Erkin Sidiq

2016-yili 11-ayning 4-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.bagdax.cn/thread-76665-1-1.html

Yéqinda tor ismi «mikraskup» dep atilidighan bir tordishimiz méning bir yazmamning astigha mundaq bir iltimasni yéziptu: « Elyüksel ependim, siz gherb medeniyiti bilen sherq medeniyitige qandaq qaraysiz? Sizningche herqaysining qandaq artuqchiliqi we kemchilikliri bar?»

 

Hemmeylenning xewiride bolghinidek, artuqchiliq bilen kemchilik mutleq bolmaydu. Yeni, bir qisim kishiler «kemchilik» dep qarighan nersilerni yene bir qisim kishiler «artuqchiliq», dep qobul qilidu. Shunglashqa oxshimighan xelqlerning medeniyetlirini sélishturghanda, pikirni eng yaxshisi ular otturisidiki perqler üstide yürgüzgen yaxshi.

 

Uningdin bashqa, «gherb medeniyiti bilen sherq medeniyetliri otturisidiki perqler» dégen téma bir intayin keng téma bolup, bir parche maqalining ichide ashundaq keng mezmunlarni toluq bayan qilish anche asan ish emes. Mesilen, Amérika bilen Gérmaniyening her ikkisi «gherb elliri» ge kiridu. Emma ularning medeniyetliride xéli zor perqler bar. Shundaq bolghachqa men mezkur maqalide gherb elliri bilen sherq ellirining medeniyetliri otturisidiki bezi perqler üstide qisqiche toxtilip ötimen. Yeni, mezkur yazma öz ichige alidighan mezmunlar bir mukemmel tizimlik boyiche bolmaydu. U peqet men bu qétim izdinish jeryanida toplighan mezmunlar asasidiki gherb we sherq elliri medeniyetlirining qismen perqliridin ibaretla bolidu.

 

Shuning bilen bir waqitta, töwendiki bayanlarda omumiyliq közde tutulghan bolup, otturigha qoyulghan hökümler hergizmu mutleq emes. Yeni, töwendiki bahalarning ichige kirmeydighan ehwallarmu köp tépilidighan bolup, méningche ular qismenlikke kiridu. Shunglashqa men oqurmenlerdin bu nuqtini estin chiqirip qoymasliqni ümid qilimen.

 

Adette «Sherq» déginimizde u Asiya we Ottura Sherq rayonlirini öz ichige élip, «Gherb» déginimiz bolsa Yawropa we Amérika qit’eliridiki ellerni öz ichige alidu.

 

 

1. Lidérlarning Salahiyiti

 

Sherqte lidérlar eng yuqiri salahiyetke ige bolup, bezide ular özlirini bir ilahiy orun’gha qoyuwalidu. Gherbte insanlarning barawerliki köp tekitlinip, lidérlar barliq insanlarning bir qismi, dep hésablinidu. Bir lidér özini ammidin üstün orun’gha qoyuwalmaydu. Sherqte kishilerning ijtima’iy derije tüzümi yuqiridin töwen’ge qaritilghan wértikal (vertical) bolidu. Gherbte bolsa ongdin solgha yaki soldin onggha qaritilghan gorizontal (horizontal) bolidu.

 

 

2. Kishilik Munasiwetler

 

Sherqtiki kishiler a’ilini merkez qilghan bolidu. Mesilen, bir jüp qiz-yigit toy qilishtin burun choqum ata-anisining maqulluqini élishi kérek. Shundaq bolghachqa sherqte toy qilidighan qiz yaki yigitni ata-anisi tallap béridighan ishlar hazirmu xéli kengri dawamlishiwatidu. Gherblikler özini a’ilidin üstün orun’gha qoyidighan bolup, kishilik munasiwetke a’it ishlarning muhimliq derijilirini her bir adem özi békitidu. Yeni, sherqte kolléktipliq tekitlinidu, gherbte bolsa indiwidu’alliq tekitlinidu. Emeliyette bu sherq bilen gherb medeniyetliridiki eng chong perqlerning biri.

 

 

3. Sayahet we Tetil Qilish

 

Gherblikler üchün mexsus waqit chiqirip sayahet qilish ularning turmushining kem bolsa bolmaydighan bir qismi. Gherblikler dawamliq bir qétimliq sayahetni tügitipla, yene kéler qétimliq sayahetke teqezza bolup turidu. Sherqtikilermu bayramlarni chong bilidu. Emma xizmetni toxtitip qoyup dem élish xizmet ornining ruxsitige, her bir ademning mijezige we jem’iyetning ehwaligha baghliq bolidu. Sherqtikiler xéli uzun waqit ötkende bir qétim bir qanche hepte ishtin sorap dem alidu. Emma gherbtiki ehwal uning bilen qet’iyla oxshimaydu. Méning anglishimche hazir Yawropada xizmetchilerge normal ma’ash tarqitishtin bashqa yene mexsus «tetil qilip sayahet qilish ma’ashi» dégen qoshumche ma’ashmu béridighan döletlermu bar iken. Gherbtiki xizmet orunlirining köpinchisi dölet teripidin békitilgen bayramlardin bashqa, xizmetchilirige her bir yilda mexsus 4 – 5 heptilik tetillik dem élish waqti béridighan bolup, tetil waqtini qachan ishlitishni her bir xizmetchi özi qarar qilidu, hemde ashu tetil waqtighimu ma’ash bérilidu.

 

 

4. Shexsiylerning Qimmiti

 

Gherbte shexsiylerning qimmiti nahayiti yuqiri bolup, sherqte bolsa kolléktip we a’ililerning qimmiti shexslerning qimmitidin köp üstün turidu. Bu ikki xil adetning her ikkisining öz aldigha artuqchiliqi we kemchiliki bar. Emma, sherqte bir kishining hayatidiki bir qisim muhim qararlarni shu kishi özi chiqiralmay, ularni a’ilisi yaki kolléktip chiqirip béridu. Mesilen, aliy mektep kespi we aliy mektepni püttürgendin kéyinki xizmet teqsimati qatarliqlar. Emma bu ishlar gherbte hergizmu undaq emes.

 

 

5. Ilahiyetlik

 

Sherqtiki bir qisim eller, bolupmu Musulman döletliri din’gha nahayiti ehmiyet béridu. Gerche din gherb elliride hazirmu mewjut bolup turuwatqan bolsimu, u sherqtiki bir qisim ellerge oxshash küchlük emes. Uning eksiche, sherqtiki Junggogha oxshash bir qisim ellerdiki xenzulargha oxshash milletler asasen dinsiz yashaydu.

 

 

6. Musteqil Ish Élip Bérish

 

Öz aldigha musteqil ish élip bérish uqumi peqet gherb medeniyitidila heqiqiy küchke ige bolup, sherqte u «eger» we «emma» bilen bille kélidu. Yaki bolmisa bashqa shertler bilen baghlan’ghan bolidu. Sherqte bir ademning özige a’it ishliri uning a’ilisi bilen baghlan’ghan bolghachqa, u adem heqiqiy menidiki musteqil adem bolalmaydu. Gherbte balilar melum bir yashqa kelgende, mesilen 18 yashqa kirgende, öydin pütünley ayrilip chiqip kétidu. Bu bir normal ehwal. Emma bu ish sherqtiki bir qisim a’ililerde «öydin yüz örüsh» dep qarilidu.

 

 

7. Ayallarning Orni

 

Sherqte ayallar balisi üchün kespiy hayati we xizmitini qurban qilip, balisidin xewer alidu. Bu xil ehwal gherbte mewjut emes. Gherbte muhim ishlar üstide qarar élish ayallarning özlirining ishi. Mesilen, qachan toy qilish, bala élish-almasliq we qachan bala élish dégendek ishlarning hemmisini ayallar özliri qarar qilidu. Sherqtiki ayallar ashundaq hoquqqa érishmekchi bolsa qattiq küresh qilmisa bolmaydu. Shundaq qilghandimu undaq hoquqqa érishelishi natayin.

 

 

8. Tüzlük

 

Bir qisim témilar üstide sözleshkende gherblikler nahayiti ochuq we tüz kélidu. Mesilen, baliliq bolush we jinsiy munasiwet üstide sözlishish gherbte bir adettiki ish. Emma sherqte u bir yaman köridighan ish. Shunglashqa jinsiy munasiwet heqqidiki mektep terbiyisi gherbte nahayiti normal ishtekla élip bérilidighan bolup, sherqte bolsa köpligen cheklime we tosqunluqlargha uchraydu. Uningdin bashqa, sherqtikiler bir mesilige qarita oxshimighan pikirde bolup, yüzmuyüz tutushushtin özini élip qachidu. Emma gherblikler mesilini hel qilishqa tüzüt qilmay utturla atlinidu.

 

 

9. Pozitsiye

 

Pozitsiye mesiliside, gherbliklerni analiz qilishqa we inchike tereplirini körüshke mahir kélidu, dep qarashqa bolidu. Ular zéhnini aldidiki mesilige merkezleshtürüp, payda-ziyanlarni mukemmel tehlil qilghan asasta birer qararni yekünlep chiqidu. Sherqliqler bolsa bir mesile üstide gep bolghanda omumiy jehettin pikir qilidu, hemde yighin qatnashquchilirining hemmisi üchün bir ortaq qobul qilin’ghan pikirni otturigha chiqiridu.

 

 

10. Tonushtiki Özgermeslik

 

Köpinche waqitlarda sherqliqlerning idé’ologiyisi we köz-qarashliri özgermes kélidu. Ular üchün ming yillap mewjut bolup kelgen idiyiler heqiqet sanilidighan bolup, ular ashundaq idiyilerning asaslirining hazirqi zamanda put tirep turalmasliqigha pisent qilmaydu. Emma gherblikler mesililerge bir ratsi’onal nuqtidin qarap, qarar chiqirish we ish-heriket élip bérishta héssiyatqa tayanmaydu.

 

 

11. Yémeklik

 

Adette gherblikler pishlaq yaki irimchik (cheese) ni intayin yaxshi köridu. Köpinche gherb ellirining öz aldigha ayrim pishlaq ishlep chiqirish sana’iti bar bolup, pishlaq ishlepchiqirish téxnikisimu intayin küchlük yerlik tüs alghan bolidu. Süt férmisi sana’iti gherbte nahayiti omumlashqan bolup, sherqning ehwalini ular bilen zadila sélishturghili bolmaydu. Gherbning tamaqliri ichidimu pishlaqni xuruchning bir qismi qilidighanliri intayin köp.

 

Asiyaliqlar gürüchni köp istémal qilidighan bolup, bu jehette gherbliklerni hergizmu ular bilen sélishturghili bolmaydu.

 

Gherblikler etigenlik we chüshlük tamaqlarni nahayiti téz yeydu, chüshlük tamaqni kompyutérda ishlewétipmu yewéridu. Peqet kechlik ghizanila bashqilar bilen bille bir resmiy tamaq üstilide yeydu. Asiyaliqlar bolsa her kündiki 3 waq tamaqning hemmisini bashqilar bilen bir üstelge yighilip yéyishni yaxshi köridu.

 

1-resim: Chüshlük tamaq

 

12. Bashqa Perqler

 

Gherblikler bilen Asiyaliqlar otturisida yene töwendikidek perqler bar:

 

--Tewekkülchilik: Asiyaliqlar tewekkülchiliktin özini élip qachidu, emma gherblikler bolsa qaramliq qilishqa mahir kélidu.

 

--Dostluq: Asiyaliqlar dost tutqanda uzun muddetlik menpe’etni chiqish qilidu, gherblikler bolsa dostnimu téz tutup, dostluqnimu téz üzidu. Gherblikler bashqilar bilen resmiy dost bolmay, nahayiti qattiq dost bolup ketmey, adettiki tonushlardin bolup ötüshni yaxshi köridu, we bashqilargha dostane we kespiy exlaq bilen mu’amile qilidu. Asiyaliqlar bolsa bashqilar bilen küchlük rohiy baghlinish ornitishni we dostluqni bir ömür saqlashni isteydu.

 

--Pikir qilish: Asiyaliqlar bashqilarni öz pikirlirini otturigha qoyushtin tosidu, gherblikler bolsa kishilerni shundaq qilishqa righbetlendüridu.

 

--Adettiki héssiyat: Gherblikler xushalliq we qayghu-hesretke oxshash her xil rohiy keypiyatni ochuq-ashkara ipadileshke amraq kélidu. Bashqilar bilen paranglashqandimu ularning chiray ipadisi toxtimay özgirip turidu. Ular xapa bolghanda qilche ikkilenmeyla gepni uttur qiliwéridu. Asiyaliqlar bolsa héssiyatini ashkarilashni yaxshi körmeydu. Bashqilar bilen paranglishish jeryanida ularning chiray ipadilirimu anche özgirip ketmeydu. Özining achchiqini bashqilardin yoshuridu.

 

--Kolléktip ish-heriket: Gherblikler ijtima’iy yighilish we réstoranlarda bashqilargha yumshaq we töwen awaz bilen sözleydu. Bille bolidighan kishilerning sanimu azraq bolidu. Asiyaliqlar bir yerge kelse bashqilarni oylap qoymay, ünlük awazda sözlishidu. Ularning topliship warang-churung qilishi réstoran we ijtima’iy yighilishlarda köp uchrap turidu.

 

-- Sadaqetlik: Gherblikler özining xizmet ornining menpe’itini özining we bashqa shexslerning menpe’itidin üstün orun’gha qoyidu. Asiyaliqlar üchün kishilik munasiwetler nahayiti muhim bolup, tonush, tughqan we bashqa ademlerni özlirining xizmet orunliridin yuqiri orun’gha qoyidu.

 

--Bayram: Gherblikler bayram künliri we Shenbe-Yekshenbe künlirini «Hemme ishlardin biraqla qutulush künliri» dep hésablap, u künlerde a’ile boyiche öz aldigha ayrim aram alidu. Yaki bolmisa u künlerni bir qanche yéqin dostliri yaki tughqanliri bilen bille ötküzidu. Asiyaliqlar üchün soda sariyi we chong ijtima’iy yighilishqa oxshash warang-churung qaplighan we qista-qistangliqqa tolghan jaylar bayram we dem élish künlirini ötküzidighan eng yaxshi sorun bolup hésablinidu.

 

--Öchirette turush: Üch yaki uningdin köp adem pul tölesh yaki yardem sorashtek melum bir ish üchün bir yerge kelgende gherblikler tebi’iy halda bir qur öchiret bolup tizilip turidu. Emma, eger Asiyaliqlar «méning ishim nahayiti tézla tügeydu» dep oylisa, yaki qarshi tereptiki ademdin birersini tonusa, hergizmu öchirette turushni bir xil muhim ish qatarida körmeydu.

 

--Xizmet orni: Gherblikler üchün xizmet ornidiki hemme kishiler bilen chongqur munasiwet ornitish emeliyetke uyghun ish emes. Shunga ular peqet özi bilen chiqishalaydighan bir qanche xizmetdashliri bilenla chongqur munasiwet ornitip, qalghanlar bilen nahayiti yuqiri kespiy exlaq ölchimi bilen normal ötidu. Asiyaliqlar bolsa barliq sawaqdashliri we xizmetdashliri bilen chongqur rohiy baghlinish ornitip, u munasiwetni bir ömür saqlashqa tirishidu.

 

--Chet ellikler: Gherblikler öz dölitige kelgen chet elliklerdin hemme jehette özlirige oxshash bolushini isteydu. Asiyaliqlar bolsa chet elliklerge bir xil qimmetlik méhman qatarida mu’amile qilip, ulardin yerlik qa’ide-adetlerge boysunushni istimeydu. Chet elliklerni asasen öz meylige qoyup béridu.

 

--Balilar: Gherblik ata-anilar baliliridin chong bolghan haman öz küchige tayinip yashashni telep qilidu, we ularni shundaq qilishqa mejburlaydu. Asiyaliq ata-anilar bolsa balilirini bir ömür yöleydu.

 

--Ata-anilar: Gherbtiki ata-anilar chong bolghan balilirining turmushigha arilishiwélishni muwapiq körmey, balilirigha peqet özlükidin aldigha kelgendila andin meslihet béridu. Qérighanda baliliri bilen bille turushnimu xalimaydu. Asiyaliq ata-anilar bolsa balilirigha bir ömür yétekchilik qilishni nahayiti muhim ish, dep hésablaydu. Uni balilirining muweppeqiyetlik bolushidiki bir muhim amil, dep qaraydu. Hemde muweppeqiyetlik bolghan baliliridin qérighanda özlirige yardem qilishni ümid qilidu.

 

--Yashan’ghanlar: Gherblikler chonglarning hemmisidin öz éhtiyajidin özi chiqishni, hergizmu bashqa a’ile ezaliri yaki dostliri üchün bir xil yük bolup qalmasliqni isteydu. Asiyaliqlar chonglardin xewer élishqa razi bolidu, we yashan’ghanda balilirining özlirini béqishnimu isteydu.

 

--Yéngi ademler bilen tonushush: Gherblikler bir natonush ademni uchratqanda, uning bilen azraq parangliship qoyush we bashqilargha yol bérishni bir nahayiti muhim edep-qa’ide, dep hésablaydu. Asiyaliqlar qista-qistang muhitta yashap könüp qalghan bolup, ular öz ömride peqet birla qétim uchritidighan kishilerge anche étiwar bérip yaki köngül bölüp ketmeydu.

 

Bu qétim bayan qilidighan mezmunlar shuning bilen axirlashti. Axirida men yuqirida bayan qilin’ghan mezmunlardin chüshüp qalghan jaylarni bashqa qérindashlarning inkas sheklide toluqlap qoyushini soraymen. Rehmet!

 

 

Paydilan’ghan Menbeler:

 

[1] Top 10 Differences Between Eastern and Western Cultures

http://topyaps.com/top-10-differences-between-eastern-and-western-cultures

 

[2] What are the main differences between Asian cultures and Western cultures?

https://www.quora.com/What-are-the-main-differences-between-Asian-cultures-and-Western-cultures

 

[3] Cultural Differences: Asian Social Customs

http://www.chalre.com/hiring_managers/asian_cultural_differences.htm

 

 

 

Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirligen.

                                         

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti