Elyüksel

2016-yili 7-ayning 1-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.bagdax.cn/thread-58753-1-1.html

(Mezkur maqalini méning bir «tonushum» teyyarlighan bolup, uni aptorning qollishi bilen mezkur munberge yollap qoydum.)

 

Töwendikisi men izdinish arqiliq toplighan, hemde özüm muhim dep bilgen Yawropa elliri bilen Asiya ellirining bir qisim perqi, tarix, millet, milliy kimlik we döletke ait bir qisim ilmiy köz-qarash we muhim melumatlar.

 

Tarix tetqiqatining toghra usuli:

tarix tetqiqati bilen shughullinidighanlar ichide mundaq 2 xil kishiler bar. Ularning biri, "tarixtin paydilan'ghuchilar" bolup, ular peqet pakitlar we sanliq melumatlar asasida tetqiqat élip baridu. Ularning yene biri bolsa "qopal tepekkurchilar" bolup, ular nezeriyilerni emeliyetke we pakitlargha tetbiqlaydu. Démisimu pakitlar öz-özi üchün sözlimeydighan bolup, peqet analiz qilish arqiliqla pakitlarni muwapiq qimmetke érishtürgili bolidu. Analiz qilish bolsa "qopal tepekkur" ni telep qilidu. Chongqur analiz bilen birleshtürmey, peqet tarixtiki chong weqeler we ashu weqelerning kélip chiqishigha sewebchi bolghan indiwiduallarni bayan qilidighan mezmunlar peqet oydurmilar we riwayetler derijisidila toxtap qalidu. Undaq mezmunlar qiziqarliq oqushluq bolalishi mumkin, emma ular ijtimaiy we iqtisadiy küreshlerning muhimliqini we ashu küreshler tesir körsetken özgirishlerni chüshinishke yardem qilalmaydu. Undaq mezmunlar ashu küreshler peyda qilidighan hoquq-hakimiyet munasiwetlirini, we ular wujudqa keltüridighan kontrol qilish we mejburlash usullirini chüshinishkimu yardem qilalmaydu. Shuning bilen tarix bir qanche indiwiduallar qolgha keltürgen netijiler bilen ular sewebchi bolghan meghlubiyetler, hemde ularning "yaxshi" niyetliri bilen "yaman" emellirining tarixighila aylinip qalidu. Ashundaq bir jeryanda tarix riwayetke, we tarixshunaslar bolsa hékaye éytquchilargha aylinip qalidu. Bundaq ehwaldin saqlinish üchün, tarixiy shexsler choqum ularning ijtimaiy, iqtisadiy we medeniyet arqa körünüshliri bilen bille chüshinilishi kérek.

 

Étnik toqunush siyasiy mesile:

étnik toqunushni siyasiy mesile, dep chüshinishke bolidu. Siyasiy jeryan exlaq we prinsiplarni étibargha almay, peqet hoquq-hakimiyetnila közde tutidu. Hoquq-hakimiyetni analiz qilish usulliri ichide mundaq 2 xil usulmu bar. Uning biri "hoquq kélishish we ézish arqiliq yürgüzülidu", dep analiz qilish usuli bolup, yene biri bolsa "hoquq üstünlükni igilesh we basturush arqiliq yürgüzülidu", dep analiz qilish usuli. Birinchi xil usulda, "igilik hoquqini tiklesh üchün, bir ijtimaiy kélishim süpitide, eslidiki hoquqtin waz kéchilidu", dep qarilidu. Mushu xil usul boyiche qarighanda, her qétim hoquq kéngeytiwétilgende, u bir ézish jeryanigha özgiridu. Ikkinchi xil usul boyiche bolghanda, kélishim mewjut bolmaydu, shunglashqa hoquqni qalaymiqan ishlitish mesilisimu mewjut bolmaydu. Bu xil ehwalda basturush hoquqni kéngeytiwétish bolmastin, peqetla hökümran orunda turushning dawami bolup hésablinidu. Birinchi xil usul boyiche qarighanda, kélishish we ézishning qanunluq ikenliki yaki emeslikige asaslinip turup qarshiliq körsitish kélip chiqidu. Ikkinchi xil usul boyiche bolsa, küresh we boysundurush asasida qarshiliq kélip chiqidu. Bir ishning qanunluq ikenliki yaki emeslikini belgileydighini dölet hakimiyitining özi bolup, bir béqindi xelq üchün éytqanda bir ishni "qanunluq" yaki "qanunsiz" déyish hoquqi mewjut bolmaydu. Béqindi xelqning duch kélidighini hökümran orundiki xelq bilen özi otturisidiki hoquq talishish kürishidin ibaret bolidu. Köp milletlik elde hökümet teshebbus qilidighan "resmiy milletperwerlik" yaki "wetenperwerlik" bir xil yalghanchiliq bolup, uningda dölet "tarixi oxshash, medeniyiti oxshash, tili oxshash we dini oxshash xelqlerning birlishishidin wujudqa kelgen dölet", dep teswirlinidu. Emma, oxshimighan étnik guruppilar undaq yalghanchiliqni qobul qilmay, özining xas tarixi, medeniyiti we tiligha asaslinip turup undaq yalghanchiliqqa jeng élan qilidu.

 

Döletning roli:

dölet bir siyasiy hoquq institutidur. Shunglashqa döletlerning mewjut bolush tarixi qedimki insan jem'iyetlirige bérip tutishidu. Emma, bügünkidek byurokratliq ellerning meydan'gha kélishi peqet yéqinqi zamanning ishi bolup, dölet chégraliri we grajdanliri qattiq kontrol qilin'ghan ellerning wujudqa kelginige emdi aran 100 yildek waqit boldi. Hazirqi zaman ellirining bir alahidiliki, öz grajdanlirining hemme ishlirigha intayin yuqiri derijide we intayin keng dairide arilishish bolup, bundaq arilishish dairisi insan hayatining hemme sahelirini öz ichige alidighan derijige bérip yetti, hemde hazirqi zaman ellirining ashundaq alahidiliki intayin muhim orun'gha ötti. Shuning bilen yéqinqi yillarda döletning mahiyitini özgertidighan muhim ishlar élip bérildi. Hazirqi zaman ellirining shekli her xil. Mesilen, hazirqi zaman elliri démokratiye, sotsiyalizm, kommunizm, fashizm yaki herbiy diktatoriliq qatarliq her xil shekilde mewjut bolup turuwatidu. Emma, gerche ularning shekli bir-biriningkige oxshashmaydighan bolsimu, ularning hemmisining arilishiwélish mahiyiti oxshash. Yeni, hazirqi zaman ellirining asasiy qurulmisi oxshash bolup, ular peqet héliqidek meqsetni emelge ashurush usulliridila bir-biridin perqlinidu. Mesilen, idéologiye injénérliqi hazirqi zamandiki her bir elning qurulmilirining bir muhim qismi, emma ashu nishanni emelge ashurushta oxshimighan eller oxshimighan usullarni qollinidu. Bu usullar tewsiye qilish bilen mejburlash, we ziyankeshlik qilish bilen qattiq basturush qatarliqlarni öz ichige alidu. Döletlerning mushundaq alahidiliklirini chüshinish milletperwerlikni toghra chüshinishning muhim shertlirining biri.

 

Yawropa elliri bilen asiya ellirining perqi:

Yawropada yéngi siniplar we yéngi salahiyet guruppilirining küreshliri arqiliq hakimmutleqliq tüzümidiki eller erkin ellerge özgertildi. Ashu guruppilarning öz orunlirini mustehkemlishi we wetenlirining öz teleplirige maqul bolushini qolgha keltürüshi üchün uzun muddet waqit ketti. 1789 - 1848-yilliridiki "ulugh inqilab" otturahal sinip yaki "burjuaziye sinipliri" we ularning erkin jem'iyet chüshenchisining ghelibisi bolup hésablinidu. Bu inqilabta Yawropadiki köpligen diktator eller asasiy qanuni bar ellerge we jumhuriyetlerge özgertildi. Asiya we afriqidiki köpligen eller bolsa taki yéqinqi waqitlarghiche her xil shekildiki mustemlike eller süpitide mewjut bolup keldi. Yawropa elliri bilen perqliq halda, bu eller zamaniwiliqqa asasiy jehettin bazar tedbirliri arqiliq kirmey, siyasiy-herbiy wasitiler arqiliq kirdi. Asiya we afriqidiki köpinche ellerning millitaristik we diktatoriliq tüzümi astidiki eller bolup qélishidiki asasiy sewebler ene shu. Yawropadiki eller ijtimaiy we iqtisadiy munasiwetlerdiki özgirishler arqiliq tereqqiy qildi. Asiya we afriqidiki eller bolsa undaq qilmidi. U eller yéngi hoquq munasiwetlirini mustehkemlimey, we yéngi iqtisadiy küchlerni küchlendürmey turupla zamaniwiliqqa qedem qoydi. Impériyilerge mas kélidighan hakimmutleqliq rollirini élip, yerlik jamaetlerning ayrim-ayrim hoquq sistémisining ornigha bir merkiziy byurokratik sistémini dessetti.

 

1-resim.

 

Millet we milletperwerlik:

Yawropada milletperwerlik uqumi ijtimaiy we iqtisadiy özgirishler netijiside wujudqa kélip, yerlik jamaetler we yerlik hoquqlarning ornini ularni öz-ara baghlap turidighan bir dölet we uning merkiziy hoquq sistémisi aldi. Emma asiya we afriqidiki ellerde ishlar undaq bolmidi. U yerdiki ellerde milletperwerlikni döletning byurokratlishishi keltürüp chiqardi. Yeni u yerdiki ellerde milletperwerlikni keltürüp chiqarghan nerse döletning arilishishi peyda qilghan en'eniler üstidiki buzghunchiliqlar boldi. Shundaqla döletning bazar iqtisadi, sana’etlishish we qurulma tereqqiyatining ijtimaiy we iqtisadiy küchliri teripidin tedrijiy halda özgertilmigenliki boldi. Mustemlikilikke qarshi turush üchün wujudqa kelgen milletperwerlik mustemlikichi elge qarshi turdi. U mustemlike qilin'ghan xelqlerni özlirining ortaq düshmini bolghan mustemlikichi elge qarshi ittipaqlashturdi. U eller mustemlikiliktin azad bolghandin kéyin, u ellerdiki xelqlerning milletperwerliki wetenperwerlikke özgerdi. U ellerdiki jewher küchlerning asasiy wezipisi öz dölitini toluq qurup chiqish bolup qaldi. Yawropadiki ishlar bolsa pütünley bashqiche boldi. U yerdiki kishiler özlirini eng deslipidin bashlapla öz wetini bilen baghlidi. Yeni ular öz wetinini bashqilarning qolidin qayturuwélish jeryanigha duch kelmidi. Ulargha öz hökümitidiki diktatoriliqni azaytip, hökümitini özlirining teleplirige qulaq salidighan qilish yolida tirishishla yéterlik ish boldi. Mustemlike qilin'ghan ellerde bolsa milletperwerlik kishilerni öz wetinini öz qoligha qayturup kélip, bir merkiziy dölet sistémisini wujudqa keltürüsh imkaniyitige ige qildi. Emma, bu jeryan köpinche waqitlarda millitaristik we diktatoriliq hakimiyetni wujudqa keltürüp, u hakimiyet öz dölitidiki az sanliq yaki béqindi orundiki milletlerge yéngi tiptiki "yerlik mustemlikichilik" tüzümini yolgha qoydi.

 

Étnik we milliy toqunushlar yéqinqi zamandin bashlap yüz bergen we hazirmu yüz bériwatqan eng chong hadisilerning biri. Minglighan we milyonlighan kishiler ashu hadisiler tüpeylidin öz hayatidin ayrildi. Ashu hadisiler üstide gep bolghanda, nurghun kishiler bu hadisiler asiya we afriqida eng omumlashqan, dep qaraydu. Emeliyette bolsa Yawropamu bu xil hadisilerdin mustesna emes. Mesilen, natsist gérmaniye bilen yugoslawiye étnik qirghinchiliq élip bérip, intayin qisqa waqit ichide intayin köp sandiki kishilerni öltürdi. Irélandiye we ispaniye milletchi guruhlirimu térrorluq wasitiliri arqiliq en'gliye we ispaniye sheherliride intayin köp sandiki bigunah kishilerni öltürdi.

 

Kishiler adette étnik toqunushni "iptidaiy" we "medeniyetsiz" heriket, dep hésablaydu. Milliy kimlik we étnik toqunush heqiqetenmu qedimdin tartip mewjut bolup kelgen nerse. Emma, eger biz barliq pakitlargha qarap baqidighan bolsaq, étnik toqunushning hazirqidek kölimi we wehshiylik derijisi peqet yéqinqi zamanning ishi ikenlikini, uning zamaniwiliq we zamaniwi eller bilen baghlinishliq ikenlikini bayqaymiz. Barliq étnik we milliy küreshlerning hemmisi zamaniwi ellerni chöridigen halda yüz bériwatidu. Emeliyette eng wehshiy étnik toqunushlarning bir qismini bezi döletler özliri keltürüp chiqiriwatidu. Natsist gérmaniye bilen yugoslawiye mana shuning misalliri. Dunyaning bashqa jayliridimu dölet hakimiyetliri élip barghan zorawanliq we térrorluq tüpeylidin minglighan we on minglighan kishiler ölüp ketken ehwallar az emes.

 

Étnik we milliy zorawanliq heriketliri adette ikki xil shekilde yüz béridu: uning biri dölet teripidin élip bérilghan, yene biri bolsa dölet qurush üchün élip bérilghan. Döletler oxshimighan pikirdikilerning awazini we aptonomiye yaki öz-özini idare qilish teleplirini "tebiqiler heriketliri" yaki "buzghunchi heriketler" dep qaraydu. Yene bir tereptin, étnik, yerlik tilliq we diniy guruppilar özlirini "chetke qéqilduq" we "bu döletke heqiqiy türde tewe bolalmiduq" dep hésablap, öz dölitini özlirining teleplirige qulaq salidighan qilishqa urunidu. Eger undaq qilish mumkin bolmaydiken, u halda özliri üchün bir ayrim dölet qurup chiqish üchün küresh qilidu. Bundaq küreshler yalghuz siyasiy küreshler bolupla qalmay, ular yene iqtisadiy küresh, medeniyet kürishi, yerlik küresh, étnik küresh we diniy küresh bolushimu mumkin. Meyli ular qaysi xildiki küresh bolushidin qet'iynezer, bu yerde asasiy rol alghuchi döletning özi bolup, ashundaq küreshlerni keltürüp chiqarghuchimu döletning özi bolidu. Milliy heriketlerning hemmisi öz aldigha ayrim dölet qurup chiqish üchün, dep oylash xata. Emma milliy heriketlerning hemmiside ashu heriketlerning igiliri öz dölitining adil muamilisige érishishni, yeni özliri heqiqiy türde ashu döletning puqraliridek yashash imkaniyitige érishishni telep qilidu. Milliy we diniy küreshlerning hemmisi özining milliy yaki diniy kimlikini saqlap qélish üchün emes. Milliy heriketler oxshimighan niqab bilen, oxshimighan shekilde we köpligen oxshimighan ehwal astida wujudqa kélidu. Shundaqla milliy heriketler yalghuz ézilgen milletler ichidila eng küchlük bolmaydu. Hökümran orunda turidighan milletlermu iqtisad, medeniyet, til, din we siyasiy jehetlerdiki her xil milliy heriketlerni élip baridu. Meyli hökümran orundiki milletler bolsun yaki ézilgen milletler bolsun, ularning milliy heriketlirining menbesi yenila döletning özi bolidu.

 

Men bu yerde bayan qilmaqchi bolghan, özüm toplighan bir qisim uchur we bilimler shuning bilen axirlashti. Méning yuqiridiki mesililerge qiziqishimdiki asasiy seweb, özimizning ehwali yuqirida bayan qilin'ghan ehwallarning bir terkibiy qismi ikenlikidur. Bu yerde buningdin köp analiz we tetbiqlash élip bérish muwapiq emes bolup, men u ishni her bir oqurmenlerning öz aldigha ayrim qilip béqishini ümid qilimen.

 

Bizning néme üchün hazirqidek bir halette kirip qalghanliqimiz heqqide men dawamliq oyliniwatimen, we dawamliq izdiniwatimen. Yuqirida bayan qilin'ghan mezmunlardin sistémiliq halda xewerdar bolghandin kéyin, men Uyghurlarning sana’et inqilabi dewrini öz béshidin ötküzmigenliki, Yawropa ellirige oxshash aldi bilen ulni puxtilap, hazirqi zaman'gha tedrijiy halda toluq teyyarliqi bar halette kirmigenliki Uyghurlarni bir nahayiti paydisiz orun'gha chüshürüp qoyghanliqini hés qildim. Sana’etlishish kishilerdin maaripni her bir dewrdiki eng yuqiri sewiyige yetküzüshni, tebi’iy-pen, téxnologiye, injénérliq we matématikida dunyaning ilghar sewiyisi bilen mas qedemde méngishini telep qilidu. Bular en'eniwi köz-qarash bilen diniy uqumlar heqqidiki tonushlarni zamaniwiy penniy bayqashlargha mas kelidighan qilip tüzütish we chongqurlarshturush, hemde en'eniwi köz-qarash bilen diniy chüshenchilerni zamaniwiliqqa maslishalaydighan bir teriqide saqlap méngishningmu aldinqi sherti bolalaydu. Yehudiy, Yapon we Gérman nopusliri ichidiki injénérlar hazir ularning omumiy nopusining kem dégende 25 pirsentini igileydu. Emma Uyghurlar hazirmu bir déhqan milliti halitide turuwatqan bolup, özümning mölcheriche, Uyghur nopusidiki injénérlarning nisbiti hazir 0.25 pirsentkimu yetmeydu. Bir qisim Uyghur perzentlirining toluq otturidin bashlap ichkiri ölkilerde oqushi ularning zamaniwiliqqa maslishalaydighan kishilerdin bolup terbiyilinip chiqish qedimini tézlitidu. Emma, birinchidin undaqlarning sani intayin az, ikkinchidin ular özlirining Uyghurluqini zor nisbette yoqitip qoyushtek éghir we échinishliq bedellerni tölewatidu. Shunglashqa nurghun özgirish we tereqqiyatlarni yenila öz zéminida wujudqa keltürüshke toghra kélidu. Yéqinqi on nechche yilning mabeynide Uyghur karxanichiliqi nahayiti téz sür'ette tereqqiy qilghan bolup, özümning chüshinishiche u jehettiki tereqqiyat hazirmu nahayiti téz boluwatidu. Emma, Uyghurlar qurghan karxanilar ichide maddiy buyumlarni özliri biwasite ishlepchiqiridighan karxanilar hazirche intayin kichik nisbetni igileydighan bolup, Uyghurlarning sana’etlishish basquchigha kirgenliki heqqide hazirche söz échish yenila mumkin emes. Qisqisi, Uyghurlarning aldidiki wezipe éghir we musape uzun bolup, Uyghurlarning qudret tépishi üchün her bir wijdan igisi öz imkaniyetlirini eng zor derijide ishqa sélip, qattiq tirishmisa bolmaydu. Men mezkur maqalidiki mezmunlarning oqurmenlerni milletni qandaq güllendürüsh mesiliside bir qisim paydiliq chüshenche we paydiliq bilimler bilen temin étishini ümid qilimen.

 

Axirida men bu yazmini tehrirlep bergen qérindishimizgha chin könglümdin rehmet éytimen. 

 

Bu maqalini mendin ruxsetsiz tarqatsingiz boliwéridu. U sizning bizge qilghan yardimingiz bolidu.

 

(2016-yili 6-ayning 15-küni)

 

 

Bu maqalini «Pidakar» qérindishimiz tehrirlidi.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti