Erkin Sidiq: Ka’inatqa A’it Yéngi Xewerler (2)

Erkin Sidiq

2016-yili 1-ayning 29-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-66470-1-1.html

http://bbs.bagdax.cn/thread-44177-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-146918-1-1.html

http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8713

Men mezkur yazmida aldinqi bir hepte ichidiki NASA we ka’inatqa a’it muhim xewerlerni qisqiche xulasilap ötimen.

1. «Jeng Élan Qilghuchi» Namliq Alem Uchquri Buningdin 30 Yil Ilgiri Partlap Ketken

Buningdin 30 yil burun, yeni 1986-yili 28-Yanwar küni NASA ning «Jeng Élan qilghuchi» (Challenger) namliq alem uchquri yer yüzidin kötürlüp, 73 sékunt ötkende asmanda partlap kétip, uning ichidiki 7 neper alem uchquchisi qaza tapqan idi. Ashu weqening 30 yilliqi munasiwiti bilen 28-Yanwarda Amérikidiki barliq médi’a taratquliri ashu weqe heqqide mexsus xewer berdi. Amérika prézidénti Obama we NASAning 1-qol bashliqi NASAdiki barliq xadimlargha ayrim-ayrim élxet ewetti. NASAning 1-qol bashliqi öz xétide mundaq deptu: «NASAning ashu ayal we er xadimliri öz hayatlirini qurban qilghanliqi üchün, siz we men pütün insaniyetning paydisi üchün yéngi pellilerge chiqishni dawamlashturuwatimiz.» Obama öz xétide mundaq deptu: «Buningdin 30 yil ilgiri bir alem uchquri partlap yoq bolup, uningdiki 7 xadim öz hayatidin ayrilip, wetinimiz bir qétim qattiq silkindi. Köp esirning mabeynide insanlar kelgüsi üchün nishan turghuzushta asman’gha qarap keldi. U nishanlar biz qilalaydighan ishlarning eng yuqiri chékini, we her qandaq ishni qilghili bolidighanliqidin ibaret bir ré’alliqni belgileydighan nishanlardur. Ashu chéki yoq pellilerge chiqish bizning milliy xaraktérimizni tereqqiy qildurushning asasi bolup keldi. Bizning ashu milliy xaraktérimiz insaniyetni bayqashning yéngi aldinqi sépige yéteklesh iqtidarini tépiwélishimizgha yardem qilidu. U yene bizning bilimlerni dunyani téximu yaxshilashqa ishlitish üchün zörür bolghan eqil-parasetni tépiwélishimizghimu yardem qilidu.»

1-resim. «Jeng Élan qilghuchi» bilen bille partlap ketken 7 neper alem uchquchiliri.

2. Asmandiki «Ka’inat Exletliri» Döletler Ara Urush Keltürüp Chiqirishi Mumkin

Alimlarning mölcherlishiche, hazir chongluqi bir santimétirdin 10 santimétirghiche kélidighan, sani 500000 – 600000 chiqidighan «ka’inat exletliri» her bir sa’ette 27000 kilométir ariliqni basidighan tézlik bilen yer sharini orbitlap ayliniwatidu. Rusiye penniy akadémiyisining tetqiqatchisi Witali Adushkin (Vitaly Adushkin) yéqinda Rusiyidiki bir dangliq ilmiy tetqiqat zhurnilida bir parche maqale élan qilip, uningda eger ashu ka’inat exletliri herbiy sün’iy-hemrahliridin birerni suqiwétidiken, döletler ara siyasiy yaki herbiy toqunush yüz bérishi mumkin, dégen idiyini otturigha qoydi [1].

3. Bir Yash Galaksiler Topining Resimi

Töwendiki 2-resimde körsitilgini bir yash galaksiler topining yéngidin teyyarlan’ghan körünishi. Uni astronomiye alimliri NASAning 3 chong alem téléskopini ishqa sélip teyyarlighan. Yeni, bu resimni «Chandra éks-nuri téléskopi» éks-nurida tartqan körünüshni kök rengde, «Xabul alem téléskopi» körünidighan nur bilen tartqan körünüshni yéshil rengde, we «Spitzér alem téléskopi» infra qizil nurida tartqan körünüshni qizil rengde birleshtürüsh arqiliq yasap chiqqan [2].

Ka’inatta bundaq galaksiler topi kem uchraydighan bolup, bu «IDCS 1426» namliq galaksiler topining biz bilen bolghan ariliqi 10 milyard nur-yili iken. Yeni, hazir alem téléskopigha chüshkini ashu galaksiler topining buningdin 10 milyard yil ilgiriki körünishi iken. Men quyash sistémisi shekillen’ginige hazir 13.8 milyard yil bolghan bolghachqa, u galaksi topi «yash galaksi topi» gha kiridiken, dep chüshendim. U galaksi topining massisi quyash massisining 500 trliyun hessisige toghra kélidiken.

2-resim: «IDCS 1426» namliq yash galaksi topining bir körünishi.

4. Isyanchi Galaksi (Rebel Galaxy)

Galaksilerning köpinchisi purjunsiman yaki éllipissiman shekilde kélidu (töwendiki 4-resimge qarang). Emma texminen 25 pirsent galaksilerning qirghiqi undaq yumilaq shekilde kelmey, bir qalaymiqan tüzülüshte kélidu. Uning bir misali «NGC 5408» namliq galaksi bolup, töwendiki 3-resim Xabul alem téléskopi bilen tartilghan. Bu galaksining biz bilen bolghan ariliqi 16 milyon nur-yili bolup, u eslide En’gliyidiki John Herschel isimlik kishi teripidin 1834-yili bayqalghan [3].

3-resim: «NGC 5408» namliq isyanchi galaksining Xabul alem téléskopida tartilghan bir körünishi. Bu resim 2016-yili 18-Yanwarda tarqitilghan.

4-resim: Saman yoli galaksining oxshimighan körünishliri. Buning bilen sélishturghanda 3-resimdiki galaksini heqiqetenmu bir «isyanchi galaksi» déyishke bolidiken.

5-resim: «Nur-yili» déginimiz bir uzunluq birliki bolup, u nur bir yil ichide basalaydighan ariliqning uzunluqini körsitidu. Bir nur-yilining sanliq qimmitini mushu tenglime boyiche hésablisingiz bolidu. Biz özimiz bilen bolghan ariliqi 100 nur-yili kélidighan bir yultuzni körgende, uning hazirqidin 100 yil burunqi halitini körimiz. Sewebi, ashu yultuzning nuri bizning közimizge yétip kélishi üchün 100 yil waqit kétidu.

Paydilinish Matériyalliri:

[1] Russia says a growing problem in space could be enough to spark a war

http://finance.yahoo.com/news/russia-says-growing-problem-space-180015934.html

[2] Hubble Space Telescope

https://plus.google.com/u/0/+hubblespacetelescope/posts/dRQ7GN2kmAP?cfem=1

[3] Friends of NASA

https://plus.google.com/u/0/113507009175485747967/posts/ZncqLHSjCtr?cfem=1

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.