Elyüksel: Gérmanlarning Adetliri we Medeniyet Xaraktérliri

Elyüksel

2016-yili 6-ayning 17-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/forum.php?mod=viewthread&tid=68344

http://bbs.bagdax.cn/thread-56539-1-1.html

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/2016/20160617_german.pdf

Yéqinqi nechche on yilning mabeynide Uyghurlarda özgirish zor boldi. Uning ichide ijabiy özgirishlermu bar, we selbiy özgirishlermu bar. Shuning bilen bille, Uyghurlarda ilgirileshmu we chékinishmu boldi. Bir milletning medeniyiti, örp-adetliri we uning milliy xaraktérliri uning ish-herikitige we tereqqiyat ehwaligha zor derijide tesir körsitidu. Biz özimizning kelgüsi üchün toghra tirishish nishanlirini belgileshte choqum özimizning artuqchiliqliri bilen ajizliqlirini toluq we toghra chüshinishimiz kérek. Bu ishni wujudqa chiqirishning ünümlük usullirining biri, özimizni dunyadiki eng tereqqiy tapqan ellerdiki milletler bilen sélishturush. Mezkur yazmida men Gérmanlarning 2-dunya urushi axirlashquche mewjut bolup kelgen omumiy örp-adetliri we medeniyet xaraktérlirini tonushturimen. Men bayan qilidighan mezmunlar gherbte neshr qilin’ghan bir parche qollanmigha kirgüzülgen mezmunlar bolup, ular ilmiy tekshürüsh we ilmiy tetqiqat netijiliri bolup hésablinidu [1]. Eskertip qoyushqa tégishlik bir ish shuki, qollan’ghan ölchemning oxshimasliqi bilen Gérmanlargha a’it bir nerse ularning ijabiy xaraktéri bolalishi mumkin, shundaqla oxshash bir nerse yene ulargha a’it selbiy qéliplashturush bolalishimu mumkin. Yeni, bir nersige baha bérishte qollinilghan ölchem nahayiti muhim.

Emdi men resmiy mezmunni bashlaymen.

1. Yéngiliq Yaritish Énérgiyisi

Keng da’iridin élip éytqanda, Gérmanlar tarixtin buyan nahayiti ésil nersilerni yasaydighan we köpligen yéngiliqlarni yaritidighan kishiler qatarida orun élip keldi. Kichikrek da’ire boyiche qarighanda, indiwidu’al Gérmanlar yer sharidiki eng qattiq ishleydighan kishiler qatarida turup keldi. Shunglashqa bir yazghuchi Gérmanlarning mushundaq xaraktérining bir selbiy aqiwitini mundaq dep teswirligen: «Gérmanlar sarangdek ishleydu. Ular turmushtin qandaq huzurlinishni bilmeydu.» Ikkinchi dunya urushining axirida Gérmanlarning herbiy akoplirigha basturup kirgen birleshme armiye eskerliri bir qisim akoplargha tor milengze tartilghanliqini, gilem sélin’ghanliqini, neqish taxtisi ésilghanliqini, we üstellerge gül qoyulghanliqini körgen. Bir qisim Gérman armiye lagérlirida güllükler yasilip, gül baghliri hasil qilin’ghanliqini we toshqanlar béqilghanliqini körgen. Esirge élin’ghan Gérman eskerliri türmide yaghachtin kichik poyizlarni yasighan. Gérmanlarning ijtihatliq we ijadkar bolushta dangqi bar.

Gérmanlar zadila jim turmay, dawamliq bir ishlarni qilip, her waqit aldirash yashaydu. Aldinqi septiki eskerlermu turuwatqan jayining muhitini yaxshilash, herbiy kiyimlirini yamash, herbiy üskünilerni rémont qilish, höjjetlerni tekshürüsh, we xet yézish bilen aldirash ötken.

2. Üzül-Késillik

Gérmanlarning mundaq bir sözi bar: «Eger bir ish qilishqa erziydiken, u ish toghra qilishqa erziydu.» Gérmanlar hergizmu bir ishni yérim yolda toxtitip qoymaydu. Ular teshkillesh we retlik orunlashturushqa nahayiti usta bolup, hemme ishni nahayiti inchikilik bilen qilidu. Bu xaraktérning selbiy teripi, ular hemme ishta mukemmellikni qoghlishidu, hemde bashqilarni yaratmaydu. Bu Gérman edebiyatida eng köp teswirlinidighan «eng mukemmel» hésablinidighan xaraktérdur.

3. Tertiplik

Gérmanlarning yene bir sözi bar: «Tertip bolmisa, qet’iy bolmaydu!» Gérmanlar nahayiti retlik we pakiz kélidu. Hemme ishni qa’ide boyiche qilidu. Waqitqa qattiq ri’aye qilidu. Poyizmu zadila kéchikip qalmaydu. Yighin’gha kéchikip qalghan kishini eyiblep toyghuzuwétidu.

4. Semimiylik

Gérmanlar semimiyetlikte özliridin nahayiti pexirlinidu. Ular adette wediside ching turidighan bolup, déginini choqum qilidu. Adolf Gitlérmu özining «Méning Küreshlirim» dégen kitabini yazghanda, özining pilanlirini dunyagha ochuq-ashkara jakarlighan. Gérmanlarning mundaq bir sözi bar: «Bir Gérman özi ishenmigen ish heqqide hergiz yalghan sözlimeydu.» Gérmanlarning semimiylikini «kök közlüklerning hemme ishta déyishi», dep chüshendürsimu bolidu.

Bu jehette Gérman eskerlirige chiqirilghan chaqiriq mundaq: Siz bir indiwidu’al yaki bir guruppa sheklide bashqilargha bir ishni qilip bérimen, dégen bolsingiz, siz choqum gépingizde turung. Bashqilargha semimiy bolung.

5. Sadaqetlik

Bu Gérmanlarning öz-özlirini weyran qilish derijisigiche yétildürgen xaraktérlirining biri. Gérmanlarning Gitlérgha bolghan sadaqetmenliki Gérmaniyening 1940-yilliri tüptüz qiliwétilishige we Gitlérning köpligen egeshküchilirining görge baldur seper qilip kétishige sewebchi bolghan. Gérmanning «Germanic SS» dep atilidighan bir alahide qismining mundaq bir sho’ari bar bolghan: «Méning sadaqetmenlikim méning shan-sheripim». Özi tewe teshkilatqa, a’ilisige, wetinige we sepdashlirigha bolghan sadiqliq barliq Gérmanlarni tebi’iy eskerlerge aylandurghan. Emma, tarixning oxshimighan dewrliride Gérmanlarning sadaqetmenliki bir selbiy qutupqiche, yeni choqun’ghuchilar milletperwerlikigiche tereqqiy qilghan. Gérmanlar ashundaq sadaqetmenlikni özining jahilliqi bilen birleshtürüp, sizning néme déyishingizdin qet’iynezer, özlirini we Gérmaniyeni bashqilardin we bashqa ellerdin üstün orun’gha qoyidu.

Bu jehette Gérman eskerlirige chiqirilghan chaqiriq mundaq: Sepdashliqni meshiq qiling. Öz teshkilatingizdiki bashqa ezalargha we teshkilatingizgha yardem qiling. Teshkilatlarning qurulmisimu öz ezalirigha yardem qilidighan shekilde tüzülüshi kérek.

6. Naxsha

Gérmanlar guruppa naxshisi éytishni nahayiti yaxshi köridu. Amérikiliqlar üchün guruppa naxshisi éytish héssiyatqa tayinip ish körüsh, wetenperwerlik naxshilirini éytish bolsa waqti ötüp ketken ish hésablinidu. 1940-yilliridiki Gérman ofitsérliri üchün naxsha éytmasliq iradisi sus bolush bolup hésablan’ghan. Gérmanlar üchün öz guruppisining kolléktip naxshisini éytish intayin muhim ish bolup hésablinidu. Naxshini qanche köp adem éytsa, shunche yaxshi, dep qarilidu.

7. Ikkinchi Dunya Urushigha Tutqan Pozitsiye

Gérmaniye ikkinchi dunya urushida meghlup bolghanliqi jezmliship bolghan bir waqitta, «Landsér» (Landser) isimlik bir komandir urush qilishni toxtatmay dawamlashturidu. Buninggha mundaq 3 nerse seweb bolghan: (1) Uning medeniyiti—semimiy we sadaqetmen bolush, (2) qarighularche étiqad, we (3) ümidwarliq. Buninggha yene bir amilni qoshush mumkin: Uning Gérmaniye armiyisining qanuniy tüzümidin qorqqanliqi. Gerche adettiki Gérman eskerliri toluq ghelibe qazinidighanliqigha ishenmeydighan bolup qalghan bolsimu, Landsér özlirige paydiliq bir siyasiy hel qilish charisining wujudqa kélip qélishini ümid qilghan, shuning bilen urushni dawamlashturghan. Gérman eskerliri üchün urushning özi ularning hayati bolup, her xil sistémilarning ishleshtin toxtimighanliqi ularning normal hayatining dawamlishishi bolup hésablan’ghan. Shunglashqa ular etrapida yüz bériwatqan ehwallargha perwa qilmighan.

8. Tebi’etni Yaxshi Körüsh

Gérmanlar tebi’et we haywanatlarni intayin yaxshi köridu. Ikkinchi dunya urushidin kéyin Gérmanlar ashliq yétishmeslik mesilisige duch keldi. Shundaq bolsimu beziler Bérlinning etrapida yashaydighan bir qisim kishilerning öyidiki nanlarni élip chiqip, öyige yéqin köllerdiki ghazlargha bériwatqanliqini körgen. Gérmanlarning késel bolup qalghan öy haywanlirini qandaq dawalatqanliqi heqqide nurghunlighan hékayiler bar bolup, ularning bezilirige ademning zadila ishen’güsi kelmeydu.

9. Sinip Ayrish

Bu örp-adet kishini unchiwala söyündürmeydighan bolup, u 2-dunya urushi jeryanidimu küchlük derijide mewjut bolup turghan. Bu adetning derijisi En’gliyeliklerningkidin qélishmaydu. Natsistlar «peqet birla sinip mewjut» dégenni küchep terghib qilghan bolsimu, 2-dunya urushi jeryanidiki Gérman armiyiliri uni qobul qilishqa unimighan.

10. Edeplik Bolush

Amérikiliqlargha qarighanda Yawropaliqlar köp edeplik kélidighan bolup, ularning ichide Gérmanlarmu bar. Gérman tilida edepni ipadileydighan méxanizm bar. Mesilen, resmiy sorunlarda 2-shexs üchün «siz» ni ishlitip, adettiki waqitlarda yéqin dostlarni chaqirish üchün «sen» dégen sözni ishlitidu. Balilar, a’ile ezaliri we haywanatlargha bolsa «du» dégen yene bir sözni ishlitidu. Gérmanlar bashqilarni tonushturush we bashqilarni qarshi élishnimu intayin muhim orun’gha qoyidighan bolup, öyge kelgen méhmanlar bilen ishiktin kirgiche bir qétim qol éliship körüshüp, öydin uzatqanda yene bir qétim qol éliship körüshüp xoshlishidu. Bir qisim Amérikiliqlar bu adetke bir az narazimu bolup baqqan.

11. Tamaka Chékish

Tamaka chekkende Amérikiliqlar uni bigiz barmaq (körsetküch barmaq) bilen ottura barmaqta tutidu. Gérmanlar üchün tamaka tutushning toghra usuli uni bash barmaq bilen bigiz barmaqta tutush (töwendiki 1-resimge qarang).

1-resim: Gérmanlarning tamaka tutush usuli.

11. Yürüsh-turush

Gérmanlar yürüsh-turushqa qattiq diqqet qilidighan bolup, öre turghanda tik turidu. Hergiz Amérikiliqlargha oxshash ikki qolini ishtan yanchuqigha tiqiwélip turmaydu.

12. Séghiz Chaynash

Gérmanlar Amérikiliqlarning dawamliq séghiz chayniwélishini yaxshi körmey, bezide «Qara awu Amérikiliqlarni, xuddi kaligha oxshash dawamliq séghiz chaynaydiken», dep, naraziliq bildüridu. Ularning Amérikiliqlarni tillaydighan sözlirining biri «Séghiz chaynima!» dégen sözdur.

13. Toy Üzüki

Amérikiliqlar toy üzükini sol qolgha salidu. Gérmanlar bolsa toy qilishqa pütüshkenler üzükni sol qolgha sélip, toy qilghanlar bolsa üzükni ong qolgha salidu.

14. Tamaq Yéyish

Gérmanlar we bashqa Yawropaliqlar köpinche waqitlarda wilkini sol qolda düm kömtürülgen halette tutup, ong qolda bolsa pichaq, qoshuq yaki bir parche nanni tutidu.

Bu qétim tonushturmaqchi bolghan resmiy mezmun mushu yerde axirlashti. Eger Gérmanlarning yuqiridiki ehwalini torlargha burun yollan’ghan maqaliler [2,3] diki Yaponlarning ehwali bilen sélishturup köridighan bolsingiz, bu ikki millette köp oxshashliqlarning barliqini bayqaysiz. Emeliyette Yaponlar bilen Gérmanlar otturisida uzun-muddetlik tarixiy dostluq mewjut bolup, ular 2-dunya urushidimu birlishiwalghan idi. Méning bilishimche bu ikki millet hazirmu iqtisad, inzhénérliq we téxnologiye saheside nahayiti küchlük hemkarliqlarni yolgha qoyuwatidu. Bu ikki milletning biri Yawropada qed kötürüp turuwatqan bolsa, yene biri Asiyada qed kötürüp turuwatidu.

Méning bilishimche, Uyghurlarningmu tarixta öz millitige bolghan sadaqetmenliki bilen bir-birige bolghan semimiyetliki bir xil étiqad derijisigiche kötürülgen, pütün millet intayin küchlük milliy iptixarliqqa ige halda yashighan dewrliri mewjut bolup ötken bolup, ashu dewrler Uyghurlarning eng qudret tapqan dewrlirige toghra kelgen.

Men téxi oqup baqmighan oqurmenlerge Bilimxumar burun torlarda élan qilghan «Gérmanlarning 7 Xil Kishilik Xaraktéri» dégen maqalinimu bir qétim oqup béqishni tewsiye qilimen.

Paydilinish menbesi:

[1] By Eric Tobey, edited by Jonathan Bocek: «Mannerisms & Cultural Traits of Germans in General»

http://www.dererstezug.com/Mannerisms.htm

[2] Bilimxumar: «Yaponluqlarning Étiqadi, Exlaqi we Tebi’iy Xaraktéri »

http://bbs.izdinix.com/forum.php?mod=viewthread&tid=56688

[3] Bilimxumar: «Yaponluqlarning Milliy Rohi»

http://bbs.izdinix.com/forum.php?mod=viewthread&tid=57078

[4] Bilimxumar: «Gérmanlarning 7 Xil Kishilik Xaraktéri»

http://bbs.izdinix.com/forum.php?mod=viewthread&tid=60947

Bu maqalini «Pidakar» qérindishimiz tehrirlidi.