Erkin Sidiq: Téz Kitab Oqush Mahariti Heqqide

Erkin Sidiq

2016-yili 1-ayning 8-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-66230-1-1.html

http://bbs.bagdax.cn/thread-42797-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-146413-1-1.html

http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8586

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/2016/20160108_fast_reading.pdf

Bir qanche ayning aldida wetendiki bir inimiz tordiki men yollighan bir parche maqalining astigha töwendiki iltimasni inkas sheklide yézip qalduruptu [1]:

«Rehmet sizge Bilimxumar aka. Sizning maqalingizni körmey qalmaymen. Sizdin soraydighan bir so’alim bar idi: Men torlarni arilawétip, téz sür'ette kitab oqush (快速阅读) dégen bir mezmunni kördüm. Kitabni téz oquydighanlarning ichidiki sür’iti asta kishiler minutigha 5 - 6 bet oquydiken, we téz oquydighini bir minutta bir kitabni oqup bolidiken. Ularning déyishiche, undaq oquydighanlar ichide oqumay körüpla chüshinidighan kishiler bar iken. U matériyallarda déyilishiche, bundaq ish 70–yillardin kéyin bashliniptu. Siz mushu ishni bilemsiz? Bu rastmidu? Men buninggha ishenmidim, ‹Nedimu undaq ish bolsun? › dep oylidim. Lékin bu mezmundiki matiriyallar intayin köp iken. Torda.téxi ikki xenzuche élkitabmu bar iken. Uni chüshürüp körüp baqtim. Birsini Yaponiyilik 加古德茨 dégen kishi 1984-yili yéziptiken. Mushu toghrisida izdinip baqsingiz. Eger rast bolsa, bizmu sinap baqsaq. Bashqilar qilalighanni bizmu qilalaymiz. Eger yalghan bolsa, waqtida qol üzüp, asmandiki ghazning shorpisigha nan chilimisam.»

Men yéqinda kitabni téz oqush mahariti heqqide bir az izdinip baqtim. Dunyadiki eng chong kitab satidighan tor béti «www.amazon.com» gha «Téz kitab oqush» (speed reading) dep kirgüzüp baqsam, jem’iy 9790 netije chiqti. Yeni, bu heqte bésilghan In’glizche kitablar xéli köp iken. Töwendikisi men ashu tor bétidin tapqan bir qisim kitablar:

1-resim: Amazon.com tor bétidin tapqan «téz kitab oqush» mahariti heqqidiki bir qisim kitablar.

Mushu téma üstide yézilghan In’glizche maqalilermu nahayiti köp iken. Ularning köpinchiliri bu maharetni kishilerge tewsiye qilidiken. Bezilirining bolsa bu usulgha bolghan qizghinliqi anche bek yuqiri emes iken. Men oqurmenlerni toluq melumat bilen teminlesh üchün, mezkur yazmida tonushturush üchün 2 parche maqalini tallidim. Uning biri bu usulni tewsiye qilidu [2]. Yene biri bolsa bu usulning ilmiy asasliridiki yétersizliklerni körsitip béridu [3]. Men oqurmenlerdin bu ikki xil köz-qarashtin janliq paydilinishni ümid qilimen.

1. Téz Kitab Oqushqa Tosalghu Bolidighan Amillar

Amérikida kishilerning xizmet qilish maharitini östürüp, kesipte eng yuqiri pellige chiqish üchün kéreklik bolghan bilimler bilen teminleydighan «Köngül qoralliri» (mind tools) dégen bir tor béti bar bolup, u 1996-yili qurulghan. U hazir her yili 25 milyondin artuq kishilerge yardem qilidu. Ashu tor bette élan qilin’ghan «kitabni téz oqush» dégen témida bir parche maqale bar bolup, töwendikisi ashu maqalining bir qisim mezmunliri [2].

Kitabni téz oqush mahariti biz yaxshiliyalaydighan we yaxshilashqa tégishlik maharetlerning biri. Bu maharetni östürüsh déginimiz özimiz oqughan mezmunlarni chüshinip méngish sherti astida, kitabni tézrek we téximu ünümlük oqush, dégenni bildüridu.

Kitab oqush mahariti bir nahayiti murekkep maharet bolup hésablinidu. Alimlar burun bir adem kitab oqughanda, uning her ikki közi bir sözdiki bir herpke merkezlishidu, dep qarap kelgen idi. Emma ular hazir ademning ikki közi bir sözdiki ariliqi 2 herp kélidighan bashqa-bashqa herplerge (mesilen, bir sözdiki 1- we 4- herpke) merkezlishidu, dep qarimaqta. Ularning qarishiche ademning méngisi ashu 2 herpni birleshtürüp, bir sözni qurashturup chiqidiken.

Kishiler ottura hésab bilen her bir minutta 250 sözni oquydu. Shundaq bolghanda bir waraq kitab yaki höjjetni oqushqa 1 – 2 minut waqit kétidu.

Ilawe: Men http://www.readingsoft.com/ diki intérnét imtihani arqiliq özümni sinap béqip, bir qétim bir minutigha 193 söz, yene bir qétim bir minutigha 215 söz oquydighan netijige érishtim.

Eger siz minutigha 500 söz oquydighan bolalisingiz, siz kitab oqush waqtingizning yérimini iqtisad qilalaysiz.

Kitabni téz oqushning yene bir paydisi oqughan nersining omumiy mezmunini adettikidin yaxshiraq chüshinishtur.

Kitab oqushta yéngi adet yétildürüsh üchün, choqum kona adetni tashlash kérek. Kitab oqushning töwendikidek yaman adetliri we ularni tüzitish usulliri bar:

(1) Kallida sözning awazini chiqirip turup oqush (sub-vocalization)

Siz awazingizni sirtqa chiqarmaysiz. Emma, kitab oquwétip, her bir sözning awazini kallingizning ichide chiqirisiz. Shuning bilen sizning kitab oqush sür’itingiz astilap kétidu. Shunga ichingizde awaz chiqirishni toxtiting.

(2) Sözmu-söz oqush (Reading word-by-word)

Kitabni sözmu-söz oqush yalghuz kitab oqush sür’itini astilitipla qalmastin, jümlilerde ipadilen’gen omumiy uqumlarni chüshinish ünümigimu selbiy tesir körsitidu. Kitabni sözmu-söz oquydighan kishiler oqughan mezmundiki sözlerni topi bilen oquydighan kishilerdek yaxshi chüshinelmeydu. Shunglashqa her qétim oquydighan sözlerning sanini köpeytishke tiriship béqing. Siz her qétim oquydighan sözlerning sani qanche köp bolsa, sizning oqush sür’itingizmu shunche téz bolidu.

(3) Köz herikitidiki ünümsizlik (Inefficient eye motion)

Kitabni asta oquydighan kishiler zéhnini her bir sözge birdin-birdin yighip, bir qurni oqup tügitip, andin közini kéyinki qurgha yötkeydu. Ademning közi adette birla waqitta 3.8 santimétir kenglikni köreleydu. Bu kenglik 4 – 5 sözge toghra kélidu. Köpinche kishiler közining qirghiqida körünidighan sözlerni oqumaydu. Bu ishni hel qilish üchün, yüzingizni ixtiyariy qoyuwétip yaki boshashturup, körüsh da’iringizni kéngeyting. Shundaq qilsingiz bir waqitta peqet birla sözni körüshtin bir top sözni köridighan bolisiz. Mushundaq maharitingiz öskenséri kitabnimu téz oquydighan bolup kétisiz.

(4) Chékinish (Regression)

«Chékinish» déginimiz oxshash mezmunni zörüriyiti yoq halda qaytilap oqushni körsitidu. Kishiler bezide bir qanche söz yaki bir qanche jümlini keynige yénip qaytilap oqup, shu arqiliq kitabni toghra oqush meqsitini ishqa ashuridu. Eger siz ashundaq usulni qollinidikensiz, siz oqughan mezmunni normal chüshinip mangalmay, oqughan mezmunlargha bolghan chüshenchingiz nacharliship kétidu. Shunglashqa bu nuqtigha diqqet qilip, qet’iy zörür bolup qalmisa, oqup bolghan yerni keynige yénip qayta oqumang. Chékinip oqush ishidin saqlinish üchün, oquwatqan yerni bir barmiqingiz yaki bir qelem bilen körsitip mangsingizmu bolidu. Bu usul «özini yéteklesh usuli» (meta guiding) dep atilidu [3]. Bundaq ehwalda sizning oqush tézlikingizni asasen sizning barmiqingiz yaki qelimingizning sür’iti belgileydu.

(5) Zéhinni Yighalmasliq (Poor concentration)

Téléwizorni échip qoyup kitab oqughanda zéhinni yighqili bolmaydu. Shunglashqa kitab oqughanda tashqi tesirlerni eng töwen derijigiche azaytish kérek. Zéhinni kitabqa ünümlük yighish üchün, birla waqitta köp ishni qilishqa urunmang. Hemde zéhinni chachidighan barliq sirtqi tesirlerni yoq qiling. Bu ish bir waqitta bir qanche sözlerni teng oqup méngish usuli üchün tolimu muhim. Zéhningizni kitabqa yighmisingiz, bir qanche waraqni oqup bolsingizmu, uningdiki mezmunlarni anche chüshenmeysiz. Yalghuz tashqi tesirni kontrol qilipla qalmay, ichki tesirlernimu kontrol qiling. Eger siz bir tereptin kitab oqup, yene bir tereptin «Bügün kechte néme tamaq etsem bolar?» dégendek xiyallarni qilidikensiz, siz oqughan uchurlarni muwapiq bir terep qilalmaysiz. Kitabni ichide awaz chiqirip turup oqughanda, méngini oqughan nersige yighqili bolidu. Shunglashqa bezi kishiler «Men téléwizor körüp turupmu kitab oquyalaymen», deydu. Emma, undaq qilghanda kitabni téz oqughili bolmaydu.

(6) Tertip Bilen Oqush (Approaching reading linearly)

Biz kitab oqughanda bir söz, bir jümle, bir paragraf we bir bettin oqushqa terbiyilen’gen. Bundaq qilghanda siz qoshumche mezmun’ghimu yadroluq mezmunlar bilen oxshash mu’amile qilisiz. Köpinche waqitlarda kitabtiki mezmun siz bilishke tégishlik mezmunlardin xélila köp bolidu. Shunglashqa siz her bir waraqni nahayiti téz sür’ette közdin ötküzüp, uningdiki siz üchün muhim jaylirini téz sür’ette tépip chiqing. Sizning bir kitabni aptorning arzusi boyiche oqushingiz shert emes. Shunglashqa muhim emes jaylirini bir qétim téz sür’ette ötküzüwétip, andin diqqitingizni muhim yerlergila qariting. Misallarni we bashqa bir qisim béqindi mezmunlarni toluq oqumisingizmu bolidu. Emma bezide muhim jaylirini qaytilap oqup, yaxshi chüshiniwélishqa toghra kélidu.

2. Téz Kitab Oqushni Muweppeqiyetlik Emelge Ashurushta Qilishqa Tégishlik Ishlar

Yuqirida téz kitab oqushqa tosalghu bolidighan amillar heqqide bir qisim chüshenchige ige bolduq. Emdi shu asasta téz kitab oqushni ünümlük emelge ashurush üchün qilishqa tégishlik ishlargha qarap baqayli. Ular töwendikidin ibaret:

--Köp meshiq qilish.

--Aldi bilen asan chüshen’gili bolidighan kitabtin bashlash.

--Oqughan kitabning mezmunigha qarap oqush sür’itini tengshesh—Hemme kitablarni oxshash sür’ette oqushqa bolmaydu.

--Qanuniy matériyallar, qollanmilar we éringiz yaki ayalingizdin kelgen xetlerni oqughanda, ularning mezmunlirini toluq oqumay, atlap ötüp kétishke bolmaydu.

--Bezi mezmunlarni oqup ötüp kétishla kupaye qilmaydu. Ularni yadliwélish, bashqilar bilen muzakire qilish, we analiz qilishqa toghra kélidu.

--Barmaq yaki bashqa birer nerse bilen oquwatqan yerni körsitip turush arqiliq kitab oqush sür’itini tézletkili bolidu.

--Oqumaqchi bolghan mezmunning qurulmisini aldi bilen biliwélip, andin peqet muhim jaylirinila oqush arqiliq, kitab oqush sür’itini tézletkili bolidu.

--Kitab oqush tézlikini ölchesh, we uni yézip qoyush arqiliq, kitab oqush sür’itidiki ilgirileshni bilip turghili bolidu.

Kitabni téz oqush bir xil maharet bolup, uni öginiwalghili bolidu. U maharetni yétildürüsh üchün, aldi bilen burunqi nachar adetni chörüp tashlash kérek. Uningdin bashqa, yalghuz kitabni téz oquydighan bolush kupaye qilmaydu; siz yene kitabni ünümlük oquydighan bolushingiz kérek. Qandaq usulni qollinishtin qet’iynezer, kitabni néme üchün oquydighanliqingizni estin chiqirip qoymang, hemde kitab oqush sür’itini shuninggha asasen muwapiq tallang.

Yuqiridikisi «Paydilinish matériyalliri» diki 2-menbedin élin’ghan mezmunlar. Emdi men 3-menbediki bir qisim mezmunlarni tonushturimen.

3. Téz Kitab Oqushqa A’it Bilishke Tégishlik Bashqa Muhim Ishlar

Köpinche kishiler bir minutta 200 – 400 sözni oquyalaydu. Emma kitabni téz oquydighanlar özini «Men her bir minutta 1000 – 1700 sözlerni oquyalaymen», deydiken. Shundaq qilish mumkinmu-emesmu bilip béqish üchün, biz bezi mutexessisler bilen parangliship baqtuq.

Téz kitab oqush mahariti 1950-yillardin bashlap tetqiq qilinishqa bashlighan bolup, yéqinda uninggha a’it yanfon epliri köplep ishlinip, u maharet qaytidin köplep tilgha élinishqa bashlidi. Emma élan qilin’ghan u jehettiki ilmiy tetqiqat netijiliri anche köp emes. Kaliforniye Uniwérsitéti San Di’égo (San Diego) shöbisining proféssori, köz mutexessisi Kiys Réynér (Keith Rayner) téz kitab oqush usulliri üstide soralghan so’allirimizgha jawab bérip, töwendikini otturigha qoydi:

--Közning heriket qanuniyetlirige asaslinip turup mölcherligende, aliy mektep oqughuchiliri her bir minutta 200 din 400 giche bolghan sözlerni oquyalaydu.

--Bir matériyaldiki mezmunni tallap turup oqush téz kitab oqush usullirining biri hésablansimu, bu usulda siz kitabni téz oqushni ögenmeysiz, belki bir bettiki mezmunning qaysi qismini tallap oqushni, qaysi qismini oqumay ötüp kétishni öginisiz. Bir qisim tetqiqat netijilirining körsitishiche, undaq qilghanda siz oqughan nersining konkrét mezmunlirini este saqliyalmaysiz.

--Bir minutigha 500 din artuq sözni oqumaqchi bolsingiz, köz herikitining cheklimisige uchraysiz. Ménge bir terep qilalaydighan uchur miqdariningmu bir chéki bar.

--Kitabni ichide awaz chiqarmay oqush arqiliq, kitabni tézrek oquydighan bolghili bolushi mumkin, emma undaq qilghanda oqughan mezmunni chüshinip méngish ünümi töwenlep kétidu. Bu jehette élan qilin’ghan ilmiy tetqiqat netijiliri bar.

--Bir waqitta ikki qurni teng oqush közning ishlesh jeryanigha uyghun kelmeydu.

Qisqisi bir qisim tetqiqat netijilirining körsitishiche, kitab oqush sür’itini tézletkende, oqughan mezmunni chüshinish ünümi töwenlep kétidu. Yeni, siz kitabni téz oqusingiz, özingizge yéngi uchur qobul qilalmaysiz. Bu sizning kitab oqushtiki meqsitingizge zit kélidu.

4. Axirqi Söz

Yuqiridiki matériyallarda körsitilishiche, közning ishlesh prinsipigha asaslan’ghanda, 95 pirsent aliy mektep oqughuchiliri adette her bir minutta 200 – 400 sözni oquyalaydiken. Bu yekün In’glizche sözlishidighan kishiler üchün chiqirilghan bolup, u Uyghurlargha eynen mas kélemdu-yoq, bu manga éniq emes. Shunglashqa men oqurmenlerdin bu nuqtini estin chiqirip qoymasliqini soraymen.

Kitab oqush sür’iti oqumaqchi bolghan nersining tüzülüshi we mezmuni bilenmu zich munasiwetlik. Uyghurlarning yézish uslubi bilen gherbliklerning yézish uslubida xéli zor perqler bar bolup, men 2008-yili «Gherbliklerning yézish uslubi » dégen maqalide bir qisim perqlerni bayan qilip ötken idim. U maqale men yéqinda neshr qildurghan 1-kitabta bar bolup, uni http://book.menzil.biz/2015/11/27/5863.html we http://book.menzil.biz/2013/07/20/2803.html din chüshürüwalghili bolidu. Men téxi oqup baqmighan qérindashlargha ashu maqalini bir qétim oqup béqishni tewsiye qilimen. Uyghurlardiki men ashu maqalide tilgha alghan bir qisim mesililer hazirmu saqliniwatqan bolup, u mesililer oqurmenlerning maqalilerni téz oqushigha, we oqughan nersilerni yuqiri ünüm bilen chüshinip este qaldurushigha hazirmu tesir körsitiwatidu. Mesilen, men yéqinda töwendiki 4-menbede bérilgen «Shirmu? Müshükmu?» dégen témidiki Mustapa Kamal Atatürk heqqidiki bir parche maqalini uchrattim [4]. Hemde uning Mustapa Kamalning ishliri tilgha élin’ghan qismini oqup baqmaqchi bolup, bir qanche qétim qisqa waqit ichide u qismini tapalmidim. Eng axiri köprek waqit chiqirip, pütün maqalini toluq oqup chiqishqa mejburi boldum. Men ashu maqalige bir qanche kichik mawzular qoyulghan bolsa, oqurmenlerge köp qolayliq tughdurulghan bolatti, dep oylaymen. Kichik témilarning yalghuz özi qiziqqan mezmunni asan tépishtila paydisi bar bolup qalmay, oqughan mezmunlarni este qaldurushtimu zor paydisi bar.

Ötkenki bir yilni «Uyghurlarning kitab oqush yili» qilish pa’aliyiti Uyghurlarda bir xil kitab oqush dolquni qozghap, köpligen yéngiliqlarni wujudqa keltürdi. Men uningdin tolimu xushal. Men Uyghurche kitab-maqale yazidighan qérindashlardin özi yazghan nersilerning qurulmisighimu yéterlik derijide ehmiyet bérip, oqurmenlerning kitabni tézrek oqushi we köprek mezmunni este qaldurushigha eng zor derijide qolayliq tughdurup bérishini ümid qilimen.

Paydilinish Matériyalliri:

[1] http://bbs.misranim.com/thread-142766-1-1.html , 6-qewet

[2] Speed Reading: Learning to Read More Efficiently

https://www.mindtools.com/speedrd.html

[3] The Truth About Speed Reading

http://lifehacker.com/the-truth-about-speed-reading-1542508398

[4] Shirmu? Müshükmu?

http://bbs.alkuyi.com/archiver/tid-35249.html

Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirlidi.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.