Erkin Sidiq
2016-yili
8-ayning 19-küni
Kona yéziq nusxisi:
http://bbs.bagdax.cn/thread-65560-1-1.html
Men bu yerde aldin eskertip qoyidighan bir ish bar. U bolsimu, hemme kishiler, jümlidin hemme balilar, melum derijidiki eqilge ige bolidu. Men mezkur maqalida ishlitidighan «eqilliq balilar» dégen söz eqilliq derijisi otturahal kishilerningkidin üstün turidighan balilargha qaritilghan.
Insanlarning eqilliq derijisini ölcheydighan «eqilliq bölünmisi» (Intelligence Quotient) dégen bir birlik bar bolup, u qisqartilip «IQ» dep atilidu. Mushu birlik boyiche ölchemlik sinaq élip barghanda, her bir yash guruppisidiki kishilerning otturiche IQ nomuri 100 dep élinidighan bolup, mushundaq qilghanda her bir yash guruppisidiki kishiler érishken nomurning «ölchemlik éghishi» (standard deviation) asasen 15 bolup chiqidu. Yeni, 68.2 pirsent kishilerning nomuri 85 bilen 115 ning ariliqida chiqidu. Hemde her bir yash guruppisidiki 95 pirsent kishiler érishidighan nomur 70 bilen 130 ning ariliqida bolidu. 1954-yili Amérikidiki bir pisxologiye mutexessisi Nyu York shehiridiki dölet igiligidiki mektep oqughuchiliri üstidin ölchemlik sinaq élip bérip, ularning IQ nomurini ölchep chiqqan. Netijide IQ nomuri 170 tin yuqiri oqughuchilardin 28 kishi tépilghan bolup, ularning ichidiki 24 oqughuchi Yehudi bolup chiqqan. Bir qisim ilmiy tekshürüsh netijisining körsitishiche, Yehudiylarning IQ nomuri dunyadiki bashqa kishilerning otturiche nomuridin 15 nomur yuqiri iken. Yeni, dunyadiki barliq insanlarning otturiche IQ nomuri 100 bolsa, Yehudiylarning otturiche IQ nomuri 115 iken.
Undaqta bir balining eqilliq bolishini néme belgileydu? Medeniyetmu, génmu, yaki bashqa nersimu? Taki 1980-yillargha kelgiche ménge késellikler alimliri insanlarning méngisi bilen eqlini génlar wujutqa keltürgen bolup, ularni özgertkili bolmaydu, dep qarap kelgen idi. Emma, 1980-yillirigha kelgende Amérikining Kaliforniye Uniwérsitéti Bérkéliy shöbisining tetqiqatchisi doktor Meri’en Di’amond (Marian Diamond) ning yétekchilikidiki bir guruppa alimlar insanlarning eqilliq derijisige méngini qozghighuchi muhitlar nahayiti küchlük derijide tesir körsitidighanliqini bayqidi. Ular méngini qözghash arqiliq bir ademning eqilliq derijisini yuqiri kötürgili bolidighanliqini ispatlidi. Bu ménge ilmi sahesidiki bir inqilab bolup hésablinidu. Bu tetqiqat netijisining körsitishiche, bir ademning eqilliq derijisini ashu ademning génliri bilen tashqiy muhittin kelgen qozghitish tesiri birlikte belgileydu. Génlar ménge we uning hüjeylirini teshkil qilidighan bolup, insanlarning eqlining asasiy qismini bolsa muhitning qozghitishi wujutqa keltüridu. Bundaq qozghitishning tesiri bala tughulghandin kéyinki deslepki 3 yil ichide eng küchlük bolidu.
1-resim: Balilarni eqilliq qilip terbiyilesh usuli
Dunyada iqtisadiy küch, siyasiy küch, herbiy küch, ijtima’iy küch, we jismaniy küch qatarliq köp xildiki küchler mewjut. Emma, eqliy küch bashqa barliq küchlerning anisi. Yehudilar bu heqiqetni bashqilardin köp burun biliwalghan. Shunglashqa ular qedimdin tartip taki yéqinghiche herbiy qural, urush taktikisi we isportlargha oxshash ishlargha qilchimu ehmiyet bermey, özining barliq küchini balining eqlini tereqqiy qildurushqa qaratqan. Barliq mebleghni eqliy tereqqiyatqa salghan. Xristi’anlar oqughan we sawatliq bolghan kishilerdin ensirep, peqet aq-söngeklerningla sawatliq bolishigha yol qoyup, bashqa barliq xelqning sawatliq bolishini cheklep yürgende, Yehudilar öz ichide omumiy xelq sawatliq bolush tedbirini yolgha qoyup, bir-birini oqutush bilen aldirash ötken. Balilirigha kitab oqushni ögitip, yer sharidiki eng sawatliq milletke aylan’ghan. Xristi’anlar xelqlerning sawatsiz halette turup, özlirige qarighularche boy sunushini istigen bolsa, Yehudilar eqliy erkinlik yaki ziyaliyliq erkinlikini yolgha qoyghan. Yehudilar üchün ata-anilar bilen bala otturisida we chonglar öz-ara her xil mesililer üstide muzakire, muhakime we munazire élip bérish ularning kündilik turmushining bir muhim qismigha aylan’ghan. Ene shundaq en’enining türtkisi bilen hazir Yehudilarning omumiy nopusi ichidiki adwukatliq bilen shughullinidighanlarning nisbiti dunya boyiche eng üstün orunda turiwatidu.
Yehudilarning nopus sani Uyghurlarningkige yéqin kélidighan bolup, ularning nopusi dunya nopusining aran 0.2 pirsentini teshkil qilidu. Emma, hazirghiche 850 din köprek kishilerge Nobél mukapiti bérilgen bolup, Yehudilar ashu kishilerning 20 pirsentidin köprekini teshkil qilidu.
Bir Yehudiy ziyaliysi mundaq dep yazghan: Juda’izm (Yehudi dini) da «Shéma» dep atilidighan bir eng dangliq namaz bar bolup, uningda «Baliliringgha yaratquchining qanunlirini ijtihat bilen öget», dégen söz bar. Mushu bir qanche addiy sözler bilen yaratquchimiz bizge méngining eqliy küch-qudritini qandaq échishimiz kéreklikini ögetken. Emeliyette yaratquchimiz ashu sözlerni Yehudilarning namizigha qoshup qoyush arqiliq, bizge nahayiti eqilliq kishiler qataridin orun bergen. Bizning burunqi ejdadlirimiz balilargha yaratquchining qanunlirini ögitishning eng yaxshi usuli ulargha Tewratni oqup bérish ikenlikini bayqighan. Shuning bilen barliq Yehudiy ata-anilar kitab oqup bérish oqutquchilirigha aylan’ghan. Emma «Shéma» namizida balilar qanche yashta kitab oqushni bashlishi kérekliki heqqide birer körsetme bérilmigen. Yeni, yaratquchimiz bu ishta sükütte turush yolini tallighan. Shuning bilen köpligen ata-anilar balilirigha kitab oqushni ögitish jeryanini baliliri emdila mangghan we emdila sözligen waqittin bashlapla élip barghan, yeni ular bir-ikki yashqa kirgen waqittila bashlighan. Yehudilarning ejdadliri baldur kitab oqushni bashlashning paydisi heqqidiki ilmiy asaslarni u chaghda anche chüshinip ketmigen, emma emeliyette baldur kitab oqushni bashlash méngini tereqqiy qildurushning katazilatori bolidu («Katazilator» ning menisi: Özide menggülük xémiyilik özgirish yasimay turup, bir xémiyilik ré’aksiyining sür’itini tézlitidighan madda). Méngini qozghitish usulliri ichide kitab oqush ünümi eng yuqiri usul bolup hésablinidu. Kitab oqush balilarni tepekkur qilishqa mejburlaydighan bolup, tepekkur qilish bolsa eng yaxshi méngini chéniqturghuchi tenheriket bolup hésablinidu. Yéngidin mangghan bala kitab oqushni ögense, ajayip séhriy ishlar yüz béridu. Bala tughulup, deslepki 3 yil ichide baligha kitab oqushni ögitish, andin ata-anilar baligha kitab oqughuzup, özliri anglap bérish kérek. Shuni tekitlep ötüsh kérekki, baligha kitab oqup bérish bilen balini özige kitab oqup bergüzüshning asman-zimin perqi bar. Yehudilarning kitab oqush, muzakire qilish we özligidin öginish medeniyiti ularning eqil jehette ronaq tépishini zörür qozghitish muhiti bilen teminligen. Yehudilarning bashqilardin eqilliq bolishining sewebi ene shu.
2-resim: Némishqa Yehudiylar eqilliq?
Méngini chéniqturush arqiliq eqilni tereqqiy qildurush xuddi beden qurush meshiqliri arqiliq bedenning oxshimighan qisimlirini özi arzu qilghan shekilge mas keltürüp tereqqiy qildurushqa oxshash. Eger yéterlik derijide beden chéniqtursingiz, sizning muskulliringiz barghanséri chong we barghanséri küchlük bolup tereqqiy qilidu. Bu bir yéngi uqum emes. Uni hemme adem bilidu. Mezkur maqalida bayan qilin’ghan yéngiliq shuki, alimlar kichik balilarning méngisini qozghitish yaki chéniqturush arqiliq, uning eqliy küchini xuddi adem muskullirigha oxshashla tereqqiy qildurghili, balilarning eqilliq derijisini yuqiri kötürgili bolidighanliqini ispatlidi.
Eger biz balimizgha her küni 10 minut méngini qozghitish meshiqi élip barsaq, balimizning eqilliq derijisini körsitidighan IQ nomuri otturahal derijige yétidu, deyli. Undaqta u meshiqni her küni bir sa’et élip barsaqchu? Ikki sa’etchu? Üch sa’etchu? Meshiqni her küni 3 sa’et élip bérish arqiliq balimizni IQ nomuri 200 din ashidighan derijidin tashqiri eqilliq balilardin qilip terbiyilep yétildüreleymizmu? Shundaq qilish arqiliq balimizni bashlan’ghuch teyyarliq sinipigha kirgende 5-sinip balilirining sewiyiside kitab oquyalaydighan qilalaymizmu? Men bu qétim paydilan’ghan maqalining Yehudiy aptorining déyishiche ashundaq qilish pütünley mumkin iken. Bala méngisi tereqqiyatining we balining eqilliq derijisining yuqiri chéki mewjut emes iken.
Eqilliq kishiler kitab oqushning we bilimning ehmiyiti bilen qedri-qimmitini obdan bilidu. Shunga ular kitabni köp oqup, bilimnimu köp igileydu. Bu jeryan ularni téximu eqilliq qilidu. Bu bir ijabiy aylinish jeryanidur. Bizning bir millet süpitide eqliy derijimizning qandaq bolishini Uyghur ata-anilarning balilar 4 yashqa kirishtin burun ulargha qanchilik waqit serp qilip kitab oqushni ögetkenliki, ulargha özlirining eng süpetlik waqitlirining qanchilik qismini meblegh qilip salghanliqi belgileydu. Hemde bizning kelgüsi istiqbalimizning qandaq bolishini bizning eqilliq derijimiz belgileydu. Buning sewebi, xuddi men yuqirida tilgha alghandek, eqliy küch barliq küchlerning anisi. Buning eng yaxshi misali Yehudilardur.
Méning ikki balam bar. Ularning ösüp yétilish jeryani bilen hazirghiche qazan’ghan muweppeqiyetliri yuqirida bayan qilin’ghan mezmunlargha xéli muwapiq ispat bolalaydu. Emma, melum sewebler tüpeylidin özümni balilirimning ehwalini bu yerde bayan qilishtin tarttim (U ehwallarning bir qismi özümning burunqi yazmilirida bayan qilin’ghan).
Kalla bilen ish qilmay, eqil bilen ish qilish jehette bizning Yehudilardin öginishke tégishlik nersilirimiz nahayiti köp. Yehudilarning balilarning eqliy tereqqiyatini sistémiliq élip bérishni yolgha qoyghinigha nechche ming yil boldi. Emma Uyghurlar ichide bala terbiyisining bir ilim ikenlikini, hemde eng muhim ilimlarning birsi ikenlikini toluq chüshenmeydighan, bala terbiyisige anche ehmiyet bermeydighan ata-anilar hazirmu nahayiti köp. Men hazirghiche torlargha chiqarghan maqalilar ichide bala terbiyisi heqqidiki maqalilarni oquydighanlar eng az boliwatidu. Men aldinqi qétim baghdax munbirige yollighan «Balilarda mes’uliyetchanliq süpitini yétildürüsh» dégen maqalining chékilish sani 500 qétimghimu barmidi. Men bir insan bolghachqa, mushundaq ehwalda özümning ejrige özümning bir az ichi aghriydu. Emma aghrinip tashlap qoysaq, we ümidsizlinip waz kechsek, bizning ehwalimiz özlikidin yaxshilinip qalmaydu. Belki téximu nacharlishidu. Shunglashqa men qolumdin kélishiche tirishishni dawamlashturimen. Shuning bilen bille, bala terbiyisining muhimliqini teshwiq qilishta, we ilmiy yusundiki bala terbiyisining qandaq bolidighanliqini chüshendürüshte imkaniyiti bar bashqa barliq qérindashlarningmu toluq heriketke ötüshini ümid qilimen.
Bala
Terbiyisi Heqqide Men Yéqinda Torlargha Chiqirip Bolghan
Yazmilar:
[1] elyüksel: birinchi rol oqutquchiliq, ikkinchisi ata-aniliq
http://bbs.bagdax.cn/thread-62858-1-1.html
[2] elyüksel: balilar üchün eng muhim mijez
http://bbs.bagdax.cn/thread-63588-1-1.html
[3] elyüksel: balilarda mes'uliyetchanliq süpitini yétildürüsh
http://bbs.bagdax.cn/thread-64226-1-1.html
Paydilinish
Materiyali:
Why Jews Are Smart
Copyright 2005 By Marsh Kaminsky
http://www.jewishmag.com/93mag/earlylearning/earlylearning.htm