerlik millet we az sanliq millet xelqlirining öz ana tili, öz dini, öz medeniyiti, öz örp-aditi, we öz en’enisi qatarliq nersilirini qoghdash we ularni tereqqiy qildurup méngishini bir pütün kapaletke ige qilidu, dep oylaydu. Menmu hazirghiche shundaq oylap kelgen bolsammu, bu heqtiki heqiqiy ehwaldin toluq xewirim yoq idi. Bu qétim dunyagha tonulghan mutexessisler qataridiki Kenggés xanim bilen Robért Dunbar ependining bir kitabidiki mezmunlar asasida bir az izdinip, bu heqtiki ishlarning nedin negiche ikenlikini bir qétim éniqlap chiqishqa urunup baqtim. Men yuqirida bayan qilghanlirim bu heqtiki heqiqiy ehwalni xéli toluq eks ettüridu, dep oylaymen. Eger kem qalghan yerliri bolsa, chet eldiki bashqa imkaniyiti bar qérindashlarning toluqlap kétishini ümid qilimen (eger bu heqte men chüshürüp qoyghan mezmunlar bar bolsa, uni manga élxet arqiliq bildürüp qoysingiz, sizdin chongqur minnetdar bolimen). Yuqiriqi mezmunlardin xelq’araliq qanun-kélishimlerning ichide yerlik milletler öz ana tili, dini, medeniyiti we örp-aditi qatarliqlarni qoghdash we ularni rawajlandurush jehette paydilansa bolidighanlirimu barliqini körüwalalaymiz. Emdiki gep bu özige paydiliq shara’itlardin qandaq paydilinish mesilisidur. Bu ewzelliklerdin qandaq ünüm hasil qilish hökümran orundiki milletning xata we qanunsiz siyasiti tüpeylidin öz millitining yoqap kétishini xalimaydighan we uninggha süküt qilip qarap turalmaydighan kishilerning tirishchanliqigha baghliq. Men mezkur maqalida tonushturghan mezmunlarning sizni ümidsizlendürüp qoymasliqini, uning eksiche, sizning iradingizning yenimu chingiyishigha paydiliq bolushini ümid qilimen. Bir ajiz millet yaki yerlik millet üchün sirttin kélidighan yardem intayin cheklik bolidu—mezkur maqalidiki mezmun buni éniq körsitip béridu. Qalghini ashu millet xelqining özige baghliq.» (neqil tügidi)

 

Hazir wetende ishlarning qandaq boluwatqanliqi hemmimizge ayan. Biz yuqiridiki mezmunlarni we wetinimizning hazirqi ehwalini közde tutqan asasta mundaq bir yekün’ge kéleleymiz: Uyghur tilining buningdin kéyinki teqdirining qandaq bolushi peqet özimizgila baghliq; Ana tilimizni qoghdap qélish her bir Uyghurning muqeddes burchi.

 

Mezkur kitabqa kirgüzülgen maqalilerning bezilirinimu qedirlik inim «Pidakar» tehrirlep berdi. Bu qétim maqalilerning hemmisini bir qétim közdin kechürüp, kitab üchün teyyar qildi, we kitabning tor kitab höjjitinimu bir qolluq teyyarlap chiqti. Yene bir qedirlik inim Abdul’eziz Beshtoghraq bolsa méning neshr qilin’ghan 7 parche kitabimni dunyaning her qaysi jaylirigha tarqitish ishini hazirmu dawamliq halda bir qolluq qilip bériwatidu. Uningdin bashqa, mezkur kitabning muqawisini Rida Ablimit inimiz layihilep yasap berdi. Men bu 3 neper inilirimgha ching könglümdin köptin-köp rehmet éytimen.

 

Axirida men bu kitabni rehmetlik apam Patem Ershidin bilen rehmetlik dadam Sidiq Memetke béghishlaymen.

 

Erkin Sidiq

Amérika Kaliforniye shtati Los Anzhélis shehiri

2017-yili 5-iyul

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti