Erkin Sidiq

2016-yili 1-ayning 22-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-66326-1-1.html

http://bbs.bagdax.cn/thread-43860-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-146750-1-1.html

http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8671

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/2016/20160122_4qiyinchiliq.pdf

Men yéqinda Uyghurlarning buningdin kéyinki qattiq tirishish nishani üchün töwendikilerni teshebbus qildim: Öz étiqadini saqlap, ma’aripqa tayinip, tebi’iy-pen, téxnologiye, inzhénérliq we matématikidin ibaret 4 sahede dunyaning ilghar sewiyisige yétishiwélish üchün qattiq küresh qilip, shu asasta sana’et bilen iqtisadni tereqqiy qildurush. Méning otturigha qoyghinim bir sho’ar bolup, uninggha mas kélidighan chare-tedbirlerni men otturigha qoyalmaymen. Ularni wetendikiler oylap chiqishi, we yolgha qoyushi kérek. Men otturigha qoyghan bu sho’arni bir ulughwar wezipe, dep qarashqimu bolidu. Bu wezipini emelge ashurush üchün Uyghur nopusining köp qismi uzun muddet japaliq we qattiq tirishishqa toghra kélidu. Chonglar we yashlar, erler we ayallarning hemmisi qattiq tirishishqa toghra kélidu. Shundaqla étiqadi küchlük kishilermu we étiqadi ajiz kishilermu zich ittipaqliship, yuqiridiki ulughwar wezipini orunlash üchün birlikte tirishishqa toghra kélidu.

 

Hazirqi dunyagha nezer salidighan bolsaq, Islam tonigha oriniwélip eski ishlarni qiliwatqan kishiler asasen mundaq ikki xil kishilerdin terkib tapqanliqini bayqaymiz. Uning birinchisi Allahning kitabini we dinni toghra chüshenmigen kishiler. Ularning ikkinchisi bolsa dinni melum bir siyasiy meqsetning qorali qiliwalghan, shuning bilen dinni qesten burmilawatqan, kishilerni qaymuqturup, ularni özliri üchün xizmet qilduruwatqan kishiler. Méning közitishimche, Uyghurlar ichidimu dinimizni xata yaki chala chüshiniwélip, «bizning dinimiz ene shundaq» dep ish qiliwatqan kishiler az emes. Uyghur jem’iyitidiki bir qisim nachar ehwallarning kélip chiqishigha seweb boluwatqan muhim amillarning birimu ene shu. Ashundaq nachar ehwallarni tügitip yaki azaytip, yuqiridiki ulughwar wezipini emelge ashurushning ünümlük usullirining biri, pütkül xelqqe heqiqiy dinni hazirqi zaman’gha maslashturup ögitishni ma’arip mezmunining bir qismi qilishtin ibaret. Hazir ashundaq qiliwatqan Musulman döletlirining bir misali süpitide Türkiyeni tilgha élish mumkin. Undaq ma’arip sistémisigha ige emes xelq ichide yuqiriqidek birinchi xil kishilerning peyda bolushining aldini élishning ünümlük usullirining biri, pütkül xelqqe heqiqiy dinning yaki toghra dinning néme ikenlikini bildürüp qoyushtin ibaret. Méning Uyghur oqurmenlerge bezide doktor Yasir Qazi bilen Oyghanning bir qisim léksiyilirining mezmunini tonushturushumdiki tüp meqsitim ene shu.

 

Men yéqinda «Islam ziyaliyliqi üstide qayta oylinish» dégen maqalide penniy ziyaliylarning bir az din öginishi kéreklikini, we diniy ziyaliylarning bir az hazirqi zaman penlirini öginishi kéreklikini, undaq bolushidiki seweb, Allah we Islam dini u ikki xil bilimlerge perqliq qarimaydighan bolup, Musulmanlarning hemmisidin ashu ikki xil bilimlerning her ikkisini teng öginish telep qilin’ghanliqini chüshendürüp öttüm.  Hazir duch kéliwatqan diniy mesililerni toghra tehlil qilish we muwapiq hel qilish üchünmu biz diniy bilim bilen penniy bilimlerning her ikkisige mohtaj.  Shundaqla biz sherqte terbiyilen’gen diniy ziyaliylar bilen, sherqtimu terbiye körüp, gherbtimu Islam dini, tebi’iy-pen, pisxologiye, pelsepe, tarix, we insanshunasliq qatarliq sahelerning hemmiside teng terbiye körgen diniy ziyaliylar we diniy zatlarghimu mohtaj. Yasir Qazi bilen Oyghan ene shundaq ziyaliylar qoshunining ezaliridur.

 

Oqurmenler doktor Yasir Qazi bilen xéli yaxshi tonushup boldi. Oyghanning dadisi burun Pakistanning Gérmaniyide turushluq elchixanisining elchisi bolup, Oyghan shu mezgilde tughulghan. Ikkinchi sinip oqushini bashlighanda uning dadisining xizmiti Se’udi Erebistanning Jedde shehirige yötkilip, Oyghan kéyinki 6 yilliq oqushini shu yerde tamamlighan. Andin Amérikigha kelgen. Uningdin kéyin toluq ottura we aliy mekteplerni Amérikida oqughan.  Aliy mektep oqushlirini tamamlighandin kéyin, yeni 2006-yili u Amérikida bir Islam dini institutini qurup, Ereb tili we Qur’an oqutushi bilen shughullinip kéliwatidu.  U yéqinda Iyordaniyediki bir diniy teshkilat teripidin «Dunyadiki tesiri eng küchlük 500 neper Musulmanning biri», dep bahalan’ghan.  Men özümning kéyinki bir parche yazmisida Oyghanning hayatini téximu tepsiliy tonushturimen.

 

Peqet sherqtila terbiye élip, hazirmu sherqte yashawatqan diniy ziyaliylar we dewetchiler bilen sélishturghanda, bu ikkiylenning yene mundaq alahidilikliri bar: Bu ikkiylen gherbtiki tereqqiy qilghan Xristi’an elliri hökümitining nazariti astida, we ashu döletlerdiki Islamgha qarshi her xil siyasiy küch we bashqa dinlargha tewe diniy guruhlarning kemsitishi, chetke qéqishi, hujumi we aghdurmichiliqi astida ish élip bérip, ashundaq küchlerning hemmisige taqabil turup, gherb elliride Islamning muwapiq ornini saqlap méngishqa töhpe qoshuwatidu. Ular Xristi’an döletliridiki Musulman a’ililiride tughulghanliqi sewebidin Musulman bolup qalghan yashlar üchünmu xizmet qilip, ashu yashlar hazir duch kéliwatqan insanlarning tedrijiy tereqqiyati, er-ayallarning oxshimighan roli, oxshash jinsliqlar bilen muhebbetlishish, we dinsizlishish qatarliq bir qatar hazirqi zaman mesililirini Allah buningdin 1400 yil burun nazil qilghan Qur’andiki mezmunlar bilen tehlil qilip, dinimizgha qaritilghan hazirqi zaman hujumlirigha Qur’an bilen taqabil turup, gherbtiki Musulman yashlarning toghra we heq yolgha méngishigha yardemde boluwatidu. Bu ikkiylen Musulman elliri we gherb elliride sözligen doklat-léksiyilirining köpinchisini yutyub (YouTube) arqiliq pütün dunyagha tarqitiliwatqan bolup, ular sözligen mezmunlarni milyonlighan Musulmanlar we diniy ziyaliylar nazaret qilip turuwatidu.  Méning tonushturuwatqinim ene ashundaq sinaqlardin ötken mezmunlardur. Peqet sherqtila terbiyilinip, hazirmu sherqtiki birer Islam dölitide yashawatqan diniy ölimalar we diniy ziyaliylar bolsa asasen dölet hökümiti, gheyriy meqsettiki siyasiy küch we bashqa dinlardiki her xil guruhlarning jeng élan qilishigha uchrimaydighan bolup, ularni «bixeter makanda yashawatqan kishiler», dések, anche xatalashmaymiz.

 

Uyghurlar hazirghiche asasen peqet Uyghur diyarida we sherqte terbiyilinip yétiship chiqqan diniy ölima we diniy ziyaliylar bilen uchrishish pursitigila ige bolup keldi. Shunglashqa méningche biz bashqa barliq paydilirini bir yaqqa qayrip qoyghandimu, Uyghurlarning sherq we gherbning her ikkiside teng terbiye körgen, we hazir tereqqiy qilghan Xristi’an gherb elliride put tirep turuwatqan diniy ziyaliylar bilen uchriship béqishining nahayiti zor ehmiyiti we qimmiti bar. Mana bu méning mushundaq témilarni teyyarlishimgha türtke boluwatqan yene bir amil. Insanlar indiwidu’allardin terkib tapqan bolghachqa, men her qanche tirishsammu, méning yazmam hemme ademlerni teng razi qilalishi mumkin emes. Uningdin bashqa, köpinche waqitlarda her qandaq bir yaxshi ish köpligen yaxshi netijilerni wujudqa keltürüsh bilen bille, bezide «qoshumche mehsulat» süpitide bezi bir yaman netijilerni keltürüp chiqirishimu mumkin. Ishlarning bu teripi manga nahayiti ayan. Shundaq bolsimu, Allah buyrusa men qurbitimning yétishiche toghra ishlarni, omumiy jehettin élip éytqanda özimizning menpe’etige paydiliq bolghan ishlarni qilishqa tirishimen.

 

Oyghan mundaq deydu («Tirishchanliq we ibadet (2)» ge qarang): (Neqil) Hazir dunyadiki médi’alarda «Islamgha étiqad qilidighanlar medeniyleshmigen kishiler, ular zorawanliq ishliri bilen shughullinidu, ular hazirqi zaman dunyasida qandaq yashashni bilmeydu, ular özlirining néme ish qiliwatqanliqini bilmeydu» dégendek gepler keng türde tarqiliwatidu. Ularning yuqiriqidek sözlirining xata ikenlikini kim ispatlaydu? Biz özimiz xalighanche nutuq-doklatlarni sözliyeleymiz. Emma bizning nutuqlirimiz héchnémige ispat bolalmaydu. Delil-ispatlar bizning nutuqlirimizdin kelmeydu. Biz eng adil jem’iyet berpa qilghanda, biz eng yaxshi iqtisadiy sistéma berpa qilghanda, biz sodida eng adil bolghanda, biz bir-birimiz bilen eng inaq ötidighan bolghanda, biz gheyri-Musulman qoshnilirimiz we dostlirimiz bilen eng yaxshi munasiwette bolghanda, andin héliqidek teshwiqatlarning töhmet ikenlikini ispatlap béreleymiz. Dunyaning Islamni anglighusi yoq. Dunyaning Islamni körgüsi bar. Islamni dunyagha Islam döletliri we köp sanliq Musulmanlar körsetmise, uni kim körsitidu? Biz hazirqi halitimizge qana’etlensek bolmaydu. (Neqil tügidi)

 

Roshenki, dunyagha Islamni, Islamning bir güzel din ikenlikini körsitish üchün, aldi bilen heqiqiy Islamning néme ikenlikini bilish kérek.

 

Men bezi diniy mesililerni tilgha alidighan yazmilarni teyyarlashqa bashlighandin tartip, dinimizni toghra öginishning bir qiyin ish ikenlikini tekitlep keldim. Dinni toghra öginishte qiynilish we qaymuqush Musulmanlar dunyasidiki, bolupmu gherbte we gheyri-Musulman döletliride yashaydighan Musulmanlar arisidiki bir omumyüzlük saqliniwatqan mesile bolup, Oyghan özining ikki doklatida mexsus mushu mesile üstide toxtalghan. Bu doklatning birinchisi melum bir «Musulmanlar Birleshmisi» yighilishida sözlen’gen bolup, uning témisi «Bir qisim tughulma Musulmanlarning dinsizliship kétishining 3 sewebi» iken [1]. Bu doklat 2015-yili 3-Aprél küni yutyubqa chiqiriliptu. Ikkinchi doklatning témisi «Eqil-paraset bilen ish qilishning zörürlüki heqqide» bolup, u 2015-yili 12-Féwralda Dubeyde ötküzülgen bir chong xelq’araliq yighinda sözliniptu [2]. Men mezkur yazmida ashu ikki doklatning bir qisim mezmunini tonushturimen. Méning mezkur maqalide teswirleydighinim Oyghan din öginishni yéngi bashlighanda yoluqqan, hemde tughma Musulmanlarning köpinchiliri yoluqidighan 4 chong qiyinchiliq bolup, men kéler qétimliq yazmamda Oyghanning u qiyinchiliqlarni qandaq yenggenlikini bayan qilimen.  Men oqurmenlerdin mushu mezmundiki yazmilarni toluq oqup bolghandin kéyin andin ular üstidin yekün chiqirishni ümid qilimen.

 

1-resim: «Oyghan» 2015-yili 12-Féwralda Dubeyde ötküzülgen bir chong xelq’araliq yighinda  «Eqil-paraset bilen ish qilishning zörürlüki heqqide» dégen témida söz qiliwatqan waqittiki bir körünüsh.

 

Töwendikisi Oyghanning ikki doklatining özüm tallighan bir qisim mezmunliri.

 

 

1. Tughulma Musulmanlar Duch Kélidighan 4 Chong Mesile

 

Bügün olturghanlarning hemmisi Qur’an heqqide bir nerse anglash üchün bu yerge toplandi. Bu doklat men özüm toghruluq emes—bu nuqta hemmeylenning könglide nahayiti ayding bolushi kérek. Bizning arimizdiki muhebbetni peyda qilidighan nerse emeliyette Allahning sözi bolup, Allahning sözlirining ene shundaq quwwiti bar. Men ashundaq muhebbetni dawamliq öz béshimdin kechürüp turimen. Méning qiliwatqan ishim peqetla Allahning kitabini chüshinish, hemde Allahning kitabi heqqide chüshen’genlirimni bashqilar bilen ortaqlishish. Men qiliwatqan ashundaq kichik ishlar üchünla kishilerning muhebbitige we du’asigha érishiwatimen. Men qiliwatqan ishlar adettin tashqiri ishlar emes, emma bu kitab adettin tashqiri kitab bolup, ashu kitab üchün xizmet qilidighanlar Allahning tartuqlishigha érisheleydu.

 

Méning bügün sözleydighinim bir qiyin téma bolup, men sözümni özüm toghrisidiki bir hékaye bilen, men Qur’an heqqide érishken eng deslepki chüshenchilirim bilen bashlaymen. Men bir Musulman a’iliside tughulghan bolup, bizning a’ile bir otturahal Pakistanliq Musulman a’ilisi idi. Öyümdikiler din’gha unchiwala estayidil qarap ketmeytti. Men Erebchini öginip baqmighan, yaki Qur’annimu nahayiti zor tirishchanliq bilen yadlap baqmighan. Men baliliq waqtimda bir qanche sürini ögen’gen. Men Gérmaniyide tughulghan bolup, yesli terbiyisini shu dölette alghan. Kéyin Ordu tilini azraq ögendim. Ikkinchi siniptin 8-sinipqiche Se’udi Erebistanda oqudum. Emma méning oqughinim Pakistanliqlar üchün échilghan mektep idi. Shunglashqa u yerdimu bir qisim Ordu tilini ögendim. Toluq otturidin bashlap Amérikigha kélip, Nyu york shehiride oqudum. Amérikigha kelgendin kéyin, men din’gha unchiwala estayidil mu’amile qilmisammu bolidighan bir ehwal ichige kirdim. Men oqughan mektepte mendin bashqa yene bir Musulman bala bar bolup, men unimu peqet uning ismigha qarap «U bir Musulman iken» dep oylidim. Emma biz ariliship baqmiduq.

 

Men aliy mektep oqushini bashlighandin kéyin, «Men ottura mektep mezgilide Islam toghruluq qandaq tonushlarda bolghan bolghiyttim?» dep, özümning burunqi waqitlirini eslep baqtim. Netijide toluq ottura mezgilide men Islam toghruluq anche oylinip baqmighanliqimni bayqidim. Islam toghruluq oylan’ghan waqitlirimda bolsa mundaq 4 mesile üstide oylan’ghan ikenmen:

 

Ilawe: Oyghan özining 1-doklatida 3 mesilini otturigha qoyidu. Ikkinchi doklatidimu 3 mesilini otturigha qoyidu. Bu ikki doklattiki deslepki 2 mesile oxshash bolup, eng axirqi bir mesile bolsa bir-birige oxshash emes. Shunglashqa men bu yerde ikki doklattiki mezmunni birleshtürüp, «4 mesile» qilip aldim.

 

 

(1) Qur’an Men Bilen Munasiwetsiz

 

Men dinimizni eng deslepte öginishke bashlighanda, mundaq oylidim: Qur’an men bilen munasiwetsiz iken. U qedimki waqitlarda yüz Bergen ishlar heqqidila sözleydiken. Men uchratqan, Qur’an heqqide sözleydighan kishiler buningdin 500 yil burun yashighan kishilerge oxshaydighan bolup, ular hazirqi zaman kishilirige oxshimaydiken. Ular sözligende bashqilargha oxshimaydighan bir qiyapette sözleydiken. Méning dostlirim undaq sözlimeydu, méning sawaqdashlirim undaq sözlimeydu, méning mekteptiki proféssorum undaq sözlimeydu. Bir imam bilen adettiki waqitlarda körüshsingiz u normal kishiler bilen oxshash sözleydiken, emma bir meschittiki munberge chiqqandin kéyinla bashqiche bir qiyapette sözleydiken. Ular xuddi bashqa bir zaman’gha tewe kishilerdek sözleydiken. Siz bilen héch qandaq bir baghlinishi yoq kishilerdek sözleydiken. Men eng deslipide Qur’an, sünnet, we din toghrisidiki bashqa témilar üstide bashqilar bilen paranglashqanda, bu dinni xuddi bu zaman’gha tewe emes bir nersidek, u bir qedimki nersidek, uninggha ita’et qilidighan kishilermu qelbi burunqi zaman’gha tewe kishilerdek hés qildim. Bu din’gha ita’et qilip turup, hazirqi zaman hayatini kechürüsh mumkin emestek hés qildim.

 

Men anglighan köpligen léksiyilerdimu sözge chiqqanlar hazirqi waqit Musulmanlar üchün neqeder nachar waqit ikenlikini, qedimki waqitlarning neqeder yaxshi waqitlar bolghanliqini sözlidi. «Peyghember eleyhissalamning dewri bek ésil dewrler idi. Sahabilerning dewri bek ésil, Islam tarixidiki eng yaxshi dewrler idi. Hazir bolsa hemmimiz gunah ötküzüp yashawatimiz, shunga hemmimiz axirette dozaxta köyimiz», dep sözlidi. Méning Jüme namizigha barghum yoq idi, emma dadam mejburlap apiratti. Shuning bilen Jüme namizi jeryanida taza uxliwalattim. Namaz axirlishay dégende andin oyghinattim. Ariliqta chala uyqugha pétip anglighanlirim bolsa «Hazir yüz bériwatqan ishlarning köpinchisi haram» dégendek sözler idi. Shuning bilen men érishken tesirat, eger men normal yashaymen désem, choqum buningdin ming yillar burun yashighan kishiler bilen oxshash yashishim kérek. Bir qedimki adem bolushum kérek. Men hazirqi zaman adimi bolup yashisam bolmaydu. Men peqet buningdin ming yillar burun yashawatqan bir adem qiyapitide yashishim kérek. Shuning bilen men öz ichimde «Qedimki waqitlar ötüp ketti, biz hazirqi waqitta yashaymiz, undaqta hazir bu dinni ögen’genning néme paydisi?» dep oylidim. «Bu din men bilen munasiwetsiz iken, uning waqti ötüp kétiptu, uning waqti toshup boluptu», dep oylidim. Ésingizde bolsunki, yuqiridiki pozitsiye emeliyette bir Musulmanning pozitsiyisidur. Shu chaghda ashundaq oyda bolghanlar men yalghuz emes idim. Milyonlighan Musulmanlar ene shundaq oylaytti. Milyonlighan Musulmanlar hazirmu ene shundaq oylaydu.

 

 

(2) Bu Din we Bu Kitab Nahayiti Qattiq we Nahayiti Keskin Iken

 

Men hés qilghan 2-mesile mundaq: Bu din we bu kitab nahayiti qattiq, nahayiti keskin, nahayiti qulaqqa yaqmas we nahayiti qiyin (strict, harsh, difficult) iken. Sizning ishlarni xata qilip qoyup, dozaxqa kirish éhtimalliqingiz 99.9999 pirsent iken. Méning köpinche waqitta anglaydighinim men bir ishni chataq qilip qoyghanliqim, shuning bilen Allah méningdin narazi bolghanliqi boldi. Men her qétim bir ishni qilghanda, uni diniy jehettin xata qilghan boldum.

 

Bu dinning her xil qa’idilirini orunlimaq asan emesken. Bu dinda bir qisim ishlarni qilish cheklen’gen iken. Yene bir qisim ishlarni qilish telep qilin’ghan iken. Uning qa’idiliri we wezipiliri nahayiti köp iken, hemde ular nahayiti éghir we qiyin iken. Shunglashqa ular ré’alliqqa uyghun emes iken. Ularni siz qilalmaydikensiz. Eger siz ularni choqum qilmaqchi bolidikensiz, siz choqum bir derijidin tashqiri adem bolushingiz kérek iken. Siz hergizmu bir normal we xushal adem bolup yashap turup, bu qa’idilerni orunliyalmaydikensiz. Emeliyette sizning teqwadarliqingiz qanchilik kücheygenséri, siz shunche chüshkünliship kétidikensiz, hemde shunche xapa yüridighan bolup kétidikensiz. Shunche xapa qiyapetke kirip kétidikensiz. Siz uchritidighan teqwadar kishiler asasen hemmisi dégüdek xapa yüridighan kishiler iken. Bu din bek qattiq bolghachqa, u kishilernimu shunche qopal, shunche yirginchlik, we shunche xapa qiliwétidiken. Dinni toluq qobul qilishtin burun men saqal-burutluq kishilerni körsem, ulardin özümni epqachidighan bolup qalghan idim. Ular manga men qandaqlarche dozaxqa kiridighanliqimni deytti. Yaki bolmisa manga «Hey ukam, némishqa mani qilmaysen? Némishqa ani qilmaysen?» dep, méni namaz oqushqa oxshash birer ishni qilishqa buyruytti.

 

Qisqisi, men érishken 2-chüshenche dinmu qattiq iken, bu din’gha ita’et qilidighan kishilermu qattiq yaki qopal iken, dégendin ibaret boldi.

 

 

(3) «Némishqa Men Bir Musulman Bolushum Kérek?» Dégen’ge Héch Kim Jawab Bermeydiken

 

Kishiler Allahning dini heqqide sözligen waqitlarning köpinchiside, ular manga özümning némishqa Musulman bolushum kérekliki heqqide héch qandaq gep qilmidi. Ular manga peqetla men bir Musulman bolushum kéreklikini éytti. Ular manga «Sen mundaq mundaq qilishing kérek!» dédi. Men «némishqa?» dep sorisam, «Undaq qilmisang, dozaxta köyisen!» dep jawab berdi.

--Men özümning dozaxta köyidighanliqigha qandaqlarche ishinidikenmen?

--Undaq dep sorima! Undaq dep sorisang kapir bolup qalisen! Sen shuningdinmu gumanlinamsen! Sende iman yoqmu?

 

Men bir sheyxning qéshigha bérip, «Bu dinning biz üchün bir toghra din ikenlikini biz qandaq bilimiz?» dep sorisam, u «Séni sheytan azduruptu. Sen derhal taharet élip, ikki reket namaz oquwetkin!» dédi. Men taharet élip, ikki reket namaz oquwetkendin kéyin, héliqi so’alimgha yenila jawab chiqmidi: «Biz néme üchün mushu din’gha ita’et qilimiz? Dunyada dinlar köpqu?» Men her qétim bashqilardin mushu so’alni sorisam, ular «Estaghpurulla! Némishqa bundaq so’alni soraysen? Bundaq so’alni sorisang bolmaydu! Séning mushundaq qilip yürginingni ata-anang bilemdu? Bu yerge kel, men sanga azraq durut oqup qoyay» dédi. Emma, manga durutni oqup qoyghandin kéyin, méning so’alim yenila mewjut bolup turuwerdi. Shuningdin kéyin men «Bu kishilerde undaq so’algha jawab yoq iken», dep oylashqa bashlidim.

 

 

(4) Qur’anni Oqup Chüshinish Bek Qiyin Iken

 

Shuning bilen men «Qur’an’gha uning téshigha qarapla baha bermey, Islam heqqide Musulmanlargha qarapla höküm chiqarmay, bashqilarning dégenlirige we qilghanlirighila qarimay, bu dinni men özüm biwasite chüshinip baqay. Qur’anni özüm oqup, uni özüm chüshinip baqay. Chünki bashqilargha ishen’gili bolmaydiken», dep oylidim. Men Erebchini bilmeyttim. Shunga men Qur’anning In’glizche terjimisini oqushqa bashlidim. Emma men qattiq qaymuqup kettim. Qur’an sözni bir ishtin bashlap, yene bir ishqa ötüp kétidiken, yene bir ishqa ötüp kétidiken, andin yene bir ishqa ötüp kétidiken. Men shu chaghqiche undaq bir kitabni oqup baqmighan. Men burun oqughan kitablar 1-babtin bashlinip, u toluq chüshendürülüp bolghanda andin 2-babqa ötetti. Ikkinchi bab 1-babtiki mezmun asasida yézilghan, 3-bab bolsa aldinqi ikki babtiki mezmun asasida yézilghan bolup, kitabtiki qalghan mezmunlarmu mushundaq bir teriqide dawamlishatti. Emma Qur’an undaq emesken. Uningda ayetler tekrarlinidiken. Men bu kitabtiki mezmunlarning qandaq orunlashturulghanliqini bilelmidim. Mezmunlarning orunlashturulushi manga nahayiti namuwapiq tuyuldi. Men Qur’anni oqup, azraqmu tesirlenmidim.

 

 

2. Oyghanning Mulahizisi

 

Emeliyette dunyada milyonlighan kishiler men bilen oxshash oylaytti. Birinchidin, u kishiler sizdin 2015-yilida yashimay, 1275-yillirida yashashni telep qilidu. Sizdin Ömer Ibni Xettab zamaniside yashashni telep qilidu. Ularning idiyisi hazirqi zaman bilen munasiwetsiz.  Ikkinchidin, ular heddidin tashqiri derijide qattiq yaki qopal.  Üchinchidin, ular méning so’allirimgha jawab bérishni xalimaydu. Ularning neziride men sorighan so’allar gunah bolushqa layiq qebih so’allardin ibaret. Tötinchidin, Qur’andiki mezmunlar ademni nahayiti qaymuqturidighan bolup, ademni azraqmu tesirlendürelmeydu.  Mushu 4 seweb bir ademni Islamdin yiraq turushqa mejburlashqa yétip ashidu.  Eger sizning könglingizde mushundaq 4 mesile mewjut bolup, siz Islamgha yéqin yolimasliqni qarar qilghan bolsingiz, men sizni toluq chüshinimen.  Men sizning qararingizni bir logikiliq qarar, dep hésablaymen.  Men hazirghiche bérip baqqan dunyadiki her bir Musulman we gheyri-Musulman döletlirining hemmiside ashundaq bir orun’gha chüshüp qalghan kishilerni uchrattim.  Méning léksiyelirimge kelgen yüz minglarche kishiler könglide ashundaq idiyilerni saqlawatqan kishilerdin terkib tapti.  Men mushundaq ehwalgha nahayiti uzun waqit diqqet qildim.  Shunche uzun waqit özümni Qur’andin yiraq tuttum.  Sewebi, méning nezirimde uning waqti ötken, u nahayitimu qattiq, hemde u méning so’allirimgha jawab bérelmeytti.  Méning qéshimgha kélip, «Men eger Qur’an bügünki künde nazil bolghan bolsa, u burunqisigha azraqmu oxshimaydighan bir mezmunda nazil bolatti, dep oylaymen», dégen ademmu bar [2].

 

Men Nyu york shehiridiki bir aliy mektepte pelsepe, pisxologiye we insanshunasliq derslirini aldim.  Tedrijiy tereqqiyat nezeriyisi we Yawropa pelsepisi qatarliqlargha a’it bilimlerni ögendim.  Men «Buningdin 1400 yil burun nazil qilin’ghan bir kitab qandaqmu méning hazirqi so’allirimgha jawab bérelisun? Shunglashqa méning u kitabni öginishimning hajiti yoq», dep oylidim.  

 

Emma Allahning tartuqlishi bilen, Allahning kitabini öginishni bashlighan waqtimda, men ademning ishen’güsi kelmeydighan derijidiki ésil ustazlargha yoluqtum.  Shuning bilen men yuqirida tilgha alghan 4 ishning hemmisining toghra emeslikini tonup yettim.  Allahning kitabi bizning hazirqi zamanimizgha ishen’güsiz derijide munasiwetlik iken.  U kitabta méning so’allirimgha, könglümdiki mesililerge, we méning shexsiy mesililirimge jawab bolidighan mezmunlar bar iken.  Jem’iyettiki mesililer we dunyadiki mesililer 2-qedem we 3-qedemdiki ishlar bolup, men bu yerde 1-qedem üstide, yeni méning hazirqi shexsiy mesililirim üstide gep qiliwatimen—Allahning kitabida méning mesililirimge jawab bar iken. 

 

Ikkinchi mesile Islam dinining bir qattiq din ikenlikidur.  Emma men uni ögen’genséri din qattiq emes, uninggha egishiwatqan kishilerning qattiq yaki qopal ikenlikini, kitabning bolsa qattiq emeslikini hés qildim. Allahning kitabi rehimdilliq bilen tolghan iken, emma bizde rehimdilliq yoq iken. Biz keng qorsaq emes ikenmiz. 

 

Üchinchi mesile kishilerning méning so’allirimgha jawab bermesliki idi.  Emma, Qur’an kishilerni so’al sorashqa, we tenqid bérishke teklip qilidiken. Dunyada Islamdin bashqa birer din «Méni tenqid qil» démeydu.  Islamdin bashqa dinlar kishilerni «Kitabimizdin so’al sora, uni tenqid qil» démeydu.  Men kitabimizdiki «Özüng oyla» dégen sözlerni oqughanda, közümge ishenmey qaldim. Eslide u «So’al sorima, shu boyiche ishen!» déyishi kérek idighu, dep oylidim.  Bashqa dinlar egeshküchilerdin «Oylashni toxtitip, peqet ishen» dégenni telep qilidu.  Emma bizning dinimiz «Sen oylashni toxtatsang bolmaydu.  Sen peqet oylighandila, andin bu din’gha ishinisen», deydiken.     

 

Shuning bilen men 19 yashqa kirgende shuningghiche Musulman ümmetler teripidin aldan’ghanliqimni chüshinip yettim.  Men pütün ömrümni bir Musulman bolup yashap kelgen idim.  Emma shu chaqqiche héch kim manga kitabimizda öz mesililirimiz heqqide jawablarning barliqini, uning biz bilen munasiwetlik ikenlikini, uning qattiq emeslikini dep baqmighan idi.  Démek, manga Islamni ögitish wezipisini öz üstige alghan kishiler Islamgha toghra wekillik qilalmaptu.  Shuning bilen men özüm bir xil zerbige uchrighan adem bilen oxshash héssiyatta boldum.  Men nurghun ishenchlirimni yoqattim.  Héliqi kishilerge ishenmes boldum.  Dinni özüm öginip chiqish qararigha keldim.  Teliyimge yarisha men intayin ésil ziyaliy we ustazlargha yoluqtum.  Dinni heqiqiy türde toghra chüshen’gen ustazlargha érishtim.  Emma ashundaq dinni heqiqiy türde toghra chüshinidighan kishiler anche köp emes.  Men ige bolghan héliqi ésil ustazlar nutuqni yaxshi sözliyeleydighan kishilerdinmu emes.  Emma manga dinni xata chüshendürgen kishilerge oxshashlar bolsa nutuq sözleshke nahayiti usta bolup, ular hemme yerge keng tarqalghan.   Bu bir mesile. 

 

Biz da’im gheyri-Musulmanlargha dewet élip bérish heqqide sözleymiz.  Emma men silerge shuni dep qoyay:  Hazir ümmetlerning özlirining Qur’an bilen bolghan baghlinishi üzülüp qaldi.  Hazir nurghun kishiler Qur’an toghrisida gep anglighanda, ularning anglaydighini Qur’anning qattiqliqi, uning özliri bilen munasiwetsiz ikenliki, we uning özliridiki so’allargha jawab bérelmeydighanliqi heqqidiki gepler bilenla chekliniwatidu.  Gerche Qur’anda jawablar bar bolsimu, Qur’anni chüshendüridighanlar uni jayida chüshendürelmeywatidu.  Shuning bilen biz Allahning kitabigha chala wekillik qiliwatimiz.  Hazir méning köz aldimda turuwatqan mesile ene shu.  Bizning zamanimizdiki qiyin ötkel ene shu.  Méningche hazirqi waqitta bizning aldimizdiki eng chong qiyinchiliq ene shu. 

 

Qur’andin birer ayetni neqil keltürüsh intayin asan.  Qur’andiki bir ayetni xata chüshinip, uni xata qollinishmu pewqul’adde derijide asan bolup, kishiler hazir shundaq qiliwatidu.  Bezi kishiler ayetlerni xata qollinip, shuning bilen gunahsiz kishiler ölüp kétiwatqan ishlarmu bar.   Eger Qur’anni xata qollinidikensiz, qan tökülüsh yüz bérishimu mumkin.  Hazir ashundaq ishlarmu yüz bériwatidu.  Eger Qur’anni xata qollinidikensiz, bir qisim kishilerni Islamdin yiraqlashturuwétishingiz mumkin.  Hazir ashundaq ishlarmu yüz bériwatidu.  Ashundaq ishlar bizning dewrimizde, yaki hazirqi zamanda yüz bériwatidu.  Bir qisim kishiler Musulmanlarnimu «Men emdi Islamni istimeymen» dégüzüwétidighan derijide Qur’an heqqide tetür teshwiqat élip bériwatidu.  Bu bizning dewrimizdiki bir paji’edur [1].

 

Men bu qétim tonushturmaqchi bolghan Oyghanning ikki doklatidiki mezmunlar mushu yerde axirlashti.

 

 

3. Axirqi Söz

 

Mezkur yazmidiki mezmunlar bilen zich munasiwetlik yene ikki chong mezmun bar.  Uning biri, Oyghanning 19 yéshida dinimizgha qaytidin resmiy kirgende yuqiridiki 4 chong qiyinchiliqlarni qandaq yenggenliki.  Uning yene biri bolsa, tughulma Musulmanlargha yol körsitip, yardem qilishta hazir qandaq mesililerning saqliniwatqanliqi, we u mesililerni hel qilishning aqilane usulliri, yeni, eqil bilen ish qilish usulliridin ibaret.  Men u ikki mezmunni buningdin kéyin ayrim téma qilip yollaymen.  Men axirida méning hazir qiliwatqan ishimning ehmiyitini toghra chüshen’gen, we méni izchil türde qollap, manga qizghin halda medet bérip kéliwatqan qérindashlarning hemmisige chin könglümdin minnetdarliq bildürimen. 

 

 

Paydilinish Matériyalliri:

 

[1] Three reasons make some born Muslims atheist

https://www.youtube.com/watch?v=tcJ6uy9w4yw

 

[2] In Need of Wisdom

https://www.youtube.com/watch?v=mX1oRcMbLzA

 

Bu maqalini inimiz «Pidakar» bilen singlimiz Dilber Xemit tehrirlidi.

 

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti