Erkin Sidiq: Ka’inatqa A’it Yéngi Xewerler (4)

Erkin Sidiq

2016-yili 2-ayning 12-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-66625-1-1.html

http://bbs.bagdax.cn/thread-44784-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-147281-1-1.html

http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8784

Men mezkur yazmida aldinqi bir hepte ichidiki NASA we ka’inatqa a’it muhim xewerlerni qisqiche xulasilap ötimen.

1. Yéngidin 883 Galaksi (Yultuzlar Topi) Bayqaldi

Bizning quyash saman yoli galaksining ichide bolup, bu galaksining kengliki 100,000 nur yili, qélinliqi 3000 nur yili kélidu.

Saman yoli galaksining merkizi rayonigha toghra kélidighan yerde ka’inat chang-tözangliri we gazdin tüzülgen bir rayon bar bolup, nechche on yildin buyan alimlar u yerde néme barliqini bilelmey kelgen idi. U rayon bizdin 150 – 250 milyon nur yili yiraqliqta bolup, uning massisi saman yoli galaksining nechche on-ming hessisige toghra kélidu. Uning tartish küchi nahayitimu küchlük bolghachqa, kishiler u rayon’gha «ghayet zor tartquchi» (Great Attractor) dep nam bergen idi. U rayon 1970-yili bayqalghan [1].

Yéqinda Awustraliyilik alimlarning bashlamchiliqidiki bir guruppa xelq’ara tetqiqat guruppisi yuqiridiki rayonning sirini achti: Ular yuqiridiki rayonda 883 dane galaksini tapqan bolup, ularning ichidiki 30 pirsenttidin köpreki yéngidin bayqalghan galaksiler bolup hésablinidu. Adette her bir galakside 100 milyardtin artuq yultuz bar bolidu. Ashu galaksilerning tartish küchining tesiri bilen hazir saman yoli galaksi ashu rayon’gha qarap her sa’etige 2 milyon kilometir tézlikte méngiwatidu.

Yuqiridiki bayqash Amérikida chiqidighan «Astronomiye Zhurnili» (Astronomical Journal) ning yéqinqi sanida élan qilindi.

nb1

1-resim: Yéngidin bayqalghan galaksilerning sizilghan resimi [1].

2. Tartish Küchi Dolquni Bayqaldi

Bügün (11-Fébral) etigen men ishleydighan idare J P L (JPL) diki barliq xadimlerge Kaliforniye Téxnologiye Institutining re’isi Tomas Rosénba’um (Thomas F. Rosenbaum) din bir parche élxet keldi. Uningda déyilishiche, bügün etigen Kaliforniye Téxnologiye Instituti, MIT, we Amérika Memliketlik Ilim-Pen Fondi idarisi (NSF) birlikte In’glizche «Laser Interferometer Gravitational-wave Observatory » (LIGO) dep atilitighan tejribixana yer sharigha yétip kelgen tartish küchi dolqunini tunji qétim muweppeqiyetlik ölchigenlikini dunyagha jakarlighan. Bu dolqun bir qanche galaksiler birliship, bir yéngi galaksini shekillendürgende peyda bolidighan bolup, mushundaq ishning yüz béridighanliqini Éynishtéyin buningdin 100 yil burun özining omumiy nispiylik nezeriyiside otturigha qoyghan.

Bu yéngiliqning wujutqa kélishide Kaliforniye Téxnologiye Instituti (KTI) nahayiti muhim rol oynighan. Yeni, mushu bayqashta qollinilghan tetqiqat usulini KTI diki tetqiqatchilar otturigha qoyghan. LIGO ni KTI bilen MIT bille bashquridu.

Bügün élan qilin’ghan bayqashni tebriklesh yüzisidin bizning idare bilen KTI mushu ayning 23-küni birlikte bir qutluqlash pa’aliyiti ötküzmekchi.

Bu ish bügün Amérikidiki chong médi’a taratqulirining hemmiside xewer qilin’ghan bolup, uningdin wetendiki qiziqidighan qérindashlarmu xewer tapti, dep oylaymen. Méning chüshinishimche, tartish küchi dolquni bilen munasiwetlik ilmiy uqumlarni toluq chüshinish aliy derijilik fizika we astronomiye bilimlirini telep qilidu. Shunglashqa fizikidin anche xewiri yoq qérindashlar bu ishni anche yaxshi chüshinip kételmigen bolsanglar, uninggha könglinglerni yérim qilmisanglarmu bolidu.

Bügün bizning idaridikiler yuqiridiki bayqash élan qilin’ghan ilmiy maqale, hemde tartish küchi dolqunigha a’it penniy kitaplar heqqidiki uchurlarni yighip, uni bizge élxet arqiliq tarqitip berdi. Mezkur pen’ge qiziqidighan qérindashlarning paydilinishi üchün, men ashu uchurlarni mushu maqalining astigha qisturup qoydum.

nb2

2-resim: In’glizche «Laser Interferometer Gravitational-wave Observatory » (LIGO) dep atilitighan tejribixanidin ikkisi bar bolup, ularning ariliqi 3000 kilométir kélidu. Mezkur resimdikisi shularning birsi. https://www.ligo.caltech.edu/page/facilities

Eskertish: Ka’inatqa a’it yéngi xewerler yene bar idi. Emma men bu hepte bek aldirash bolup kétip, qalghanlirini yézishqa ülgürelmey qaldim. Kechürünglar.

Paydilinish Matériyali:

[1] Hundreds of newly found galaxies may unravel gravitational space mystery

http://www.cnet.com/news/hundreds-of-newly-found-galaxies-may-explain-gravitational-space-mystery/#ftag=YHF65cbda0

Tartish küchi dolqunigha a’it ilmiy maqale we kitablarning uchuri:

The big news for science today is that scientists from LIGO at Caltech, MIT and other places have observed gravitation waves! There are plenty articles from general news media such as Washington Post, New York Times, and NPR. Here is the link to the original research paper, published in Physics Review Letters:

· Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger

B. P. Abbott et al. (LIGO Scientific Collaboration and Virgo Collaboration)

Phys. Rev. Lett. 116, 061102 – Published 11 February 2016

To have a better understanding of the significance on the observation of gravitational waves, here are a few electronic books on astrophysics and gravity:

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha, ündidargha we Uyghurche salunlargha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.