Elyüksel

2016-yili 7-ayning 15-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.bagdax.cn/thread-61040-1-1.html
 

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/2016/20160715_parents.pdf

Men aldinqi bir maqalide dadilar bilishke tégishlik muhim ishlar üstide toxtaldim. Mezkur maqalide ata-anilar we er-xotunlar bilishke tégishlik bir qisim muhim ishlar üstide toxtilimen.

 

Gherb elliride «Bala terbiyisi» we «Bala tereqqiyati» bir chong ilim bolup, bu ilim hazir bir nahayiti yuqiri pelligiche tereqqiy qilip boldi. Gherbte bala terbiyisi tetqiqati bilen shughullinidighan orunlar intayin köp. Bala terbiyisi tetqiqati bilen shughullinidighan ilim ehlilirining sani nahayiti köp. Bala terbiyisi heqqide meslihet béridighan mutexessislerning sani intayin köp. Shundaqla ilmiy usulda bala terbiyileydighan xadimlarning sanimu nahayiti köp. Méning chüshinishimche Uyghurlarning bala terbiyisi jehettiki ehwalini gherbning ehwali bilen sélishturghili bolmaydu. Yeni Uyghurlarning ehwali gherbliklerningkidin köp nachar. Men Uyghur yashliridiki zeherlik chékim ishlitish ehwalining éghirliqini izchil türde anglap keldim. Eydiz késilige giriptar bolush ehwalining éghirliqini izchil türde anglap keldim. Bir qisim sanlarni ashu sahede statistika élip barghan kespiy xadimlardin biwasite anglidim. Hazirmu ottura mektepni püttürüp, ata-anisining puli bilen chet elge oqushqa chiqiwatqan yashlar ichidiki bir qisim nachar ehwallarni dawamliq körüp turuwatimen. Hurunluq, héch qandaq ishta chidamliq bolalmasliq, japagha chidimasliq, uchigha chiqqan shexsiyetchilik, ata-anisigha ich aghritmasliq, pul xejleshte pisxikisi pütünley buzulghan bolush yaki eqilge sighmaydighan derijide israpchan bolush ehwallirini körüp turimen, hemde intayin qattiq échinimen. «Bala terbiyisi heqqidiki hazirqi zaman bilimliri Uyghurlargha néme üchün téxiche singip kirip bolalmaydu?» dep öz-özümdin köp soraymen. Méning perizimche hazirqi balilarning ehwaligha qarap özimizning kimlikini saqlap qélishtin ensirewatqan kishilerning sanimu barghanséri köpiyip méngiwatidu. Heqiqetenmu buningdin kéyin hemme yashlarni qutquzup qélish anche asan emes. Emma qattiq tirishsaq yashlar qoshunidiki rohiyiti, iradisi we pisxikisi küchlük kishilerni qutquzup qélish, hemde ularni toghra yéteklep, özimizning buningdin kéyinki ehwalini yaxshilashqa xizmet qildurush pütünley mumkin. Men bir dada, emma bala terbiyisi ilmining kesip ehli emes. Shundaq bolsimu men bu yerde bir qanche neper dunyada tonulghan mutexessislerning bala terbiyisi heqqidiki köz-qarashlirini tonushturup ötimen.

1-resim: «Epu qilish biz bashqilar üchün qilidighan ish emes; u özimiz üchün qilidighan ish bolup, biz shu arqiliq bextning yéngi yollirini tépish erkinlikige érishimiz.» Michael Josephson.

 

 

1. Bala Terbiyisidiki Bir Qanche Ijabiy Qa’idiler

 

Bala terbiyiside ata-anilar bilishke tégishlik ishlar nahayiti köp bolup, ularning ichidiki eng yadroluq orunda turidighini baligha diqqet bérish sen’itidin ibaret. Siz balingizni yaxshi terbiyileshte bilishke tégishlik ishlarning köpinchisini balingizni yéqindin közitish, balingizning her bir söz-herikitige inchikilep diqqet bérish arqiliq biliwalalaysiz. Bu bir asan ish emes. Bolupmu hazirqidek insanlarning kündilik turmushi nahayiti jiddiylik ichide ötidighan zamanda baligha yéterlik derijide diqqet bérish anche asan ish emes. Köpinche ata-anilar öz turmushini özliri arzu qilghandek sür’et bilen élip mangalmaydu. Shunglashqa birla waqitta köpligen ishlarning höddisidin teng chiqip yashashqa adetlinidu. Emma, birla waqitta köp xil ishlarni qilip yashash dawamliq paydiliq boluwermeydu. Yeni biz bezide balilargha yéterlik derijide diqqet bérish üchün bashqa bir qisim ishlirimizdin waz kéchishke toghra kélidu. Eger siz balingizni her waqit toluq chüshinip turmaydikensiz, u birer ishni xata qilghanda néme ishni xata qilghanliqini angqiriyalmay qalisiz. Balingiz birer xata yolgha méngishqa bashlighanda uni sézelmey qalisiz. Balingizni toghra yolgha bashlash üchün qaysi ishlarni qilishni bilelmey qalisiz.

 

A’ilide bala terbiyisini ching tutidighan ata-anilarning hemmiside özliri emel qilidighan bir qisim ijabiy qa’ide yaki ijabiy tüzüm bar bolidu. Méning perizimche, bundaq qa’ide yaki tüzümler oxshimighan bala terbiyisi heqqidiki kitablarda oxshimighan shekil we oxshimighan tertipte yézilghan bolidu. Oxshimighan milletlerde oxshimighan shekil we oxshimighan tertipte yézilghan bolidu. Shundaqla oxshimighan a’ililerdimu oxshimighan shekil we oxshimighan tertipte yézilghan bolidu. Emma ularning mezmuni asasiy jehettin bir-biriningkige oxshiship kétidu. Töwendikisi gherblikler yézip chiqqan bala terbiyisidiki ijabiy qa’ide yaki ijabiy tüzümning bir misali bolup, méningche u Uyghur a’ililirigimu xéli mas kélidu. Men sizge mushu mezmunni oqughanda özingizdimu ashundaq ijabiy qa’idiler barmu-yoq, eger bar bolsa ular qaysilar, hemde sizdiki qa’idiler bilen töwendiki qa’idilerning qandaq oxshaydighan yerliri we qandaq oxshimaydighan yerliri bar iken, dégen mesililer üstide azraq oylinip béqishni tewsiye qilimen:

 

1) Balingizgha diqqet bérish

2) Balingizgha we özingizge hörmet qilish

3) Eqilge sighidighan (söz-herikette orunluq bolush), mulayim we keskin bolush

4) Yol qoyush, öz-ara chüshenche hasil qilish we körsitip bérish arqiliq mesile tughulushning aldini élish we mesilini azaytish

5) Bala yaxshi ish qilghanda we ishni toghra qilghanda uni ilhamlandurush we mukapatlash arqiliq uning iradisini ijabiy jehettin téximu mustehkemlesh

6) Toghra tallash qilishning usullirini ögitish

7) Balingizgha eqilge sighidighan ümid we nishanlarni turghuzup bérish

8) Özingizge we a’ilingizge eqilge sighidighan ümidlerni békitip bérish

9) Balingizgha ünümlük we eqilge sighidighan cheklimilerni éniq bildürüp qoyush

10) Xata ish-heriketlerni chüshinish

11) Her bir ishqa shu ish bilen biwasite munasiwetlik bolush we balingizgha hörmet qilish sherti astida eqilge sighidighan inkaslarni bildürüsh

12) Izchil bolush

 

Yuqiridiki 12 qa’idining her biri bir parche uzun maqalige téma bolalaydighan bolup, men bu yerde peqet ularning ichidiki 1-qa’ide üstidila yene azraq toxtilip ötimen. Imkaniyiti bar bashqa qérindashlardin qalghan qa’idiler heqqidiki bilimlirini oqurmenler bilen ortaqlishishini ümid qilimen.

 

 

2. Balilargha Yéterlik Derijide Diqqet Bérish

 

Baligha yéterlik derijide diqqet bérish yuqiridiki 12 qa’ide ichidiki 1-qa’ide. Balilar 3 – 9 yashlarda turuwatqan waqtida, ularning ata-anilardin isteydighan eng muhim ishi ata-anilarning özliri qilghan ishlarni testiqlishi we özliridin nahayiti razi bolushi bolidu. Ata-anilirining özliri qilghan ishlardin pexirlinishi bolidu. Ata-anilarning özliri qilghan ishlardin minnetdar bolushi bolidu. Balilar ata-anisining özlirige bolghan qayilliqini bashqa hemme ishlardin üstün orun’gha qoyidu. Ular ata-anisining raziliqini we testiqini élish üchün yashaydu. Kichik balilar nahayiti köp gep qilidu. Bolupmu qizlar shundaq. Siz ashundaq kichik balilarning dadisi yaki apisi bolsingiz, balingiz kichik waqtida sizge gepni köp qilsa, u geplirige qulaq sélip, ulargha muwapiq inkas qayturup turung. Yeni, balingiz kichik waqtida uning gépige diqqet béring. Hemde balingizni testiqlap, uninggha qayilliqingizni bildürüp, uni étirap qilip, uninggha üzlüksiz halda ilham bérip turung.

 

Balilar ottura mektepke chiqqanda pütünley özgirip kétidu. Yeni ular anche gep qilmas bolup qalidu. Ular kichik waqtida sizning diqqitingizni qolgha keltürüsh üchün nahayiti kücheydu. Balilar chongraq bolghanda bolsa siz ularning diqqitini tartish üchün nahayiti kücheysiz. Bu ene shundaq ötne jahan. Emma, balilar kichik waqtida siz ulargha diqqet bermeydikensiz, balingiz oyunchuqini kötürüp qéshingizgha kelgende, siz

--Men xewer körüwatimen, öz öyüngge kirip oyna!

--Xotun, men musabiqe körüwatimen, balini bashqa yerge eketkine!

--Xotun, men bir kün ishlep nahayiti hérip kettim, hazir bala bilen hepileshküdek madarim yoq!

--Öyge bir dostum kélidu, öyüngge kirip uxla!

 

dégen’ge oxshash geplerni qilidikensiz, yaki balingizgha xuddi u sizning ishingizgha tosqunluq qiliwatqandek mu’amile qilidikensiz, siz özingizning atiliq burchini ada qilmighan bolisiz. Gerche siz sirtta bir kün xizmet qilghan bolsingizmu, sizning heqiqiy xizmitingiz sirttiki ishingizni tügitip, öyge qaytip kelgendin andin kéyin bashlinidu. Shunglashqa öz mejburiyitingizdin waz kechmey, bir heqiqiy dadigha layiq ish tutung. Choqum öyde balingiz bilen bir qisim waqitlarni bille ötküzüng. Balingizni kündüzi mektepke apirip qoyup, axshimi bolsa uning bilen karingiz bolmay, uni öz ixtiyarigha qoyup bermeng. Balingizni öyingizde kechkiche kompyutér oynashqa tashlap qoymang. Undaq qilmaydikensiz, balingiz intérnéttin bir jüp yéngi ata-ana tapidu. Dadiliq we apiliq burchingizni choqum layiqida ada qiling. Özingizning rolini kompyutér yaki yanfonlargha ötünüp bermeng. Balingiz kichik waqtida siz uninggha anche diqqet bermeydikensiz, ular chong bolup, musteqil bolghanda, siz ularning közige peqet bir xil pul belgisi bolupla körünisiz. Ular peqet pulgha éhtiyajliq bolup qalghandila sizning yéningizgha kélip, siz bilen uchrishidu. Yeni sizni peqet pul üchünla izdeydu. Yaki bolmisa sizni peqet bashqa birer éhtiyaji üchünla izdeydu. Ular téximu chong bolup, özi pul tapqudek bolghanda bolsa, ular sizni zadila izdimeydighan bolup qalidu. Siz ularni asanliqche körelmeydighan bolup qalisiz. Chünki, u chaghda siz balingizning turmushi bilen munasiwetsiz bir ademge aylinip qalisiz. Eger sizning balingiz bilen bolghan munasiwitingiz ashundaq bir haletke kirip qalghan bolsa, u chaghda siz muqerrer halda bir meghlubiyet yolida kétiwatqan bolisiz. Shunglashqa siz undaq ehwalning aldini élish üchün, bala kichik waqtida uninggha yéterlik waqit ajritishingiz kérek.

 

Yuqiridiki ishni qilish hergizmu asan emes. Normal ata-bala yaki apa-bala munasiwitini saqlap méngish üchün biz öz perzentlirimiz bilen eng yéqin dostlardin bolushimiz kérek. Ular biz bilen bille bolushni bashqilar bilen bille bolushqa qarighandimu bekrek yaxshi köridighan bolushi kérek. Ata-anilar dawamliq balining chishigha tégidighan kishilerning rolini élip qalmasliqi kérek. Uning eksiche, ata-anilar balilar bille bolghanda nahayiti huzurlinidighan, balilargha zor xushalliq élip kélidighan kishilerdin bolushi kérek.

 

 

3. Bala bilen Yaxshi Dostlardin Bolush

 

Yaxshi ata-anilardin bolush dégenlik hergizmu balilargha yaxshi oyunchuqlarni élip béridighan, yaxshi kiyimlerni élip béridighan, telep qilghan nersilirining hemmisini élip béridighan ata-anilardin bolush, dégenlik emes. Balilargha ashundaq nersilernimu muwapiq miqdarda élip bérish kérek. Emma, bala kichik waqtida uning eng éhtiyajliq bolidighini sizning waqtingiz.

 

Hazirqi jem’iyette sizdin waqit telep qilidighan ishlar nahayitimu köp. Siz balingizgha ayrim öy hazirlap bérisiz. Uninggha oyunchuq élip bérisiz. Uninggha ésil kiyim-kécheklerni élip bérisiz. Uninggha her ayda parche-purat ishlargha xejlesh üchün azraq ma’ash bérisiz. Emma, balingizgha öz waqtingizning bir qismini bermeysiz. Eger siz uninggha waqit bermeydikensiz, rohiy jehettin u sizdin ayrilip kétidu. U siz bilen bolghan munasiwetni üzüwétidu. Nahayiti burunla bir xil musteqil hayatni bashlap kétidu. Hazirqi jem’iyette balilarning kichik turupla musteqil bolup kétishi dégenlik, u sizdin yiraqliship kétishi, dégenlik bolidu.

 

Bu bir intayin éghir mesile. Balimizni qandaq chong qilish bir nahayiti keskin mesile. Biz balimiz bilen nahayiti ochuq-ashkara we nahayiti éniq alaqe munasiwiti ornitishimiz kérek. Bizning en’enimiz we exlaqiy ölchimimiz boyiche qobul qilin’maydighan, toghra körülmeydighan, hetta cheklen’gen nurghun ishlar bar. Emma, balilirimiz ashundaq ishlarni her küni sirtta anglap turidu. Teshwiqat taxtayliri yaki téléwizorlardin körüp turidu. Intérnéttin oqup turidu. Mektepte uchritip turidu. Qisqisi, balilar biz yaxshi körmeydighan nurghun nersiler bilen uchriship turidu. Bu bir ré’alliq. U yalghuz peqet Uyghurlarghila tewe mesilimu emes. Balingiz her küni mekteptin öyge kélip, sizge özi körgen yaki anglighan, adette «nachar ishlar» hésablinidighan ishlarni sözlep berse, siz uninggha qandaq mu’amile qilisiz? «Aghzingni yum, bizning öyde undaq geplerni déyishmeymiz!» demsiz? Eger shundaq désingiz, siz balingiz bilen bolghan alaqe yolini tosuwetken bolisiz. Shuningdin bashlap balingiz sizge héliqidek geplerni qilmaydighan bolidu. Bu dégenlik balingiz héliqidek ishlarni ikkinchi körmeydu, anglimaydu, we u heqte bashqilar bilen paranglashmaydu, dégenlik emes. Balingiz u heqte sözlishidu, emma siz bilen emes, bashqilar bilen, yaki dostliri bilen sözlishidu. Netijide u sizning emes, bashqilarning körsetmisi yaki yéteklishige érishidu. Undaq körsetme we yétekleshlerning bir qismi siz arzu qilghan nersilerdin emes bolup chiqidu. Balingiz kichik waqtida siz uning bilen pikir almashturup turush yolini, yaki uning bilen bolghan xewerlishish-alaqilishish yolini étip qoyidikensiz, balingiz chong bolghanda siz qilghan ishingizgha pushayman yep, yighlap olturup qalisiz.

 

 

4. Er-xotunluq Munasiwiti

 

Bir saghlam jem’iyet berpa qilishning aldinqi sherti a’ililerni saghlamlashturushtin ibaret. Eger a’ililer bir xil buzulghan halette mewjut bolup turidiken, bashqa güzel istekler heqqide söz échish mumkin emes. Bezi a’ililerde er-xotun ikkiylen her küni dégüdek urushup turidu. Oy ichi kinaye sözlerdin xaliy bolalmaydu. Er-xotun ikkiylen he désila bir-birini chüshürüp turidu. Öy ichi orunsiz kinayiler, orunsiz tenqidler we bir-birining könglini aghritidighan sözlerdin xaliy bolalmaydu. Siz qandaq gepler ayalingizning chishigha tégidighanliqini bilisiz, shundaqtimu bilip turup ayalingizning chishigha tégidighan geplerni qilisiz. Köpinche waqitlarda ayal kishimu qandaq sözler érini eng chichanglitidighinini bilidu, shundaqtimu «Néme ish bolidikin, qéni körüp baqay», dep, héliqidek geplerni qiliwéridu. Bu ishlarning hemmisini öydiki bala körüp turidu. Shuning bilen bala er-xotunlar arisidiki söz oyuni we jenglerning heqiqiy ziyan tartquchisigha aylinidu. Yeni, bala ata-anisidin yuqiriqidek qiliqlarni öginip, özide dada-apisiningkige oxshash kishilik xaraktérlerni yétildürüp, chong bolghanda öz ata-anisigha oxshash dada yaki anilardin bolidu.

 

Bir qisim toy qilghan jüplerde bir-birini epu qilish tuyghusi yoq. Bir qisim erler xizmet ornidiki kishilerge intayin siliq we edep bilen mu’amile qilidu. Dostlirigha nahayiti obdan mu’amile qilidu. Ayal xizmetdashlirigha téximu shundaq. Emma ishtin yénip öyge kélip, ayali «Bügün ishliringiz qandaqraq boldi?» dep sorisa, «Men bir kün ishlep hérip kettim, u ishlar toghrisida sözleshküm yoq!» dep qopalliq bilen jawab béridu. Shuning bilen öy ichide bir xil saghlam er-ayalliq munasiwiti wujudqa kelmeydu.

 

Siz axirqi qétim qachan öz meylingiz bilen ayalingizgha bir sowghat élip bérip baqtingiz? Axirqi qétim ayalingiz özige bir nerse élish toghrisida sizdin meslihet sorighanda, siz uninggha qandaq mu’amile qildingiz? Siz axirqi qétim qachan bir süpetlik waqtingizni ayalingiz bilen bille ötküzüp baqtingiz? Qachan ayalingizni bazargha élip chiqip, uninggha bir nerse élip bérip baqtingiz? Uning bilen bir kinoni bille körüp baqtingiz? Ayalingizning sizning waqtingizgha éhtiyaji bar. Sizning xizmet sirtidiki waqtingizning hemmisini kompyutér bilen hepiliship yaki dostliringiz bilen bille bolup ötküzüshingiz hergizmu bir saghlam ehwal emes. Eger bosh waqitliringizni ashundaq ötküzidikensiz, ayalingiz siz bilen toy qilghandek, sizge xotun bolghandek hés qilmaydu. Siz üchün eng muhim nerse ayalingiz bilen baliliringiz. A’ilingizdikiler zörür bolghan waqitlarning hemmiside sizning yardimingizge érishish hoquqigha ige. Bu ish dinimizda nahayiti éniq belgilen’gen. Yeni, dinimizda öz a’iliside eng yaxshi rol oynighan kishiler eng yaxshi kishiler bolup hésablinidu. Shunga siz her waqit a’ilingizdikilerni 1-orun’gha qoyushingiz, hetta özingizdinmu üstün orun’gha qoyushingiz kérek.

 

Siz bezide öz aningizgha xizmetdashliringizgha mu’amile qilghandek yaxshi mu’amile qilmaysiz. Dostliringizgha mu’amile qilghandek yaxshi mu’amile qilmaysiz. Aningiz siz bilen téléfonda 5 minut artuq sözlishiwalmaqchi bolsa uninggha taqet qilalmaysiz. Sizning bezi ishliringizni azraq tenqid qilip qoysa uni qobul qilalmaysiz. En’eniwi qa’idimiz boyiche élip éytqanda, aningizning gépini anglap qoyush sizning wezipingiz. Siz burun yighlighanda, apingiz sizge «Bashqa öyge kirip yighla, méning séning bilen karim yoq» démigen. Eksiche u sizdin xewer alghan. Biz érimizge yaki ayalimizgha eng yaxshi mu’amile qilishimiz kérek. Ata-animizgha eng yaxshi mu’amile qilishimiz kérek. Bu kishilik munasiwetning asasi bolup, eger bizning ayalimiz yaki érimiz bilen we ata-animiz bilen bolghan munasiwitimiz yaxshi bir terep qilalisaq, bashqa barliq munasiwetlernimu yaxshi bir terep qilalaymiz. Biz mushu ikki munasiwetni yaxshi bir terep qilghandila, andin yaratquchimiz bilen bolghan munasiwetnimu yaxshi élip mangalaymiz. Bizning érimiz yaki ayalimiz yaratquchining bizge ata qilghan sowghiti. Eger biz ashu sowghattin minnetdar bolmaydikenmiz, yaratquchidin minnetdar bolmighan bolimiz. Bizning ata-animiz bilen munasiwitimizmu hem shundaq. Eger ulardin minnetdar bolmaydikenmiz, emeliyette yaratquchidin minnetdar bolmighan bolimiz.

 

Hazirdin bashlap özingizde mundaq bir özgirish yasang: Kechlik ghizani a’ilingizdikiler bilen bille yeng. Kechlik ghizani ayrim yémeng. Uni bashqa yerde yémeng. Uni bashqa waqitta yémeng. Mexsus waqit ajritip, kechlik ghizani a’ilingizdikiler bilen bille yeng. Bek köp waqit ajritalmisingizmu, her küni belgilik waqit ajritip, ashu waqitta a’ilingizdikiler bilen bille bolung. Xuddi mexsus waqit chiqirip téléwizor körgen’ge, mexsus waqit chiqirip tapshuruq ishligen’ge, mexsus waqit chiqirip xizmet qilghan’gha oxshash, mexsus waqit ajritip a’ilingizdikiler bilen bille bolung. Shundaq qilishning nahayiti zor paydisi bar. Öz a’ilingizde ashundaq bir ishni bashlap béqing. Shundaq qilsingiz nahayiti tézla uning netijisini körisiz: Sizning ayalingiz yaki éringiz we baliliringiz bilen bolghan munasiwitingiz nahayiti tézla yaxshilinishqa bashlaydu.

 

 

5. Turmushta Tengpungluqni Ishqa Ashurush

 

Ata-anilar, bolupmu dadilar üchün turmushta bir tengpungluq saqlash nahayiti muhim bolup, men bu mesile üstide özümning bir ayning aldida torlargha chiqarghan «Dadilar bilishke tégishlik muhim ishlar» dégen maqaliside tepsiliy toxtaldim. Shunga bu yerde u mezmunlarni qayta tekrarlimaymen. Men u maqalini téxiche oqup baqmighan qérindashlargha uni bir qétim oqup chiqishni tewsiye qilimen.

 

«Shübhisizki, Allah silerni amanetlerni igisige qayturushqa, kishiler arisida höküm qilghanda adil höküm qilishqa buyruydu, Allah silerge nesihet qilghan ishlar némidégen yaxshi, Allah heqiqeten (sözünglarni) anglap turghuchidur [4:58].»

 

Eger siz bir dada bolidikensiz, ayalingizning sizde heqqi bar, baliliringizning sizde heqqi bar, hemde ata-aningizningmu sizde heqqi bar. Siz birsining heqqini qurban qilish bedilige yene birsining heqqini qaytursingiz bolmaydu. Ularning hemmisining sizde ayrim-ayrim heqqi bar. Yaratquchimiz sizge ularning heqqini bérishte choqum adil bolushni buyrughan. Bu ishta siz choqum bir xil tengpungluqni emelge ashurushingiz kérek. Eger siz bir muwapiq tengpungluqni ishqa ashurmaydikensiz, sizning öyingiz jédel-majiralardin xaliy bolalmaydu. Qudiliringiz bilen, baliliringiz bilen, we ayalingiz yaki éringiz bilen bolghan urushushlarning ayighi üzülmeydu. Bu ishta ayallarningmu belgilik mes’uliyiti bar. Yeni ayallar erlirining bir xil tengpungluqni emelge ashurushigha yéqindin yardemde bolushi kérek. Bu jehette ayallarmu yaratquchi aldida jawabkar. Qisqisi, bu jehette erlermu we ayallarmu choqum öz mejburiyetlirini toluq ada qilishi kérek. Hemde qilghan emelliri üchün ayalliri yaki erliridin mukapat telep qilmasliqi kérek. Chünki uning mukapati yaratquchidin kélidu. Yaratquchimiz bizge nahayiti köp németlerni ata qilghan bolup, biz her qanche qilsaqmu u németlerni sanap tügitelmeymiz. Shundaq turuqluq biz yene özimizge ata qilin’ghan nersilerge razi bolmay, bir-birimizdin aghrinip, we bir-birimizdin narazi bolup yürsek, u bizning özimizge ata qilin’ghan nersilerdin toluq minnetdar bolmighanliqimizni körsitidu. Shunglashqa biz choqum öz-ara aghrinipla yürüshni toxtitip, bir-birimizni qedirleshni toluq öginiwélishimiz kérek.

 

 

6. Ülge Bolup Terbiyilesh

 

Balilirimiz kichik waqtida bizning néme üchün ularni qattiq bashquridighanliqimizni chüshenmeydu. Balilirimiz kichik waqtida bizning ularni qattiq bashqurushimiz emeliyette bizning ulargha köygenlikimiz ikenlikini chüshenmeydu. Balilar kichik waqtida bu ishlarni toghra chüshinishi mumkin emes. Emma, biz ata-anilar balilar bu ishni néme üchün toghra chüshinelmeydighanliqini bilishimiz kérek. Biz burun bala bolup baqqan. Biz bala waqtimizda balilirimizning béshidin hazir ötüwatqan ehwallarni öz béshimizdin ötküzüp baqqan. Bizmu eyni waqitta ata-animiz bizge qattiqliq qilghanda, biz hergizmu «Bu ata-anamning manga köyünüshi» dep oylimighan. Shunglashqa balilirimizmu bizning néme üchün ulargha qattiqliq qilidighanliqimizni chüshinelmeydu. Peqet balilar chong bolghandila, peqet ular dada yaki apa bolghandila andin ata-anisi qattiq köygenliki üchün özlirini qattiq bashqurghanliqini chüshineleydu.

 

«Mallar we balilar dunya tirikchilikining zinnitidur, baqi qalidighan yaxshi emellerning sawabi perwerdigaringning neziride téximu yaxshidur. Ümid téximu chongdur [18:46].» Yaratquchimiz bu yerde peqet pul bilen balilardin ibaret ikkila nersini tilgha élip, pul bilen balilar bu dunyadiki hayatni güzelleshtürüp béridighan ikki nersidur, deydu. Yaratquchimiz muqeddes kitabning yene 7 – 8 yéride bizge pul we bala bilen medet bergenlikini, bizge pul we bala arqiliq yardem qilghanliqini tilgha alidu. Qisqisi, baliliq bolush barliq insanlarning qelbige sélip qoyulghan bir xil tebi’iy istek, yaki tebi’iy arzudur.

 

Bizge balilar bir xil yardem, bir xil medet, we bir xil sowghat süpitide ata qilinish bilen birge, ata-anilargha shuninggha chushluq mes’uliyetlermu yüklen’gen. Bizge bérilgen her bir sowghat melum shertler bilen bille kélidu. Yeni dada bilen anigha, yaki er bilen ayalgha balini muwapiq yosunda béqip chong qilish mes’uliyiti yüklen’gen bolup, waqti kelgende bu mes’uliyetning soriqi bolidu.

 

Bu dunyadiki héch qandaq bir muhebbet dadining oghligha bolghan muhebbiti, we anining qizigha bolghan muhebbitini bésip chüshelmeydu. Yeni, omumlashturup éytqanda, peqet dadila oghlining chong bolghanda özini bésip chüshishini arzu qilidu. Özidin yaxshiraq xizmet tépishini, özidin köprek pul tépishini we özidin yaxshiraq bayashat yashishini isteydu. Apimu qizigha shundaq qaraydu. Peqet dadidila öz oghligha nisbeten qizghinish yaki körelmeslik tuyghusi peyda bolmaydu. Shuninggha oxshash peqet anidila öz qizigha nisbeten qizghinish yaki körelmeslik tuyghusi peyda bolmaydu. Qérindashlar arisidiki munasiwet, er-xotunlar arisidiki munasiwet, we dost-buraderler arisidiki munasiwette siz bashqilarning özingizni nahayiti yuqiri derijide bésip chüshüshini xalimaysiz. Ular sizni nahayiti yuqiri derijide bésip chüshidiken, siz ulargha melum derijide hesetxorluq qilisiz. Ularni melum derijide körelmeysiz. Ularning sizni bésip chüshkenlikini tedriji qobul qilsingizmu, emma ulargha hergizmu öz oghlingiz yaki öz qizingizgha xoshal bolghandek xoshal bolalmaysiz.  Eger siz bir dada bolidikensiz, hergiz oghlingizgha hesetxorluq qilmaysiz. Eger siz bir ana bolidikensiz, hergiz qizingizgha hesetxorluq qilmaysiz. Dada özini bésip chüshken oghlidin heqiqiy yosunda pexirlinidu. Ana özini bésip chüshken qizidin heqiqiy yosunda pexirlinidu. Bashqa her xil kishiler bilen bolghan munasiwettiki pexirlinishning derijisi hergizmu bu ikki xil pexirlinishke yetmeydu. Bu insanlarning bir xil tebi’iy xususiyiti bolup, yaratquchi bizni ene shundaq yaratqan. 

 

Baligha qandaq mu’amile qilish intayin muhim. Eger siz bir on-nechche yashliq balingizgha chonglargha mu’amile qilghandek mu’amile qilidikensiz, balingizmu xuddi bir chong bolghan ademdek ish tutidu. Eger siz uninggha kichik balilargha mu’amile qilghandek mu’amile qilidikensiz, u halda balingizmu qet’iyla chong bolmaydu. Bundaq netijini keltürüp chiqarghan siz özingiz bolisiz—Balingizning chong bolushigha yol qoymighanliqingiz, we uning chong bolushigha purset yaritip bermigenlikingiz üchün, u bir bala bolup turuwéridu. Terbiyini tégishlik ünümge érishtürüsh üchün, siz aldi bilen balingizgha ishinip, uning bilen ochuq-ashkara parangliship turung. Bezi ishlarda balingizdin meslihet sorap, uning pikrini éling.

 

Bizning dinimizda bir bala 14 – 15 yashlargha kirgende toluq yétishken chonglar qatarigha kirgen bolup hésablinidu. Emma hazirqi zaman jem’iyitide balilar 18 – 19 yashlargha kirmigüche baliliq dewri bilen chonglar yéshi otturisidiki ösmürler qatarida mu’amile qilinidu. Eqliy jehette siz 18 yashlargha kirgen yashlarghimu bir kichik baligha mu’amile qilghandek mu’amile qilidikensiz, u balimu kichik balidek ish tutidu. U balimu kichik bala qiyapitige kirip qalidu. Hergizmu chonglargha oxshash ish tutmaydu.

 

Dangliq diniy alim Ibin Qéyum mundaq deydu: Omumlashturup éytqanda, balilarning yoldin chiqip kétishi ular kichik waqtida ata-anilirining ularni yaxshi terbiyilimigenlikidin bolidu. Ibin Qéyum bu sözlerni buningdin 800 yillar burun dégen bolsimu, u bizning hazirqi halitimizgimu nahayiti mas kélidu. Ibin Qéyumning déyishiche bir qisim ata-anilar «men balamgha köydüm», dep bir qisim ishlarni qilidu, emeliyette bolsa balilarning kéyinki ömri nuqtisidin élip éytqanda ular balilirigha éghir derijide ziyankeshlik qilidu. Heqiqetenmu bir qisim baligha nahayiti köyümchan kelgen ata-anilar «Men balamgha eng yaxshi ishlarni qilip berdim» dep oylap, bezi ishlarni qilidu. Emeliyette bolsa uzun-muddetlik nuqtisidin élip éytqanda ularning balilirigha qilip bergini eng yaman, eng eski, yaki eng ziyanliq ishlar bolup chiqidu. Yeni ular maddiy nersilerge heddidin ziyade ehmiyet bérip, balilirining rohiy saghlamliqigha anche köngül bölmey, balilirining rohiy saghlamliqini anche muhim orun’gha qoymay, shuning bilen balilirigha «yaxshi ish qilip berdim» dep, emeliyette bolsa ziyanliq ishlarni qilip béridu. Shunglashqa bala terbiyiside biz uzun-muddetlikni közlishimiz kérek. Biz balilirimiz kempütni bek köp yep ketse ularni tosimiz. Balilirimiz tatliq ichimliklerni köp ichip ketse ularni tosimiz. «U nersiler balamning bedinige ziyanliq», dep oylaymiz. Balilirimizni bedinige ziyanliq ishlardin tosimiz. Undaqta balilarning rohiy saghlamliqigha ziyanliq ishlarchu? Biz undaq ishlarni qanchilik nazaret qilimiz? Balilirimizni ularning rohiy saghlamliqigha ziyan yetküzidighan ishlardin qanchilik tosimiz? Biz choqum balilarning uzun-muddetlik ehwalini közde tutup, ularning rohiy jehettinmu saghlam chong qilishqa qattiq küchishimiz kérek. Bezi ishlarda balilirimizgha yol qoyup, bezi ishlarda ulargha qattiq bolushimiz kérek.

 

Eger yaxshi terbiyilinidiken, balilirimiz heqiqetenmu bizning turmushimizgha tatliqliq élip kélidu. Heqiqetenmu ata-anilargha zor xushalliq élip kélidu. Bundaq ehwalni balilar chüshenmeydu. Emma dada yaki apa bolup baqqan hemme kishiler nahayiti yaxshi chüshinidu. Ata-anilar üchün turmushtiki eng zor xushalliq balisining chirayidiki külkini körüsh, hemde balisi qolgha keltürgen netijilerni körüshtin ibaret. Balini yaxshi terbiyilesh yalghuz bu dunyadila nahayiti ehmiyetlik bolup qalmay, yene bir dunyadimu nahayiti chong ehmiyet we zor qimmetke ige. Dinda bilimlik qérindashlirimiz bu nuqtini nahayiti yaxshi chüshinidu.

 

Nurghun ata-anilar 15 – 20 yashliq balilirini idare qilishta nahayiti éghir qiyinchiliqlargha duch kélidu. Balilirigha qandaq gep ötküzüshni bilmey qalidu. Balilirini toghra yolgha kirgüzelmey qalidu. Bala 15 – 20 yashlargha kirgende ularni biraqla bir yaxshi baligha aylandurup qoyalaydighan birer yaxshi usul yoq. Birer yaxshi dora yoq. Birer yaxshi du’a yoq. Siz balingiz 15 – 20 yashlargha kirgiche uni qandaq terbiyiligen? Uni qandaq yétekligen? Balingizning hazir qandaq bolup qalghanliqi sizning uni burun qandaq terbiyiliginingiz, uninggha burun qanchilik waqit ajratqanliqingizning netijisi.

Bala terbiyiside ata-anilarning ülgilik roli intayin zor bolidu. Balingiz kichik waqtida siz uninggha unchiwala köp ishlarni qilip bérelmigen teqdirdimu, hemme jehette balingizgha yaxshi ülge bolup béring. Shundaq qilsingiz balingiz bezide sizni shu waqitning özidila dorimasliqi mumkin. Hetta bezide balingiz yoldin u yaq yaki bu yaqqa azraq qéyip chiqip kétishimu mumkin. Emma chong bolush jeryanida balingizning qelbide sizning qandaq dada bolghanliqingiz, we sizning qandaq apa bolghanliqingiz nahayiti chongqur orun alidu. Shuning bilen balingiz bir mezgil yoldin chiqip ketken teqdirdimu, u sel chong bolup toluq eqilge kirgende, öz qelbide bashqa héch nersini emes, peqet sizning qandaq dada we qandaq apa bolghanliqingizni tapidu. Shuning bilen u bashqa kishilerni yaki bashqa ishlarni emes, peqet dadisini we apisini dorap, dadisi we apisi tutqan yolni tutidu. Dadisi we apisining kishilik xaraktéri we ésil xisletlirini namayan qilidu. Xuddi shuninggha oxshash, eger siz bir dada bolup, balingiz kichik waqtida uninggha körsitip turup ayalingizni urghan bolsingiz, oghlingiz chong bolghanda uning öz ayalini urush éhtimalliqi intayin yuqiri bolidu. Balingiz kichik waqtida siz bashqa ayallargha öginip qélip, öyde ayalingiz bilen dawamliq jédel chiqirip yürgen bolsingiz, oghlingiz chong bolghanda uning siz mangghan ashundaq yolda méngish éhtimalliqi nahayiti yuqiri bolidu. Yeni, eger siz balingiz kichik waqtida xata ishlarni köp qilsingiz, yalghuz özingizla yoldin ézip qalghan bolmay, balingiznimu yoldin azdurghan bolisiz. Hazirqi zaman pisxologiye ilmi bu ishni toluq ispatlap bolghan bolup, bu pakitni köp sanliq ilim ehliliri étirap qilidu.

 

Qisqisi, bala terbiyiside ata-anilar yalghuz baligha éghizda terbiye béripla qalmay, öz-ish herikiti bilenmu terbiye qilishi kérek. Eger siz yalghuz geplernila qilip, balingizgha qoyghan teleplerni özingiz emeliyette ishqa ashurmaydikensiz, siz qilghan terbiye hergizmu ünüm bermeydu. Balingizdin köp kitab oqushni telep qilishtin burun siz özingiz öyde köp kitab oqushni bir adetke aylandurup bolung. Balini öyde tapshuruq ishleshke sélip qoyup, özingiz olturushlarda yürmeng. Balingizdin telep qilghanni özingiz aldi bilen qilmaydikensiz, telipingiz hergizmu emelge ashmaydu. Hemme jehetlerde balingizgha siz özingiz bir yaxshi ülge bolup bermeydikensiz, siz qilghan terbiye choqum bir éghir we échinishliq meghlubiyet bilen netijilinidu. Balingizni öydin chiqip bolghuche qattiq qolluq bilen boysundurup turalighan teqdirdimu, balingiz öydin ayrilghan haman siz bilen bolghan munasiwetni asasiy jehettin toluq üzüp tashlaydu. Emma, eger siz gepnimu qilip, balingizdin telep qilghan ishlarni özingizmu teng qilidikensiz, özingizmu bir xil ésil exlaq, ésil xislet we ésil kishilik xaraktér bilen yashaydikensiz, éringiz yaki ayalingiz bilen inaq ötidikensiz, balingiz chong bolghanda choqum sizni doraydu. Chünki, undaq ehwalda balingizning qelbide chongqur orun alghini peqetla siz tikligen ashu yaxshi ülgidinla ibaret bolidu. Bu ishta bir xil chongqur ilmiy uqum mewjut emes. Birer séhirgerlikmu mewjut emes. Siz balingizgha qandaq ülge bolup bergen bolsingiz, balingiz ashu ülge boyiche ish tutidighan bolidu.

 

 

7. A’ile Qimmet Qarishi

 

Bizning ish-herikitimizni kontrol qilidighan nerse bizdiki qimmet qarishi bolup, u bizning kishilik xaraktérimiz, exlaqimiz we biz qolgha keltüreleydighan netijilerni belgileydu. Shunglashqa bizning öz perzentlirimizge qilip béreleydighan eng muhim ishimiz ularda ijabiy qimmet qarishini yétildürüsh, shu arqiliq ularning kelgüside aqilane ish qilidighan kishilerdin bolushigha, bextlik kishilerdin bolushigha, we yaramliq kishilerdin bolushigha yardem qilish. Bu bir addiy ish emes. Uni emelge ashurushtiki 1-qedem özimizning némige ishinidighanliqi we perzentlirimizdin némige ishinishni isteydighanliqimizni toluq éniqlap chiqish, hemde özimizning qimmet qarishining tüzülüshi nahayiti murekkep ikenlikini toluq tonup yétish. Köpinche waqitlarda biz éghizimizda deydighan qimmet qarishi biz emeliyette qollinidighan qimmet qarishigha oxshimaydu. Bizning hayat nishanlirimizni özimizning éhtiyaji bilen özimizning arzusi belgileydu. Qimmet qarashlirining yene bir katégoriyisi bar bolup, u qaysi ishlarning ünüm béridighanliqi we qaysi ishlarning ünüm bermeydighanliqi heqqide bolidu. Ashu qimmet qarashliri özimiz istigen nersilerge érishish üchün qandaq ishlarni qilidighanliqimizni belgileydu. Yuqiriqilardin bashqa yene bir xil qimmet qarashlirimu bar bolup, ular bizning némining toghra, némining xata ikenliki heqqidiki exlaqiy köz-qarashlirimizdin terkib tapqan bolidu. Ésil kishilik xaraktérge ige kishilerde mushu xilgha tewe qimmet qarashliri bashqa qimmet qarashliridin üstün turidu.

 

Perzentlerning yéshigha asasen, ata-anilar öz-ara meslihetleshken asasta özlirining töwendiki sahelerdiki qimmet qarashlirini yézip chiqip, uni öz perzentlirige bir nesihetname yaki teklip-tewsiye qilip berse, uning paydisi nahayiti zor bolidu:

--Kishilik xaraktér we exlaq

--Étiqad we ilahiyetlik

--Öylük bolush we a’ile munasiwetliri

--Dostluq

--Oqush

--Öz-özige tayinish

--Pozitsiye

--Xalisane xizmet

--Muweppeqiyet

--Pul we maddiy-bayliq

--Haraq we zeherlik chékimlik

--Toy qilishtin burunqi jinsiy munasiwet

 

Biz özimiz qilghan her bir söz-herikette balilirimizgha qimmet qarashlirini ögitimiz. Emma, ulargha qandaq qimmet qarashlirini ögitiwatqanliqimizni özimiz dawamliq chüshinip turalmaymiz. Shunglashqa mexsus waqit chiqirip, özimizning a’ile qimmet qarashlirini bayan qilidighan bir yazma teyyarlisaq uning balilirimizgha bolghan paydisi nahayiti zor bolidu. Men tereqqiy qilghan ellerdiki milletler ichide Yehudiylarning mundaq bir ishini bilimen: Her bir Yehudiy a’ilisi özlirining hayat tejribilirini utturluq bir xatire depterge yézip méngip, perzentliri chüshen’güdek bolghanda ata-ana u xatire depterni balilirigha bir «nesihetname» süpitide béridu. Méningche Yehudiy balilirining hemme ishta nahayiti puxta kélishining we nahayiti pishqan bolushining bir sewebi ene shu.

 

 

8. Yépish Sözi

 

Bala terbiyisi xuddi bir sistéma inzhénérliqigha oxshaydu. Bir balining yaxshi terbiyilinishide yalghuz mektep we jem’iyetning roli intayin muhim bolupla qalmay, a’ilining rolimu intayin muhim. Yaki, téximu éniqraq qilip éytsaq, bala terbiyiside mektep we jem’iyetke qarighanda a’ile terbiyisi, yeni ata-anilarning terbiyisi téximu muhim. Xata yolgha kirip qalghan balilar asasiy jehettin buzulghan a’ilidin chiqidu. Bashqilargha qarighanda balilirini nahayiti edeplik, nahayiti qabiliyetlik, nahayiti bilimlik we nahayiti sapaliq chong qilidighan gherblik aq tenlikler, Yaponlar we Yehudiylar qatarliq bir qisim millet kishilirige qarap baqidighan bolsaq, kichik balisi bar anilarning asasliq qilidighan ishi balisini yuqiri mes’uliyet we qattiq tüzüm bilen sistémiliq terbiyilep östürüsh ikenlikini bayqaymiz. Yéqinqi bir qanche yilning mabeynide Uyghurche torlarda tonushturulghan, wetende we chet elde yaxshi netije qazan’ghan Uyghurlarning bir ortaq alahidiliki, ular kichik waqtida ularning ata-aniliri a’ile terbiyisini nahayiti ching we nahayiti sistémiliq tutqan. Bala terbiyisini bashqa köpligen ishlardin muhim orun’gha qoyghan. Bizning hoquq we kesip jehette yuqiri derijilik nopuzgha ige bolghan kishilirimiz ichide baliliri yaxshi chong bolmay, yaman yolgha kirip ketken ehwallar az emes. Eger ularning ehwalini inchikilep tekshürüp baqidighan bolsaq, ular baliliri kichik waqtida öz xizmiti yaki öz kespi bilen aldirash bolup kétip, balisigha anche waqit ajratmighanliqini bayqaymiz. Turmush helekchiliki we özliri oyun-tamashigha bek bérilip kétish sewebi bilen balilirigha anche waqit ajritalmighan, yaki bala terbiyisige pütünley sel qarighan a’ililerde chong bolghan balilar ichide yoldin chiqip ketkenler intayin köp. Qisqisi, baligha waqit we zéhin ajritish bir xil rohiy meblegh sélish jeryani, balini ilmiy qa’idiler boyiche sistémiliq terbiyilesh bolsa bir xil sistéma inzhénérliqi jeryani bolup, siz mebleghni qanche köp salsingiz, hemde inzhénérliqni qanche ilmiy we süpetlik qilsingiz, siz érishidighan netijimu shunche köp we shunche yaxshi bolidu. Men mezkur yazmining bala terbiyiside toghra yol tapalmay qalghan ata-anilargha bir az yardem qilalishini ümid qilimen.

 

 

Paydilinish Matériyalliri:

 

[1] Time, Love, Praise and Encouragement in Relationships - Nouman Ali Khan, ICNA Convention 2010

https://www.youtube.com/watch?v=GgT3AQdv3pg

 

[2] Parenting with Purpose & by Example by Sh. Yasir Qadhi

https://www.youtube.com/watch?v=A0hxqJLeX3g

 

[3] Khutbah: The Family & Raising children - Tips for Muslim Parents - Yasir Qadhi | 18th January 2013

https://www.youtube.com/watch?v=z1EEwEeVdKc

 

[4] The 12 disciplinary elemens

http://life.familyeducation.com/parenting/discipline/45271.html

 

[5] Pay attention to your child

http://life.familyeducation.com/parenting/family-time/45272.html

 

[6] COMMENTARY 980.2: Family Values

http://whatwillmatter.com/2013/04/commentary-822-1-family-values/

 

 

Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirlidi.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti