Erkin Sidiq

2015-yili 12-ayning 18-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.izdinix.com/thread-65918-1-1.html

http://bbs.bagdax.cn/thread-40843-1-1.html

http://bbs.misranim.com/thread-145756-1-1.html

http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8440

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/2015/20151218_ilimpen_din.pdf

Men yéqinda wetendiki bir inimizdin bir parche xet tapshurup aldim. U xétide mundaq deptu:

 

«Bilimxumar aka, méning mushu injil we tewrat qatarliq kitablarni oqup, Xristi’an we Yehudiy qatarliq milletlerning néme üchün dunyaning aldi bolup mangghinini bilgüm bar.  Ularning mushundaq bulushida ashu kitablarning roli barmu, qandaq? Siz ashu kitablar bilen uchrushup baqtingizmu?  Imkaniyet yar berse, Oyghan we Yasir Qazi ependilerdin ashu kitablarni oqusa bolamdu-yoq, shuninggha a’it uchurlar bilen teminlishingizni ümid qilimen.  Bolsa shu kitablargha a’it birer parche maqale yazsingiz, nurghun kishiler menpe’et alatti. Sizning qimmetlik waqtingizni alidighan boldum.  Rehmet sizge!»

 

Men özümning 2014-yili torlarda élan qilghan «Musulmanlarning güllinishi we ajizlishishigha seweb bolghan asasiy amillar» [1] dégen maqalisi bilen yéqinda torlargha chiqarghan «Némishqa Musulmanlar arqida qaldi?» dégen maqaliside Musulmanlarning qandaq qilip bir güllinish basquchini axirlashturup, bir chékinish basquchigha kirip qalghanliqini bayan qilghan idim. Buning bilen zich munasiwetlik yene bir mesile, qandaq qilip gherb ellirining bir Musulmanlardin kéyin qélish dewrini axirlashturup, dunya tereqqiyatining aldida méngish dewrini bashlighanliqi. Yuqiridiki inimiz qiziqqan mesilining yérimi ene shu. Qalghan yérimi heqqide men özümning 2013-yili torlarda élan qilghan «Yehudiylarni 3000 yil saqlap qalghan amillar» [2] we «Yehudiylarning küchlük bolalishidiki muhim amillar» [3] dégen ikki parche maqaliside toxtalghan idim. Gherb ellirining hazirqi zaman tereqqiyatining aldida méngishigha seweb bolghan muhim amillar köpligen oqurmenler qiziqidighan bir mesile bolghachqa, men mezkur maqalide ashu mesile üstide toxtilimen.

 

Méning bu qétim tonushturidighinim «Oyghan» ning bir qétimliq «Ümmetlerning ronaq tépishi» namliq Musulmanlar qurultiyida bérilgen «Ilim-pen we din» dégen 30 minutluq doklati bolup [4], u torlargha 2014-yili 14-Öktebirde chiqiriliptu. Oyghan bu doklatida Xristi’an dinidiki gherb ellirining güllinish tarixi üstide toxtilipla qalmay, hazirqi zaman ilim-penliri bilen Islam dini otturisidiki perq, hemde Islam dini modélida bar bolghan körünidighan dunya bilen körünmeydighan dunya otturisidiki tengpungluq chüshenchisi üstidimu toxtilidu. Shunglashqa men bu doklattiki mezmunlarni hemme kishiler biliwélishqa tégishlik muhim bilimler, dep oylaymen.

 

Töwendikisi Oyghanning doklatining mezmunliri. Maqalidiki kichik témilarni men özüm qoydum. Eger maqalige özümning köz-qarishini qisturup qoymaqchi bolsam, uni bir ayrim «ilawe» sheklide kirgüzüp qoyimen.

 

Musulmanlar bügünki künde yoluqqan bir qisim mesililerni chüshinish üchün Yawropa tarixi heqqidiki bir qisim ishlarni bilishke toghra kélidu. Tarixtiki bir waqitlarda kishiler chérkawlarning hökümranliq ornigha qarshi isyan kötürdi. U chaghda Yawropa bir diniy jem’iyet bolup, hemme hoquqlar chérkawlarning qolida idi. Chérkawlar xelqler üstidin intayin éghir derijidiki ézish siyasitini yolgha qoydi. «Pop» dégen söz «xuda» dégen söz bilen oxshash orunda turdi. Popqa qarshi chiqish bir kufirliq ish-herikiti bolup hésablandi. Chérkawgha qarshi ish tutqanlargha ölüm jazasi bérildi. Ashundaq ölüm jazasi utturla ijra qilinmay, aldi bilen gunahkarlar qattiq ten jazalirigha uchrap, andin öltürüldi. Ashundaq qilish gunahkarlarning rohini paklashning birdin-bir usuli, dep qaraldi.

 

1-resim: Penniy oqush we namaz

 

1. Protéstant Diniy Islahat Herikiti

 

Yawropada yuqiriqidek diniy tüzüm xéli uzun dawam qilghandin kéyin, u yerde ikki heriket asasen oxshash mezgilde meydan’gha keldi. Ularning biri 1517-yili bashlan’ghan bolup, u «protéstant dini islahati» (protestant reformation) dep atilidu [5]. Bu herikettin burun chérkawlar adettiki kishilerning injilni oqushini chekleytti. Injilni pop qatarliq yuqiri derijilik kishilerla oqup, injilni adettiki kishilerge ashu yuqiri orundiki kishilerla chüshendüretti. Ularning chüshendürüshige hemme adem boysunmisa bolmaytti. «Protéstant dini islahati» herikiti undaq ehwalgha qarshi turup, hemme kishilerning injilni biwasite oqushigha, injilni özi oqup, özi chüshinishige yol qoyushni telep qildi.

 

 

2. Firansiye Inqilabi

 

Shuning bilen oxshash mezgilde yene bir heriket meydan’gha keldi. Bu heriket aldinqi heriketke egiship baghlan’ghan bolsimu, u aldinqisidin téximu küchlük bir heriket boldi. Bu ikkinchi heriket «chérkawlarning telimatliri ilim-pen jehette eqilge muwapiq emes» dégen nuqti’inezerni otturigha qoydi. Ular burunqi pelsepe kitablirini köydürdi. Burunqi tebi’iy-pen kitablirini köydürdi. Özlirining telimatlirigha uyghun kelmeydighan mezmundiki hemme kitablarni, mesilen, «yer shari ka’inatning merkizi» deydighan kitablarning hemmisini köydürdi. Eyni waqitta katolik dindar guruhlirining injilliri «yer shari ka’inatning merkizi» dégen nezeriyini saqlap kelgen idi. Ikkinchi qétimliq heriketni qozghighuchilar «Yer shari ka’inatning merkizi deydighan nezeriye yéngi ilim-pen bayqashlirining netijisige uyghun kelmeydu, shunglashqa biz undaq nezeriyini, we ashundaq nezeriyige wekillik qilidighan étiqadni qobul qilmaymiz» dégen sho’arni otturigha qoydi. Buninggha qarita chérkawlar ilim-pen sahesidiki izdinishlerge «kufirliq» dégen qalpaqni kiydürdi. Kutupxanilarni chéqip, penniy kitablarni köydürdi. Ilim-pen we pelsepe ehlilirini öltürdi. 1789-yili bashlan’ghan bu heriket «Firansiye inqilabi» dep atilidu [6].

 

Ilawe: Oyghan yuqiridiki ikki heriketning waqtini tilgha almidi. Men torlarni izdep, ularning bashlinish waqtini tépip, yuqiridiki mezmun’gha özüm qoshup qoydum.

 

Xristi’anlarning telimatliri birinchidin bashqilarni ézish tüsini alghan, ikkinchidin eqilge muwapiq kelmigen idi. Shunglashqa inqilab qilghuchilar peqet eqilge muwapiq kélidighan nersilernila qobul qilidighanliqini otturigha qoydi. U bolsimu, ilim-pen, pelsepe, logika we ratsi’onalliq qatarliqlar idi. Shuning bilen protéstant dini islahatchilar guruhi diniy sahede chérkawlarning hökümran ornigha qarshi ish élip bardi, ilim-pen we dinsizliq saheside bolsa yene bir inqilabchilar guruhi isyan kötürdi. Netijide chérkawlarning hökümranliq hoquqlirini emeldin qaldurdi.

 

Bu inqilab dunya tarixidiki eng qanliq inqilab bolup hésablinidu. Ashu inqilab bashlan’ghandin kéyin, Yawropa bir erkin tepekkur jem’iyitige aylandi. Némige ishinish kérekliki, qandaq eqidilerni saqlash kérekliki, we ashu jem’iyetning merkiziy idiyisi néme bolushi kérekliki qatarliq nersilerni ular yéngidin bayqashqa bashlidi. Yawropa jem’iyiti yéngi idiyilerning bir «erkin baziri» gha aylandi.

 

Ashu mezgilde Yawropada bir qanche pelsepe qurulmisi wujudqa keldi. Yawropada eng deslipide meydan’gha kelgen penniy alimlarning hemmisi peylasoplardin teshkil tapqan bolup, pen bilen pelsepe öz-ara chemberchas baghlinip ketken idi. Ashundaq bir idiyilerning erkin bazirida oxshimighan xildiki pelsepilik idiyiler otturisida toqunushlarmu yüz berdi. Emma, eng axirida bir ortaq idiye hökümran orun’gha chiqti. Hemde u Yawropaning ichidila saqlinip qalmay, pütün dunyagha kéngeydi. Ashu idiye biz bügün yashawatqan dunyaghimu dawamliq türde tesir körsitip turuwatidu.

 

 

3. Qedimki Zamandiki Xuda, Roh we Axiret Chüshenchisi

 

Qedimki zamandiki jem’iyetler asasiy jehettin diniy jem’iyetlerdin terkib tapqan. Qandaq din bolushidin qet’iynezer, ularning hemmiside dégüdek melum bir diniy sistéma mewjut bolghan. Diniy jem’iyette diniy telimatlar eng muhim orunda turidighan nerse bolidu. Ilim-pen hemmidin muhim nerse bolmaydu. Igilik hemmidin muhim nerse bolmaydu. Hoquq jehette eng üstün orunda turidighan kishilermu diniy lidér (bashliq) lardin ibaret bolidu. Qedimki zamanlarda pop, rohaniy, imam, we alim qatarliq diniy zatlar jem’iyette nahayiti yuqiri orun tutqan. Bundaq kishilerdin siz asasen mundaq 3 nersini muhim orun’gha qoyushni öginisiz: (1) Xuda. Oxshimighan dinlar üchün «xuda» dégen söz oxshimighan menige ige bolghan bolup, bezi jem’iyetlerning birdin artuq xudasi bar bolghan. Yeni u söz melum bir xil közge körünmeydighan xudani körsetken. (2) Roh (soul). Insanlarning bedini we rohi bar bolup, qedimki zamandiki barliq dinlar rohnimu muhim orun’gha qoyghan. Bizning ichimizde közimizge körünmeydighan bir sirliq nerse bar bolup, u choqum qoghdilishqa tégishlik bir nerse, dep qaralghan. (3) Axiret yaki yene bir dunyadiki hayat heqqidiki chüshenche. Meyli siz bir derex yaki qushqach bolup qayta tiriling (resurrection), yaki dozaxqa yaki jennetke kiring, hazirqi hayat birdin-bir hayat bolmastin, uningdin yene kéyin yene bir hayat mewjut, dep qaralghan. Qisqisi, qedimki zamandiki hemme dinlar xuda, roh we axirettin ibaret 3 nersini qattiq tekitligen. Bu xil qarash Islamdimu oxshash.

 

 

4. Ikki Herikettin Kéyin Hökümran Orun’gha Chiqqan Pelsepiwi Idiye—Fizikiliq Ka’inat, Beden we Hazirqi Dunya

 

Eyni waqitta Yawropadiki chérkawlarmu xuda, roh we yene bir hayattin ibaret 3 nersini muhim orun’gha qoyghan idi. Emma, héliqi ikki herikettin kéyin, kishiler mundaq idiyini otturigha chiqardi: Bizning bu dunyadiki hayatimizgha qarap baq. U némidégen échinishliq! Chérkawlar bizge qilip bergen ishlargha qarap baq. Biz burun peqet xudanila oyliduq. Biz xata nersini oyliduq. Biz özimizning énérgiyisini, tepekkurini we eqlini ka’inatqa qaritishimiz kérek. Biz xudani oylimay, fizikiliq ka’inatni oylishimiz kérek. Xudadin bashqa chong nerse ka’inattin ibaret. Biz barliq küchimizni fizikiliq ka’inatni chüshinishke qaritishimiz kérek. Fizikiliq ka’inatni tetqiq qilishning özi emeliyette ilim-pendin ibaret. Siz ka’inatni tetqiq qilsingiz, yéngiliqlarni bayqaysiz. Bayqalghan yéngiliqlar dunyani yaxshi terepke özgertidu. Ka’inat üstidiki tetqiqatlar her xil keshpiyatlarni, we her xil yéngi ishlitishlerni wujudqa keltüridu. Shunga kishiler dédiki, burunqilar xudani tetqiq qilip, yaratqan nersisi néme boldi? Ka’inatni tetqiq qilghan kishilerge qarap béqinglar, ular neqeder ésil nersilerni wujudqa keltürüwatidu. Biz yasap chiqqan mashinisazliq üskünilirige qarap béqinglar! Binakarliq sahesidiki ilgirileshlerge qarap béqinglar! Shunga biz diqqitimizni xudadin fizikiliq dunyagha yötkishimiz kérek.

 

Roh dégen néme? Uni körüp baqqan birer adem barmu? Rohning qeyerde ikenlikini bilemsiz? Biz rohqa shunche köngül bölidikenmiz. Undaqta dunyadiki késelliklerchu? Jismaniy bedenchu? Shunga biz diqqet étibarimizni rohni tetqiq qilishtin bedenni tetqiq qilishqa yötkishimiz kérek.

 

Heqiqetenmu aldinqi bir qanche esirge qarap baqidighan bolsaq, insanlarning bedini burunqi her qandaq waqittikige qarighanda bekrek tetqiq qilindi. Fizikiliq dunyamu burunqi her qandaq waqittikige qarighanda yéqinqi bir qanche esir ichide eng köp tetqiq qilindi. Bir ziyaliyliq nuqtisidin qarighanda, shundaq qilip xudaning ornini ka’inat aldi. Rohning ornini beden aldi. Burun jem’iyettiki eng yuqiri derijilik ögen’güchiler xuda bilen rohni öginidighanlar bolghan bolsa, yéqinqi dewrge kelgende jem’iyettiki eng yuqiri derijilik ögen’güchiler tebi’iy-pen we dorigerchilik doktorlirigha özgerdi.

 

Burunqilar «Biz bu dunyada azablinimiz, emma jennettiki hayat nahayitimu yaxshi bolidu» dep qaraytti. Emma Yawropaliqlar mundaq dédi: Biz bundaq geplerge jaq toyduq. Biz yene bir hayat bar-yoqluqinimu bilmeymiz. Biz mushu dunyadiki hayatni muhim orun’gha qoyushimiz kérek. Biz mushu dunyadiki hayatni yaxshilash üchün tiriship baqayli. Siyaset ilmi, jem’iyetshunasliq, milletshunasliq, we ammiwi munasiwet qatarliq insanlar bilen munasiwetlik penlerni tetqiq qilip baqayli. Jem’iyetni yaxshilaydighan, özimizni yaxshiraq terepke tereqqiy qilduridighan yuqiridiki penlerni tetqiq qilip baqayli.

 

Yawropaliqlar sheher qurulush tereqqiyati, siyaset, jem’iyetshunasliq, we pisxologiye qatarliq ilim-penlerni küchep tetqiq qilghanséri, qilghan ishlirining Yawropagha körünerlik derijidiki ijabiy tesiri boldi. Yéngi yollar yasilishqa, binalar qed kötürüshke, we sodilar kéngiyishke, we keshpiyatlar barliqqa kélishke bashlidi. Amérika hökümranliq orun’gha ötüshtin burun, dunya sehniside Yawropa hökümran orunda turghan idi. Yawropa yuqiriqidek pen’ge yürüsh qilishni öz ichide élip béripla qalmay, özining achközlüki tüpeylidin, uni pütün dunyagha kéngeytishke tirishti. Emeliyette Musulmanlarning ejdadlirining köpinchisi Yawropa mustemlikichilikining temini tétip baqqan. Bashqiche qilip éytsaq, bizning ejdadlirimizning köpinchisi Yawropa ma’arip sistémisida terbiyilinip baqqan. Pakistan, Hindistan we Aljiriye qatarliq köpligen Musulman elliridiki köpinche ammiwi mektep qurulmisi En’gliye we Firansiye qatarliq Yawropa ellirining ma’arip sistémisini qobul qilghan bolup, u ehwal bügün’giche dawamliship kéliwatidu.

 

Méning bu yerde yuqiridiki geplerni qilishimdiki seweb, iman, étiqad we xudagha néme bolghanliqini aydinglashturuwélishtin ibaret. Yawropada «xuda yoq, din yoq, ularning hemmisini ademler özliri yasap chiqqan», dégen’ge oxshash bes-munaziriler otturigha chiqti. Yawropadiki bir qisim kishiler dinsizlashti. Men bu yil Shwétsariyege bardim. U yerde 400-500 yilliq chérkawlar bar bolup, ular intayin yaxshi saqliniptu. Emma u chérkawlargha héch kim barmaydiken. U yerdiki kishiler öz tarixini qedirleydiken, emma, héch qandaq diniy ishlar bilen shughullanmaydiken. Men bezi kishilerdin din’gha qandaq qaraydighanliqini sorap baqsam, ular «Men din’gha ishenmeymen», dep jawab berdi. Emma u yerdiki kishiler hazirmu muddetlik halda chérkawlarning qongghuriqini chélip turidiken. Undaq qilishtin meqset öz tarixini saqlap qélish iken.

 

Nyu york shehiridimu eng burun sélin’ghan bir chérkaw hazir bir tarixiy asaret süpitide saqlinip kéliwatidu. Köpligen zamaniwi binalar arisida ashu 200 yilliq katolik chérkaw qed kötürüp turidu. Emma uninggha héch kim kirmeydu. Shuning bilen kishiler u chérkawni bir axshimi köngül échish orni (night club) qilip ishletkili turuptu. Men aliy mektepte oquwatqan waqtimda ashu chérkawning aldidin her küni ötettim. Ular bezide «Her Peyshenbe küni axshimi qizlargha bikarliq ichimlik bérilidu» dep uqturush chiqirip qoyatti.

 

Men yuqiridiki menzirilerni silerge melum bir meqsette teswirlep berdim. Biz Allahqa, axiretke, rohqa we qelbke ishen’güchilermiz. Biz qelbimizning omumyüzlük saghlamliqi (integrity) ni qoghdashni isteymiz. Biz qelbimizdiki késelliklerni taziliwétishni isteymiz. Yuqiridiki paranglarning hemmisi pelsepilik söz «roh» (soul) ning néme ikenlikini aydinglashturuwélishni meqset qilghan.

 

Pütün Yawropani igilep ketken ashu yéngi idiyilerde «Sen xudagha ishenmisengmu boluwéridu» déyilmigen. Uningda «Eger xalisang, xudagha ishenseng boluwéridu, axiretke ishenseng boluwéridu, undaq qilish sen özüng bilenla qalsun, jennetke ishinish bir xil nadanliq, emma sen jennetke ishenseng boluwéridu», déyilgen. Emma, Yawropaliqlar dégen geplerning ichide yuqiridikidinmu jiq xeterlik bolghan bir gep bar. U bolsimu «Sen ishinemsen-ishenmemsen, u özüngning ishi» dégendin ibaret. Yeni, ular mundaq dédi: Sen xudagha ishinemsen-ishenmemsen, u özüngning ishi, emma ilim-pen bir ré’al nerse. Rohqa ishinemsen-yoq, u özüngning ishi, emma, tébabetchilik bir ré’al nerse. Jennetke ishinemsen-yoq, u özüngning ishi, emma, siyaset bir ré’al nerse, we iqtisadmu bir ré’al nerse. Shunglashqa biz ré’al dunya üchün bash qaturayli.

 

 

5. Musulmanlarning Ehwali

 

Undaqta Musulmanlarning ehwali qandaq? Musulmanlarning köpinchisi zamaniwi ma’arip sistémisida terbiyilen’gen. Oqughanlirimizning hemmisi hazirqi zaman ma’aripida oqughan. Shundaq bolghachqa, gerche biz Allahqa ishensekmu, axiretke ishensekmu, we rohqa yaki qelbimiz bilen munasiwetlik nersilerge ishensekmu, bizning pozitsiyimiz Yawropaliqlar meqset qilghan nersidin asasen bek perqlinip ketmeydu. Mesilen, Amérika yaki bashqa birer dölettiki bir otturahal Musulman a’ilisidikiler balilirini yaxshi oqutuwélishni isteydu. Balilirini yaxshi oqutushtin meqset ularni kelgüside bir yaxshi turmushqa érishtürüshtin ibaret. Bezi balilar «Méning yaxshi oqup chiqqum bar, emma, aldi bilen bir yaxshi Islam terbiyisi körüshni isteymen» dése, özige saqal-burut qoyuwalghan Musulman dadilar, we béshigha hijab artiwalghan Musulman anilar balisigha «Undaq qilsang, sen qandaq xizmet qilisen? Turmushungni qandaq qilisen? Qandaq toy qilisen? Qandaq yashaysen? Undaq qilsang hayatingni israp qiliwetmemsen?» deydu.

 

Dunyadiki Musulmanlarning köpinchisi hazir Islam bilen bir intayin ajiz, bar bilen yoqning ariliqidiki munasiwetni saqlap qéliwatidu. Ular Jüme namizigha anche-munche kélip qoyidu. Namazgha eng axirida kirip, meschittin eng aldida chiqip kétidu. Héyt namizigha kélidighanlarning sani eng köp bolidu. Ashu kishilerning turmushida hazir din qanchilik rol oynawatidu? Yalghuz Musulmanlarla emes, hazir dunyadiki Xristi’an dini, Juda’izm, Hindi dini, we bashqa barliq dindikilerning ehwalimu yuqiriqigha oxshash. Hazir dinning ularning turmushidiki roli intayin kichik. Din sizning turmushingizdiki hökümran orunda turidighan bir nerse emes. Din sizning bir ishni qilishingizdiki türtkilik rol oynaydighan bir nerse emes. Siz nede yashash we balilarni qandaq terbiyilep chong qilishqa diniy idiyilerni yétekchi qilmaysiz. Siz bu jehettiki ishlarning hemmisini sizni mustemlike qiliwalghan ellerning idiyisi boyiche alliqachan qarar qilip bolghan. Biz ashularning idiyisini alliburun nahayiti toluq qobul qilip bolghan.

 

 

6. Matériyalizmliqning Wujudqa Kélishi

 

Yuqirida déginimizdek, Yawropadiki ikki inqilabtin burun, Katolik dini en’enisidikiler mundaq dep qaridi: Bu dunya bir intayin yaman jay, bu dunya bir qarghiwétilgen jay, insanlar peqet jennettila bextke érisheleydu, ular yer yüzige xuda teripidin bir xil jaza süpitide chüshürülgen. Shunglashqa kishilerning Yawropada héliqidek échinishliq halette yashishi aldin orunlashturulghan ish, orunluq ish. «Protéstant dini islahati» yuqiriqidek ehwalgha inkas qayturup, bir yéngi tiptiki Xristi’an dinini otturigha chiqardi. Bu yéngi dinda siz köprek dunyagha érishsingiz, bekrek bay bolsingiz, yaxshiraq xizmetke érishsingiz, köprek pul tapsingiz, u xudaning sizni söygenlikining namayendisi, dep qarilidu. Démek, bu yéngi Xristi’an dini pelsepilik idiye jehettin en’eniwi katolik dini bilen qarimu-qarshi terepte turidu. Amérikining jenubiy rayonlirigha barsingiz, Xristi’an dini teblighchilirining shu rayondiki eng bay kishiler ikenlikini bayqaysiz. U kishiler üchün din’gha kirishtiki tüp meqset özining matériyalizmchiliqi (materialism) ni ilgiri sürüshtin ibaret. Sizning xudagha ehmiyet bermey, dunyagha ehmiyet bérishingiz matériyalizmliq bolup hésablinidu. Sizning rohqa ehmiyet bermey, beden’ge ehmiyet bérishingiz matériyalizmliq bolup hésablinidu. Sizning kéyinki hayatqa ehmiyet bermey, hazirqi hayatqa ehmiyet bérishingiz matériyalizmliq bolup hésablinidu. Démek, hazirqi zaman Xristi’an dinchiliqi matériyalizmliqni aqlaydighan, matériyalizmliqni ilgiri süridighan wasitige aylinip qaldi.

 

Musulmanlarmu ulardin bek arqida qalmidi. Namaz oqumaydighan, we Jüme namizigha qatnashmaydighan bir qisim Musulmanlar bir yéngi öy alsa, öyide bir diniy resmiyet pa’aliyitini ötküzidu. Némishqa? Ular «Allah méni mukapatlidi, mushu Allahning mendin razi bolghanliqining ipadisi bolushi mumkin», dep oylaydu. Ular érishken dunya qanche köp bolsa, uni Allahning özliridin shunche razi bolghanliqining ipadisi, dep qaraydu. Ashundaq burmilan’ghan idiye Musulmanlar dunyasining nahayiti köp qismigha tarqilip boldi.

 

 

7. «Gunah» Dégen Uqum

 

Hazirqi zaman’gha kelgende ilahiyliq (sipirituality) ning ornini pisxologiye aldi. Biz bir qisim nersilerni hazir közge körünmeydighan nersige tayinip chüshinishke emes, közge körünidighan nersige tayinip chüshenmekchi boluwatimiz. Mushundaq bolghanda, eger siz chüshkünlükke uchrighan bolsingiz, uning ilahiyliq bilen héch qandaq munasiwiti yoq, u sizning bediningizdiki bezi ximiyilik tengpungsizliqtin bolghan bolup, siz dora yésingizla kupaye qilidu. Mushuninggha oxshash, biz közge körünmeydighan menbe keltürüp chiqarghan mesililerge közge körünidighan wasitiler bilen dawa tépishqa urunuwatimiz. Shuning bilen bu xil usul insaniyetni weyran qiliwatidu. Hazir özini öltürüwélish nisbiti burunqi her qandaq waqittikidin yuqiri. Hazir Amérikidiki eng bay nahiyilerdiki kishilerning ichide özini öltürüwélish nisbiti eng yuqiri boluwatidu. Mana mushundaq biz insaniyetni weyran qiliwétip barimiz.

 

Bizning ichimizde bir xil selbiy tuyghu bar bolup, u «gunah» (guilt) dep atilidu. Bir adem yaman ishtin birni qilsa könglide gunah qilghan tuyghu peyda bolidu. Hazirqi zaman pisxologiye ilmide gunah bir xil yaman ish. Shunglashqa bir adem bir pisxologiye doxturining aldigha kélip, «Men haraq ichip, mest bolup qaldim, shunga özümni bir xil gunah ötküzüp qoyghandek hés qiliwatimen» dése, héliqi doxtur uninggha «Siz öz-özingizni epu qilishni öginip, héliqidek tuyghudin özingizni azad qiling», deydu. Pisxologiye nuqtisidin qarighanda, kishilerning ichidiki gunahkarliq tuyghusi bir xil ichki nuqsan hésablinidighan bolup, u kishilerdin dawamliq xushal yürüshni telep qilidu.

 

Süre Qiyamet (75-süre) mundaq dep bashlinidu: «Qiyamet küni bilen qesemki, özini malamet qilghuchi nepsi bilen qesemki, (siler choqum tirildürülisiler, choqum silerdin hésab élinidu).»

 

Ilawe: Yuqiridikisi Oyghan tilgha alghan ayetning Qur’anning Uyghurche terjimisidiki yézilishi bolup, Oyghan yuqiridiki ayetning «nepsi» bilen munasiwetlik qismini mundaq dep chüshendürdi:  «Allah bizning ichimizdiki bizni qayta-qaytilap gunah hés qilduridighan nepsimiz bilen qesem qilidu.  Allah ichide qayta-qaytilap gunah hés qilidighan indiwidu’al bilen qesem qilidu.  Bu ikki nerse öz-ara chemberches baghlan’ghan.»  Bu yerde Oyghan yuqiridiki ayetni «gunah» bilen biwaste baghlap turup chüshendürgen bolup, «gunah» dégen söz mezkur maqalide nahayiti muhim orunda turidighan bolghachqa, men bu yerde mezkur izahatni bérip qoyushni muwapiq kördüm.

 

Qiyamet küni bilen gunahning qandaq munasiwiti bar? Allah bu yerde bizge ajayip bir xil rohiy we pisxologiyelik ré’alliqni dep bériwatidu. Eger siz hazir «Binagha ot ketti, binadin chiqip kétinglar!» dégen bir agahlandurush uqturushini anglisingiz, siz binadin chiqip kétisiz. Agahlandurushning meqsiti sizge bir xeterni bildürüp qoyush. Siz yuqiriqidek uqturushni anglighanda, otni körmigen bolsingizmu, uninggha inkas qayturisiz. Agahlandurushning özila sizge kupaye qilidu. Allah insanlarni bir xil yaxshi ichki tuyghu bilen yaratqan. Insanlarni tebi’iy halda yaxshi emellerni qilishqa intildüridighan xususiyet bilen yaratqan. U xususiyet «Fitret» dep atilidu. Insanlarning köngli ashundaq bir xil rohiy xususiyet bilen programmilan’ghan bolidu. Ashu xususiyetke xilapliq qilish ehwaligha nisbeten Allah yene bir bixeterlik méxanizmini yaratqan bolup, ashu méxanizm «gunah» dep atilidu. «Gunah» Allahning sowghiti bolup, u insanlarni «qiliwatqan ishing séning rohinggha xilapliq kélidu», dep agahlanduridu. Bundaq ehwalda siz xeterni körmeysiz. Rohingizgha xilapliq qilghanda, siz xeterni körmeysiz. Insanlar hazirche perwa qilmaywatqan xeterni heqiqiy türde köridighan kün qiyamet künidur. Qiyamet künining eng axirqi delili ichimizdiki «gunah» deydighan bir pisxologiyelik héssiyattin ibaret. Özimizde her qétim peyda bolidighan gunahkarliq héssiyati qiyamet künining delili bolidu. Yalghuz Musulmanlarla gunahkarliq héssiyatigha ige bolup qalmay, bu xil héssiyat barliq insanlargha ata qilin’ghan. Shunglashqa hemme insanlar birer xata ishni qilghanda, ichide «Men bu ishni toghra qilmidim, uning üchün birer jazagha tartilishim mumkin», dep oylaydu. Köchürmikeshlik qilidighan oqughuchilar tutulup qalmighan teqdirdimu, ularning könglide bir xil gunah ötküzgenlik héssiyati peyda bolidu. Bu xil ehwallarni hazirqi zaman pisxologiye ilmi bir ijabiy nuqtida turup chüshendürüp bérelmeydu. Chünki, pisxologiye ilmide roh (soul) mewjut emes. Pisxologiye nezeriyilirining héch qaysisi roh üstide toxtalmaydu. Pisxologiye doxturlirining héch qaysisi sizge «rohingizni qoghdang» démeydu.

 

 

8. Körünidighan Dunya Bilen Körünmeydighan Dunya

 

Peqet Musulmanlardiki, peqet bizning muqeddes kitabimizdiki modélla körünidighan dunya bilen körünmeydighan dunya otturisidiki tengpungluqni saqliyalaydu. Katoliklar körünmeydighan dunyani ret qildi. Protéstant dinidikiler körünmeydighan dunyani pütün wujudi bilen qobul qildi. Dinsizlar körünmeydighan dunyani pütünley ret qildi. Peqet bizning dinimizdiki kishilerla körünidighan dunya ishliri bilen shughullinip turup, shu arqiliq körünmeydighan ré’alliqni yaxshilaydu.

 

Men bir misal körsitey. Budda dinidikiler sejde qilghanda közini yumuwalidu. Ilahiy oylinish (sipiritual meditation) bilen shughullinidighan köpligen en’enilerdiki kishiler chongqur oyliniwatqan waqtidimu közini yumuwalidu. Emma biz namaz oqughanda közimizni échip turup oquymiz. Emeliyette eger bizmu namazni közimizni yumup turup oqusaq, namaz özimizge sel asanraq toxtaytti. Emma biz undaq qilmaymiz. Biz közimizni ochuq tutimiz. Bu bizning dinimizning asasi. Siz namaz oquwatqanda, bu dunyadin neziringizni saqit qilmighan turup, özingizni bizge körünmeydighan Allah bilen baghlaysiz. Biz namaz oqush jeryanidimu özimizning bu dunya bilen bolghan munasiwitini pütünley üzüp qoymaymiz. Peyghember eleyhissalam eyni waqitta namaz oquwatqanda bir balining yighlighan awazini anglap qalsa, namazni baldur axirlashturup, diqqitini baligha bergen iken. Bezilerning qarishiche peyghember eleyhissalam namazgha shu qeder chongqur kiriship kétip, balining yighlishi emes, yer tewrisimu uni tuymasliqi kérek idi.

 

Biz bu dunyadiki hayatni qurban qilish bedilige ilahiyliq hayatni yashaydighan kishilerdin emesmiz. Biz choqum mushu ikki nersining otturisidiki tengpungluqni tépishimiz kérek. Biz ashu tengpungluqni yalghuz özimiz üchün emes, pütün insaniyet üchün eslige keltürüshimiz kérek. Nurghun kishiler dinni pütünley ret qildi. Shuninggha qarita yene nurghun kishiler diniy ashqunlar bolup peyda boldi. Undaq bolushidiki seweb muqeddes kitabning yadroluq telimatliridin chetnigenliktindur.

 

Yuqiridiki uqumlarning köpinchisi pelsepilik uqumlar bolup, méning bügün u uqumlarni otturigha qoyushumdiki seweb, Musulmanlarning tepekkur qilish sewiyisini yuqirilitishtin ibaret. Biz hemmimiz shundaq qilishimiz kérek. Yalghuz namaz oquydighan, nutuq sözleydighan we tetqiqat bilen shughullinidighanlarla emes, otturahal Musulmanlarning hemmisi chongqurraq tepekkur qilishni bashlishi kérek. Biz hazir qandaq halette turuwatimiz? Biz qandaq krizislargha duch kelduq? Hazir zamaniwiliq meschitlerning ichigiche kirip boldi. Biz eng yadroluq yéridin bashlap, Islamgha yéngidin hayatiy küch béghishlishimiz kérek.

 

Allah bizning dinimizning eng muhim telimatlirigha qaytip kélip, ularni ümmetlerning we pütün insaniyetning paydisi üchün xizmet qildurushimizgha yardem qilghay.

 

«Oyghan» ning «Ümmetlerning ronaq tépishi» namliq Musulmanlar qurultiyida bergen «Ilim-pen we din» dégen témisidiki doklatining mezmuni mushu yerde axirlashti.

 

 

Axirqi Söz

 

Yuqiridiki mezmunlardin biliwalghinimizdek, Islam dinida xuda bilen ka’inat otturisida, roh bilen beden otturisida, axirettiki hayat bilen hazirqi dunyadiki hayat otturida intayin mukemmel tengpungluq ishqa ashurulghan. Bashqiche qilip éytsaq, bizning dinimizda pen bilen din otturisida bir nahayiti mukemmel tengpungluq saqlan’ghan. Burunqi Musulmanlar bu tengpungluqni toghra chüshen’genliki we uningdin ünümlük paydilan’ghanliqi üchün, Musulmanlar Muhemmed eleyhissalam dewridin tartip taki 1550-yillirighiche, yeni 900 yildek waqit ichide tereqqiyat jehette dunyadiki bashqa zémin we bashqa xelqlerning aldida mangghan. 1550-yilliridin kéyin bolsa Musulmanlar héliqi tengpungluqni estin chiqirip qoyghan, yaki bolmisa uninggha perwa qilmighan. Shuning bilen ular arqigha chékinishke bashlap, eng axirida hazirqidek bir xil arqida qélip xarlinish halitige chüshüp qalghan.

 

Uyghurlar ichidimu hazirghiche «Musulmanliq» ni peqet «dinchiliq» bilenla baghlap, ilim-pen’ge sel qaraydighan, peqet dinni öginishkila bérilip, penni öginishke bérilmeydighan, peqet diniy ishlardila aktip bolup, penniy ishlarda intayin hurun boluwalidighan ishlar éghir derijide saqlinip keldi. Shunglashqa biz ziyannimu yetküche tartip kelduq. Hemde biz éghir ziyanlarni hazirmu tartiwatimiz. Men özümning burunqi xéli köp yazmilirida dinimizning ilim-penni chetke qaqmaydighanliqini, bizning hazirqidek halitimizni, we barliq Musulmanlarning bügünkidek halitini insan amilliri keltürüp chiqarghanliqini tekitlep keldim. «Oyghan» ning yuqiridiki doklati ashu köz-qarashning toghra ikenlikini yene bir qétim ispatlaydu. Méning bu geplerni dawamliq dep turushumda melum meqsitim bar. U bolsimu dinda aktip, emma pende hurun kishilirimizning bir az oylinishini, we bir az oyghinishini qolgha keltürüsh. Shundaqla hazir penni pütünley bir terepke qayrip qoyup, peqet din öginish yoligha méngiwatqan ösmürlerningmu yashash yolini toghriliwélishini qolgha keltürüsh. Siz yalghuz dinni öginip, penni ögenmisingiz, peqet diniy ishlar bilenla shughullinip, penniy ishlar bilen shughullanmisiz, peqet ibadetning 5 türlük Musulmanliq perzi qisminila orunlap, Allahning quli bolush qismini orunlimisingiz, siz hergizmu toluq ibadet qilghan bolmaysiz. Siz hergizmu toluq Musulman bolghan hésablanmaysiz. Allahni özingiz arzu qilghandek razi qilalishingizmu, Allahtin kütken nersilerge érishelishingizmu natayin. Dinimiz Musulmanlardin ilim-pen bilen din otturisida bir saghlam tengpungluqni saqlashni telep qilidiken. Eger siz özingizni bir heqiqiy Musulman hésablaydikensiz, sizmu shundaq qilishqa tirishing.

 

Men yéqinda «Xelq’araliq kompyutér heptisi pa’aliyiti» dégen témida bir parche yazma teyyarlidim [7]. Uningda bir dunya xeritisi bar bolup, u xeritining üstidiki hazir «Xelq’araliq kompyutér heptisi pa’aliyiti» ni élip bériwatqan zéminlargha belge urulghan. Uning Uyghur diyarini körsitidighan qismigha héch qandaq belge urulmaptu. Yeni hazirqi zamandiki ashundaq eng muhim ish Uyghur diyarida téxiche qet’iyla yoq iken. Shunglashqa héliqi xeritide Uyghur diyari bashqichila chénip qaptu. Méning uninggha könglüm yérim boldi. Nahayiti yérim boldi. Men Uyghurlarning 21-esirdiki ashundaq bir halitini qobul qilalmidim. Uni körüp, siz qandaq héssiyatta boldingiz?

 

Hazir wetendiki yashlar torlarda 2016-yilini Uyghurlarning néme yili qilish üstide meslihet-muzakire élip bériwétiptu. Hemde xéli köp teklipler otturigha chüshüptu. Emma ularning ichide «kompyutér» yoq iken. Méningche Uyghurlar üchün kitab oqushtin kéyin muhim orunda turidighan nersilerning biri kompyutér. Shunglashqa eger wetendikiler kéler yilni choqum birer nersining yili qilmaqchi bolidiken, uning üchün «kompyutér» ni oyliship béqishni tewsiye qilimen. Ashu bahanide bir yil puxta teyyarliq qilip, kéler yili 12-ayda Uyghur diyaridimu «Xelq’araliq kompyutér heptisi pa’aliyiti» élip bérishni arzu qilimen.

 

Nurghun kishiler qaymuqup qalghan din’gha a’it muhim mesililerdin xéli köpliri bar bolup, mezkur yazmida men shularning biri üstide toxtaldim. Allah buyrusa kéyinki yazmilirimda yene bir qanche mesililer üstide toxtilimen. Méning meqsitim öz xelqimiz ichide éqip yürgen xata we qalaymiqan diniy chüshenchilerge xatime bérishke özümning bir kishilik töhpisini qoshush. Shunglashqa men bir qisim tordashlardin özüm qiliwatqan ish toghrisida uningdin artuq oylinip ketmeslikini ümid qilimen.

 

 

Paydilinish Matériyalliri:

 

[1] Bilimxumar: Musulmanlarning güllinishi we ajizlishishigha seweb bolghan asasiy amillar

http://bbs.bagdax.cn/thread-23424-1-1.html

 

[2] Bilimxumar: Yehudilarni 3000 yil saqlap qalghan amillar

http://book.menzil.biz/2013/07/13/2703.html

 

[3] Bilimxumar: Yehudilarning küchlük bolalishidiki muhim amillar

http://bbs.bagdax.cn/thread-21244-1-1.html

 

[4] Science VS Religion

https://www.youtube.com/watch?v=iVwF2k5KTk0

 

[5] Protestant Reformation

https://en.wikipedia.org/wiki/Protestant_Reformation

 

[6] French Revolution

https://en.wikipedia.org/wiki/French_Revolution

 

[7] Xelq’araliq kompyutér terbiyisi heptisi pa’aliyiti heqqide

http://bbs.bagdax.cn/thread-40386-1-1.html

 

 

Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirlidi.

 

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq Uyghurlargha mensup.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti