Erkin Sidiq: Qara Öngkür Heqqide Deslepki Chüshenche

Erkin Sidiq

2016-yili 1-ayning 1-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-66141-1-1.html

http://bbs.bagdax.cn/thread-41509-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-146224-1-1.html

http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8550

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/2016/20160101_nasa_blackholes.pdf

Barliq qérindashlarning yéngi yil bayrimigha mubarek bolsun!

Oqurmenlerning köpinchisi «qara öngkür» dégen atalghuni anglap baqqan. Emma, nurghun oqurmenler uning néme ikenliki heqqide toluq chüshenchige ige emes bolushi mumkin. Shunglashqa burun mendin bu heqte so’al sorighan qérindashlarmu köp boldi. Töwende men «qara öngkür» heqqide qisqiche chüshenche bérip ötimen [1]. Kéyinche men ehwalgha qarap, «qara öngkür» heqqide téximu chongqurraq we kengrek mezmundiki yazmilarni teyyarlishim mumkin. Shunglashqa men bu yazmining mawzusigha «deslepki chüshenche» dégen sözni qoshup qoydum.

1. «Qara Öngkür» Dégen Néme?

«Qara öngkür» déginimiz ka’inattiki bir xil alahide jay bolup, u jayning tartish küchi nahayiti küchlük bolghachqa, u nurnimu özige tartip ekirip kétidu. Tartish küchining undaq küchlük bolushini maddilarning bir intayin kichik hejim ichige yighilip qélishi keltürüp chiqarghan. Bundaq ehwal bir yultuz yimirilip ölüsh aldida yüz béridu.

Her bir yultuzning öz aldigha ayrim ömri bar bolup, ömri axirlashqanda yultuzlar partlap yoqap yaki ölüp kétidu. Bizge nur we issiqliq bériwatqan kün yaki quyashning ömri texminen 9 milyard yil bolup, u hazir 4.5 milyard yashqa kirdi. Bizning quyash «Saman Yoli Galaksi» dégen galaksi yaki yultuzlar topining ichide bolup, bu galaksida texminen 100 – 400 milyard dane yultuz bar. Bizning quyash shularning biri. Alimlarning bayqishiche hazir Saman Yoli Galaksida texminen her 50 yilda birdin yultuz ölüp turidiken.

Qara öngkür nurnimu sümürüp ekirip kétidighan bolghachqa, biz qara öngkürni körelmeymiz. Yeni ular bizge körünmeydu. Alahide yasalghan eswablar ornitilghan alem téléskopliri qara öngkürni tapalaydu. Yeni alem téléskopliri qara öngkürning etrapidiki yultuzlarning herikitini közitip, ularni bashqa normal yultuzlarning heriketliri bilen sélishturup, shu arqiliq bir jayda qara öngkür bar-yoqluqini jezmleshtüreleydu.

1-resim: Bir resimchi sizghan qara öngkürning bir körünüshi [2].

2-resim: Saman Yoli Galaksining merkiziy qismining bir körünüshi. Bu resim NASAning «Chandra X-ray Observatory» dégen alem téléskopida tartilghan. Katekchining ichidikisi galaksining merkizidiki «Sagittarius A» dégen qara öngkürning körünüshi. Resim bek yiraqtin tartilghan bolghachqa, bu resimde qara öngkür éniq körünmeydiken [1].

2. Qara Öngkürning Chongluqi Qanchilik?

Qara öngkürning beziliri chong, beziliri kichik bolidu. Eng kichik qara öngkürning chongluqi bir dane atomdek kélidu. Undaq qara öngkürler nahayiti kichik bolghini bilen, ularning massisining éghirliqi bir yoghan taghdek kélidu. «Massa» déginimiz bir nersini hasil qilghan yaki bir nerse öz ichige alghan madda yaki «nersiler» ni körsitidu.

Ikkinchi xil qara öngkür «yultuzsiman qara öngkür» (stellar) dep atilidighan bolup, ularning massisining éghirliqi quyashning éghirliqining 20 hessisigiche kélidu. Alimlarning mölcherlishiche Saman Yoli Galaksida köpligen yultuzsiman qara öngkürler bar iken.

Üchinchi xildikisi «derijidin tashqiri éghirliqtiki qara öngkür» (supermassive black hole) bolup, ular qara öngkürlerning eng chongi bolup hésablinidu. Ularning massisining éghirliqi bir milyon yaki uningdinmu köp sandiki quyashni birleshtürgen waqittiki éghirliqqa toghra kélidu. Alimlar her bir galaksining merkizide birdin «derijidin tashqiri éghirliqtiki qara öngkür» barliqini bayqidi. Saman Yoli Galaksining merkizidiki qara öngkür In’glizche «Sagittarius A» dep atilidu. Uning massisining éghirliqi texminen 4 milyon quyashni birleshtürgen waqittiki éghirliqqa toghra kélidighan bolup, uning hejmining chongluqi bolsa bir qanche milyon yer sharini birleshtürgendiki hejimge toghra kélidu.

Yeni, quyashning di’amétiri 1392000 kilométir, we yer sharining di’amétiri 12756 kilométir bolup, quyash yer sharidin texminen 100 hesse chong. Yuqiridiki bayanning menisi, massisining éghirliqi 4 milyon quyashqa barawer kélidighan qara öngkürning hejmi bir qanche milyon yer sharining hejmige toghra kélidu, yeni uning hejmi nahayiti kichik, dégendin ibaret.

3-resim: Bir bolghan hadisining sizilghan körünüshi. U Saman Yoli Galaksidin bashqa galaksidiki bir «Cygnus X-1» namliq qara öngkürning shekillinish jeryanidiki bir körünüshni körsitidu. U bir chong yultuzdin hasil bolghan bolup, bu körünüshte qara öngkür özining qéshidiki bir dane kök yultuzning maddilirini özige shümürüp ekirip ketmekte.

3. Qara Öngkürler Qandaq Shekillen’gen?

Alimlarning qarishiche eng kichik qara öngkürler ka’inat yéngidin shekillen’gen waqittila shekillen’gen.

Derijidin tashqiri chongluqtiki qara öngkür bir nahayiti chong yultuz öz-özining ichige yimirilgen waqitta peyda bolidu. Shundaq waqitta «yultuz partlash» (supernova) hadisisi yüz bérip, yultuzning bir qismi ka’inatqa étilip chiqip etrapqa tarqilidu. Alimlarning qarishiche derijidin tashqiri chongluqtiki qara öngkür özi tewe galaksi shekillen’gen waqitta galaksi bilen bille shekillen’gen.

4-resim: Bizdin 360 milyon nur yili yiraqliqtiki «UGC 9379» dégen galaksida yimirilgen bir yultuzning körünüshi. Bu resim Kaliforniyening bizge yéqin «Palomar» dégen yéridiki bir dane yer yüzi téléskopi arqiliq tartilghan. Sol tereptikisi galaksining yultuz partlashtin burunqi körünüshi bolup, ong tereptikisi yultuz partlighandiki körünüshi [3]. Bu resim «Tebi’et» zhurnilining 2014-yili 22-Maydiki sanida élan qilin’ghan.

4. Qara Öngkürler «Qara» Tursa, Alimlar Ularni Qandaq Bayqaydu?

Qara öngkür nurlarnimu özining merkizige tartip ekirip kétidighan bolghachqa, kishiler qara öngkürni körelmeydu. Emma alimlar qara öngkürning tartish küchi ashu qara öngkürning etrapidiki yultuzlarning herikitige qandaq tesir körsitidighanliqini köziteleydu. Ular yultuzlarning bir qara öngkürni aylinip orbitlawatqanliqi yaki undaq emeslikini tetqiq qilalaydu.

Bir yultuz bir qara öngkürning qéshigha kelgende, u ikkisi birliship bir xil yuqiri énérgiyelik nur hasil qilidu. Undaq nurni insanlarning közi biwasite körelmeydu. Emma alimlar alem téléskopliridin paydilinip, ashundaq nurlarni köreleydu.

NASA 2013-yili 9-ayda J P L bashquridighan «NuSTAR» alem téléskopi arqiliq 10 dane derijidin tashqiri chongluqtiki qara öngkürni bayqighanliqini élan qildi [4]. Eyni waqitta men bu xewerni Uyghurchilashturup, torlargha yollighan idim.

5. Bir Qara Öngkür Yer Sharini Weyran Qiliwételemdu?

Qara öngkürler ka’inatta méngip yürüp, yultuz, planéta we ularning hemrahlirini yémeydu. Biz yashawatqan yer sharimu birer qara öngkürning ichige kirip ketmeydu. Buning sewebi shundaq bolidighan’gha bizge yéqin qara öngkürlerdin bireri yoq.

Bizning quyash bir dane qara öngkürge özgirip ketmeydu. Uning sewebi bizning quyashning chongluqi qara öngkür hasil qilidighan yultuzlardek chong emes.

6. NASA Qara Öngkürlerni Qandaq Tetqiq Qilidu?

NASA alem boshluqida ish élip baridighan sün’iy hemrahlar we alem téléskopliridin paydilinip, qara öngkürlerni tetqiq qiliwatidu. Ashu alem uchqurliri arqiliq alimlar ka’inat heqqidiki so’allargha jawab tapidu.

7. «Nur Yili» Dégen Néme?

«Nur yili» déginimiz astronomiyede ishlitilidighan bir ariliq birliki bolup, u nurning bir yil waqit ichide basidighan musapisini körsitidu. Ka’inattiki jisimlarning ariliqliri bek yiraq bolghachqa, undaq ariliqlarni biz adette ishlitidighan uzunluq birliki «métir», «kilométir» bilen ölchep bolghili bolmaydu. Mesilen, bizge axshimi asmanda körünidighan yultuzlarning ichidiki bizge eng yéqin yultuzning biz bilen bolghan ariliqi 4.26 nur yili bolup, bir nur yili töwendikidek uzunluqqa teng:

Bir nur yili déginimiz (365 kün) x (24 sa’et) x (60 minut) x (60 sékunt) x (300000 kilométir/sékunt) bolup, bu yerdiki eng axirqi san nurning tézlikidin ibaret. Yeni nur bir sékuntigha 300 ming kilométir ariliqqa mangidu. Yuqiriqi sanlarni öz-ara köpeytsek (yuqiridiki " x " köpeytish belgisi):

Bir nur yili = 9,460,730,472,580,800 métir

Qoshumche:

Men ishleydighan NASA merkizi J P L (Jet ) yéqinda 2016-yilliq kaléndardin birni ishligen bolup, töwendiki 10 parche resimni uningdiki 10 ay üchün ishletti:

Paydilinish Matériyalliri:

[1] What Is a Black Hole?

http://www.nasa.gov/audience/forstudents/k-4/stories/nasa-knows/what-is-a-black-hole-k4.html

[2] Black hole

https://en.wikipedia.org/wiki/Black_hole

[3] Supernova in Galaxy UGC 9379

http://www.space.com/11425-photos-supernovas-star-explosions.html

[4] NASA Space Telescope Discovers 10 Monster Black Holes

http://www.space.com/22736-monster-black-holes-nasa-discovery.html

Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirlidi.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.