Erkin Sidiq

2016-yili 2-ayning 12-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-66623-1-1.html

http://bbs.bagdax.cn/thread-44778-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-147277-1-1.html
http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8783

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/2016/20160212_mind_map.pdf

Yéqinda men bir qérindishimizdin mundaq bir parche élxet tapshurup aldim (neqil): «Essalamu’eleykum. Bilimxumar ependi. Qimmetlik waqtingizni chiqirip, bizler zörür hem éhtiyajliq bolghan maqalilerni yézip, bizni yéngi bilimlerge érishtürginingizge köp rehmet. Biz shexsiy sapani östürüshke sel qarawatimiz. Waqitni bashqurush, yéngiliq yaritish heqqidiki maqaliliringiz del biz éhtiyajliq boluwatqan bilimler. Chong méngining ishlesh pirinsipi asasida otturida qoyulghan "tepekkur siximisi" (mind map) ning qollinish da’irisi keng hemde chong méngining iqtidarini eng chong derijide qollan'ghili bolidiken. Bolsa mushu toghriliq maqaliliringiz bilen teminligen bolsingiz. Téningiz salamet bolsun!»

 

Bu qérindishimiz sorighan ilim gherbte bir qeder omumlashqan, jümlidin menmu öz xizmitimde ishlitip turidighan bir uqum bolup, yuqiridiki élxetni oqughandin kéyin men torlardin bir az izdinip baqtim. Hemde ashu ilimning ilmiy asasini chüshendüridighan nahayiti obdan mezmunlarni taptim. Mezkur maqalide men ashu mezmunlarni tonushturimen.

 

In’glizche «mind map» dégen sözning menisi «qelb xeritisi» bolup, In’glizche «mind mapping» dégen sözni men «qelbni sxémilash», dep alimen. Méning mezkur maqalide tonushturidighinim ene shu «qelbni sxémilash» ilmidin ibaret. Qelb xeritisi uqumi gherbte 1960-yilliridila nahayiti keng tarqalghan bolup, hazirghiche bu ilim heqqide xéli köp ilmiy tetqiqatlarmu élip bérilghan iken. Men bu qétim paydilan’ghan maqalilerning ichidiki In’glizche «Qelbni sxémilash néme üchün ünüm béridu?» dégen maqalide [1] 13 parche ilmiy maqale «paydilinidighan matériyallar» qilip körsitiliptu.

 

Men bu qétimqi izdinish jeryanida In’gliz tilida sözlishidighan kishiler üchün teyyarlan’ghan «qelbni sxémilash» ning her xil yumtalliri barliqinimu bayqidim.

 

1-resim: Qelb xeritisining bir misali—Salametlik.

 

Töwendiki mezmunlarni men «Qelbni sxémilash néme üchün ünüm béridu?» [1] we «Qelb xeritisidin paydilinip, méngingizning ijadiy qabiliyiti we yoshurun küchidin toluq paydilining» [2] din ibaret ikki parche In’glizche maqalilerdin paydilinip teyyarlidim.

 

2-resim: In’glizche qelb xeritisining her xil misalliri.

 

3-resim: Men 1982-yili Shinjang Uniwérsitétida oquwatqan waqitta «Muweppeqiyet = talant + tirishchanliq + purset» dégen «muweppeqiyet tenglimisi» ni tüzgen idim [3]. Bu yerde men mezkur maqale üchün ashu tenglimini azraq kéngeytip, uni bir «qelb xeritisi» qilip sizip baqtim.

 

 

1. Qelb Xeritisining Paydiliri

 

Men bu yerde 1-menbediki mezmunlarni qisqiche tonushturup ötimen.

 

 

(1)Radi’atsiyilik Tepekkur (Radiant Thinking)

 

Insanlarning méngisi siziqsiman shekilde ishlimey, bir radi’atsiyilik shekilde, yeni xuddi bir nuqtidin pütün etrapqa nur chaqnap tarqiliwatqan waqittiki bilen oxshash shekilde ishleydu. Qelb xeritiside uchurlar insan méngisining ashundaq ishlesh usuligha mas halda orunlashturulghan bolidu. Yeni uningda siz tepekkuringizni guruppilighuchi, baghlighuchi we peyda qilghuchilarni ishlitish arqiliq bir sxéma yaki xerite sheklide ipadileysiz. Shuning bilen bu qelb xeritisi téximu chongqur idiyilerni barliqqa keltüridu. Qelb xeritisi méngingizdiki idiyilerni tartip chiqirip, ularni köz bilen körgili bolidighan we retlik orunlashturulghan bir nersige aylanduridu.

 

Tetqiqat netijilirining körsitishiche, insan méngisi idiyilerni guruppilash asasida ishleshke mayil bolup, u her bir idiye, we este saqlan’ghan melumat yaki uchurni bashqa onlighan, yüzligen we minglighan idiye we uchurlar bilen baghlaydu.

 

 

(2) Este Saqlan’ghan Melumat (Memory)

 

Qelbni sxémilash jeryani oxshitish, reng, körünüsh we boshluq qatarliqlarni muwapiq orunlashturush arqiliq emelge ashurulidu. Ilmiy tetqiqat netijilirining körsitishiche, xatire qaldurush we yadlash bilen sélishturghanda, qelb xeritisi este tutush we yadigha keltürüsh jeryanining ünümini zor derijide östüridu.

 

 

(3) Yéngiliq Yaritish (Creativity)

 

Qelb xeritisi yéngiliq yaritishni ilgiri süridu, hemde yéngi idiyilerni otturigha qoyush (brainstorming) yighinlirida sizning yéngi nersilerni oylap chiqishingizni asanlashturidu. Qelb xeritisi kichik we nahayiti yaxshi orunlashturulghan bolup, u yéngi idiyilerni oylap chiqish sür’itini tézleshtüridu. Idiyilerning boshluqtiki tizilish qurulmisi sizning barliq idiyilerni birla waqitta téz sür’ette közdin kechürüp, yéngi baghlinishlarni asan chüshinip, shu asasta sansizlighan yéngi idiye, tepekkur, baghlinish we guruppilashlarni oylap chiqishingizgha türtke bolidu.

 

 

(4) Öginish (Learning)

 

Qelb xeritisi köngüllük, qiziqarliq we kishini ilhamlanduridighan öginish usullirining biri. Qelb xeritisini yasap chiqishta reng, belge, halqiliq söz we layihe jehette tallashlar köp bolghanliqtin, oqughuchilar özlirining yéngiliq yaritish iqtidarlirini jari qilduralaydu. Qelb xeritisi yene oqughuchilarning sinipta ötülgen mezmunlarni hezim qilish iqtidarini östürüp, ularning ishenchini kücheytidu.

 

 

(5) Oqutush (Teaching)

 

Qelb xeritisi oqughuchilarning chüshenchisini chongqurlashturidighan bir ünümlük oqutush qoralidur. Qelb xeritisini ishlitip, bir ders pilanini bir parche resim bilen chüshendürgili bolidu. Qelb xeritisidin paydilinip, oqughuchilarmu özlirining oqush pilanlirini öz erkinlikini jari qildurghan asasta tüzüp chiqalaydu.

 

Qelb xeritisining muqim qélipi bolmighanliqi üchün, u siniplarda ishlitishkimu nahayiti mas kélidu. U balilarning yéngi sahelerni tekshürüsh we yéngi idiyilirini bashqilargha chüshendürüshtiki ünümlük qoralimu bolalaydu. Balilar uningdin paydilinip öz idiyilirini yaxshi tizip chiqalaydu, hemde uchurlarni éniq we qiziqarliq qilip otturigha qoyalaydu. Qelb xeritisi balilar otturisidiki alaqinimu ilgiri süridu.

 

 

(6) Doklat Bérish (Presentation)

 

Doklat bergende körüsh quwwitini ishqa sélip hezim qilidighan nersiler bilen sözlerni birleshtürüshning paydisi köp bolidu. Yeni, éghiz tili bilen sélishturghanda, «köz tili» (visual language) téximu éniq, ixcham, qiziqarliq, kespiy, ishenchlik we yaxshiraq teyyarlan’ghan bolghachqa, uni chüshinish éghiz tilini chüshinishtin asanraq bolidu.

 

 

(7) Hemkarlishish (Group Collaboration)

 

Qelb xeritisi bashqilar bilen hemkarliship, yéngi pilanlarni tüzüsh yaki halqiliq projékt (tür) lerni ishqa ashurushning nahayiti ésil qoralidur. Siz u arqiliq bir guruppa kishilerning idiyilirini bir dinamik we ijadkarliqqa bay usulda topliyalaysiz. Hemme idiyilerni bir qelb xeritisidiki muwapiq orun’gha qoyup, ular üstide ochuq-ashkara muzakire élip baralaysiz.

 

 

(8) Mesile Hel Qilish (Problem Solving)

 

Qelb xeritisi kishilerning mesililer üstide éniq oylinishigha, her xil idiyiler otturisidiki munasiwetni toghra chüshinishige, we shu asasta mesililerni hel qilishigha yardem qilidu. U sizning bir mesilining hemme tereplirini toluq körüp, shu asasta siz paydilinalaydighan tallashlar üstide yaxshi analiz yürgüzüshingizni yaxshi imkaniyetke ige qilidu. Shundaqla u sizning yéngi bilimlerni birleshtürüp, uchurlarni logikiliq halda orunlashturup chiqishingizni asanlashturidu.

 

Kishilerning sol méngisi söz, logika, san we tuz siziqliq jeryanni bir terep qilidighan bolup, ong méngisi bolsa egri siziqliq jeryan, reng, ritim, körünüsh we boshluqni bir terep qilidu. Qelb xeritisi sol ménge qabiliyetliri bilen ong ménge qabiliyetlirini bir yerge yighip, ikki méngining funksiyilirini téximu yaxshi maslashturidu. Shu arqiliq méngining ish ünümini eng yuqiri derijige kötüridu.

 

 

2. Qelb Xeritisi Yasashning Qedem-Basquchliri [2]

 

--1) Xerite sizishni qeghezning yaki ékranning eng otturisidin bashlang. Shundaq qilsingiz tarmaq idiyilerni özingiz xalighanche qoshalaysiz.

 

--2) Merkiziy idiyini bir resim bilen ipadileng. Chünki, bir resim ming sözge teng bolup, u sizning tepekkurni toluq ishqa sélishingizgha yardem qilidu. Bir merkiziy resim qiziqarliq bolup, u sizning diqqitingizni bir yerge yighishingizni kapaletke ige qilidu.

 

--3) Oxshimighan renglerni ishliting. Chünki, rengler méngingiz üchün xuddi bir resimge oxshashla qiziqarliq bolidu. Oxshimighan rengler qelb xeritisini yéngiche hayatiy küchke ige qilip, sizning tepekkuringizgha nahayiti zor énérgiye qoshidu.

 

--4) Asasiy tarmaqlarni merkiziy resim bilen tutashturung. Andin 2-derijilik tarmaq, 3-derijilik tarmaq qatarliqlarni ishliting. Sizning méngingiz guruppilash asasida ishleydu. U ikki we uningdin köp nersilerni guruppilashqa mayil kélidu. Eger siz tarmaqlarni tutashturidikensiz, sizning chüshinishingiz we este qaldurushingiz köp asanlishidu.

 

--5) Tarmaqlarni tutashturush üchün tüz siziq ishletmey, egri siziq ishliting. Chünki, tüz siziq méngingiz üchün bir zérikishlik nerse bolup tuyulidu.

 

--6) Her bir siziqqa peqet birla halqiliq söz ishliting. Shundaq qilsingiz qelb xeritisi téximu küchlük we maslashqan bolidu.

 

--7) Qelb xeritisining hemme yerliride resim, körünüsh we belgilerni ishliting. Chünki, xuddi merkiziy resimge oxshashla her bir resim ming sözge barawer bolidu. Eger sizning qelb xeritingizde 10 parche resim bar bolidiken, u xerite 10,000 sözni öz ichige alghan bolidu.

 

4-resim: «Qelb xeritisi» sizishning usulini chüshendüridighan bir parche In’glizche qelb xeritisi [2].

 

 

3. Qelb Xeritisige Oxshiship Kétidighan Bashqa Téxnikilar

 

Men özümning burunqi «Gherbliklerning yézish uslubi» [4] dégen yazmisida ijtima’iy pen uqumlirini resim bilen chüshendüridighan «resimlik teshkilligüchiler» we «uqum xeritisi» dégen uqumlarni qisqiche tonushturghan idim. Ashu uqumlar «qelb xeritisi» ilmi bilen asasiy jehettin oxshiship kétidu. Ulardin bashqa yalghuz tebi’iy-pen, téxnologiye we inzhénérliq sahesidila ishlitilidighan, hemde tebi’iy-pen bilen ijtima’iy-pen sahelirining her ikkiside ishlitilidighan yene bir qisim resimlik qorallar bar bolup, men töwende ularning ichidiki hazir ésimge kelgenlirini qisqiche tilgha élip ötimen.

 

(1) «Katekche sxéma» (block diagram): Uni kishiler tebi’iy-pen we ijtima’iy-pen sahelirining her ikkiside ishlitidu. Bundaq resimde her bir katekche bir xil ayrim funksiyige yaki bir ayrim qedem-basquchqa wekillik qilidu. Bu qoral ijtima’iy pen sahesidikiler üchünmu qimmetlik bolup, men Uyghur ziyaliylirining qelb xeritisi bilen katekche sxémini keng türde qollinishqa bashlishini ümid qilimen.

 

5-resim: Méning maqale yézish we uni torlargha chiqirishimdiki qedem-basquchlarni chüshendüridighan katekche sxéma. Oqurmenler méning her bir yazmamning axirdiki «Bu maqalini inimiz Pidakar tehrirlidi» dégen sözni köp kördi. Her bir parche maqalini yézip tamamlashta men 1- we 6-basquchlarni qilimen. Qalghan 4 basquchni «Pidakar» ukimiz qilidu.

 

(2) «Béliq söngiki sxémisi» (fish bone diagram): Yéngidin tereqqiy qilduruwatqan bir mehsulat yaki burun chiqirilghan bir mehsulatta mesile körülgen waqitta, ashu mesilining yadroluq sewebi (root cause) ni tépip chiqish üchün, shirket bashliqliri bilen shirket téxnikiliq xadimliri bir yerge jem bolup, mesilining seweblirini tépip chiqip, ularni töwendiki 5-resimde körsitilgendek bir «béliq söngiki sxémisi» sheklide tizip chiqidu. Bezide mushundaq yighin bir qanche ay, hetta bir qanche yilmu dawam qilidu. Rehbiriy we téxnikiliq xadimlar u sewebler üstide chongqur analiz yürgüzüp, eng axirida yadroluq sewebni tépip chiqidu. Andin u mesilini hel qilidu. Men 1997-yilidin 2004-yilighiche bolghan ariliqta Kaliforniyening Kirimniy Jilghisidiki yuqiri téxnologiye shirketliride ishligen waqtimda, ashundaq jeryanlargha köp qétim qatnashqan, hemde bir qanche mehsulattiki mesilini tépip chiqishta hel qilghuch rollarni oynighan idim. Hazirqi idarem J P L (JPL) dimu nechche yüz milyon dollarliq ikki chong téléskop türide eslide layihilen’gen téléskop bilen yasalghan téléskopning ishlesh ehwali otturisidiki perqning sewebini kompyutér hésablishi arqiliq tépip chiqishta intayin halqiliq rol oynidim. Hazir 3-téléskop türidimu shuninggha oxshash ishni qiliwatimen.

 

6-resim: Béliq söngiki sxémisining bir misali.

 

(3) «Sxémiliq resim» (schematic diagram): Bundaq resim tebi’iy-pen, téxnologiye we inzhénérliq saheside nahayiti köp ishlitilidighan bolup, u hazir intayin omumliship ketti. Umu «qelb xeritisi» ge bir az oxshiship kétidu. Töwendiki 7-resimde körsitilgini men 2009-yili Amérikida ötküzülgen bir chong xelq’araliq ilmiy doklat yighinida doklat bergende ishletken sxémiliq resim bolup, u bizning idaridiki bir murekkep alem téléskopi tejribe qurulmisining muhim éléméntliri yaki qisimliri, we ularning ishlesh prinsiplirini chüshendüridu. Uningda qurulmining oxshimighan yerliridiki nur eyniki yüzlirining mölcherlen’gen tekshilik resimlirimu toluq körsitilgen bolup, bu bir parche resim intayin köp uchurlarni öz ichige alidu. Bizning xizmitimizde mushundaq sxémiliq resimler intayin muhim rol oynaydu.

 

7-resim: Sxémiliq resimlerning bir misali (Men bu resimni 2009-yili idarimizge testiqlitip, bir xelq’araliq yighinda ilmiy doklat bergende ishletken bolup, qérindashlarning uning mexpiyetliki üstide ensirep qalmasliqini soraymen).

 

(4) «Éqim resimi» (flow chart): Tebi’iy-pen we ijtima’iy-pen saheside köp ishlitidighan «éqim resimi» dep atilidighan yene bir qoralmu bar bolup, 8-resimde men uning bir misalini körsitip qoydum. Bu resim men keship qilip, NASAning «yéngi keshpiyat we alahide töhpe mukapati» gha érishken bir algorizm (matématikiliq usul) ning ishlesh pirinsipini chüshendüridighan éqim resimi bolup, men uni 2007-yili bir xelq’araliq ilmiy doklat yighinida doklat bergende chong ékranda körsetken matériyallar qatarida ishletken idim. «Éqim resimi» ni «katekche resim» ning tebi’iy-penler üchün wujudqa keltürülgen nusxisi, dep qarashqimu bolidu.

 

8-resim: «Éqim resimi» ning bir misali.

 

 

4. Axirqi Söz

 

Hazir gherbtiki tereqqiy qilghan ellerde ijtima’iy-pen sahesidiki kespiy xadimlar tebi’iy-pen tili, tebi’iy-pen uqumi we tebi’iy-pen qorallirini barghanséri köplep qollinish terepke qarap yüzliniwatidu. Shu arqiliq ijtima’iy-pen sahesidiki öginish qiyin, chüshinish qiyin, este qaldurush qiyin, yadigha keltürüsh qiyin, we ishlitish qiyin bolghan bir qisim uqumlarni asanlashturush jehette téz ilgirilep, nahayiti zor payda körüwatidu. Men Uyghurlar ichidiki ijtima’iy-pen ziyaliylirining bu yüzlinishke yéterlik derijide ehmiyet bérishini, hemde özlirining kespiy we ijadiy xizmetliride nahayiti yuqiri ünüm béridighanliqi toluq ispatlinip bolghan «qelb xeritisi» ge oxshash zamaniwi ménge qoralliridin toluq paydilinishqa qarap yüzlinishini tolimu ümid qilimen. Men özümmu buningdin kéyin öz yazmilirimda «qelb xeritisi» we «katekche resim» lerni angliq halda eng yuqiri derijide köplep ishlitishke tirishimen. Men yuqiridiki 3-resim bilen 5-resimni Mikrosoft shirkitining «PowerPoint» yumtali bilen sizdim. Démek, yuqiriqidek qorallarni ishlitish üchün mexsus pul chiqim qilish zörüriyitimu yoq. Men barliq qérindashlardin öz kompyutérliridiki mushundaq iqtidarlardin toluq paydilinishni ümid qilimen.

 

 

Paydilinish Matériyalliri:

 

[1] Why Mind Mapping Works

http://imindmap.com/articles/mindmappingworks/

 

[2] How to Use Mind Maps to Unleash Your Brain's Creativity and Potential

http://lifehacker.com/how-to-use-mind-maps-to-unleash-your-brains-creativity-1348869811

 

 [3] [4] Bilimxumar: «Muweppeqiyetning yéngi tenglimisi». Bu maqale «Erkin Sidiqning kishilik tereqqiyat heqqidiki yazmiliri, 1-kitab» ta bar bolup, uni towendiki ulinishtinmu korgili bolidu:

http://www.uyigilik.com/forum.php?mod=viewthread&tid=712

 

[4] Bilimxumar: «Gherbliklerning yézish uslubi». Bu maqale «Erkin Sidiqning kishilik tereqqiyat heqqidiki yazmiliri, 1-kitab» ta bar bolup, uni towendiki ulinishtinmu korgili bolidu:

http://bbs.bagdax.cn/thread-42879-1-1.html

 

 

Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirlidi.

 

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha, ündidargha we Uyghurche salonlargha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti