Erkin Sidiq: Netijilik Uyghurlar (19): Mettursun Beydulla (Türkiye)

Netijilik Uyghurlar (19)

Men yéqinda özümning «Yalghanchiliqqa a’it 12 heqiqet» dégen yazmisida Amérikidiki «Maykul Joséfson» (Michael Josephson) isimlik bir tonulghan exlaq mutexessisini qisqiche tonushturghan idim. U 2015-yili 17-Séntebir küni özining tor bétide «Yaxshi qarar bir qétimliq toxtiwélishtin bashlinidu» [1] dégen témida bir qisqa yazma élan qildi. U yazmining mezmuni mundaq:

Özimiz xalimisaqmu, biz nurghun waqitlarda hayatimizgha chongqur we uzun-muddet tesir körsitidighan qararlarni élish ehwaligha duch kélimiz. Biz éqimgha egiship méngishimiz kérekmu? Biz bashqilargha «xizmitingni toxtatqin» yaki «munasiwetni üzüwetkin» deymizmu? Mushundaq ishlar üstide qarar alghanda, birer adem yénimizgha kélip, bizge bu ishning birer chong menpe’et bilen chétishliq ikenliki heqqide agahlandurush bérip qoymaydu. Uningdinmu yaman yéri, bizning qandaq qilish kérekliki heqqide oylinishqa yéterlik waqtimizmu bolmaydu.

Biz öz hayatimizni qalaymiqanlashturuwétidighan eski qararlarni özimizni tutuwalalmighan waqitlarda yaki yéterlik derijide oylinip baqmighan waqitlarda alimiz.

Yaxshi qararlarni élishqa tosqunluq qilidighan amillardin achchiqlinish we aldin pilanlimasliqtin ibaret ikkisi bar. Uningdin bashqa yene qattiq charchap kétish, endishe qilish, achchiq yutush, bésim, taqetsizlik we xuylinish qatarliqlarmu aqilane qararlarni élishqa tosqunluq qilidu.

Biz bir aldirash chong yolni késip ötkende, aldi bilen uning her ikki yönilishige qarap béqishni ögenduq. Xuddi shuninggha oxshash, biz her qétim bir muhim qararni élishqa duch kelgende ehwallarni yaxshi analiz qilip, ünümlük we exlaqliq yekünlerni chiqirishnimu ögineleymiz.

Shunglashqa her bir qarar bir «toxtiwélish» bilen bashlinishi, yeni bizni yaxshi oylinishqa mejburlaydighan bir peyttin kéyin bashlinishi kérek. Biz ashundaq bir waqittin paydilinip özimizning nishanini aydinglashturuwalimiz, bizdiki uchurlarning toluq ikenliki yaki emeslikini, we ularning ishenchlik ikenliki yaki emeslikini bahalap chiqimiz, hemde zörür bolghanda mumkinchiliki bar bolghan eng yaxshi netijige érishish üchün yene bir qoshumche istratégiyini tüzüp chiqimiz. Toxtiwélish bizni yene özimizdiki saghlam iradilerni bir yerge toplap, bizni aldirangghuluqta chiqirilghan qarar, hamaqetlik bilen chiqirilghan qarar, we xata oylar asasida chiqirilghan qararlargha élip baridighan qaymuqturush we nachar keypiyatlar üstidin ghalip kélish imkaniyitige ige qilidu.

Bir mesile üstide oylinip béqishqa bir-ikki kün yaki bir qanche sa’et waqtimiz bar bolsa téximu yaxshi. Undaq bolmighan ehwal astida bir qanche sékunt toxtiwélishmu bizge yéterlik bolidu.

Démek, élin’ghan bezi yaxshi qararlar bir ademning hayatini muweppeqiyetke élip baralaydu. Xuddi shuninggha oxshash élin’ghan bezi nachar qararlar bir ademning hayatining meghlup bolushini keltürüp chiqiridu. Men mezkur yazmida «aliy mektepke oqushqa kirishte mektepni toghra tallash muhimmu, yaki kesipni toghra tallashmu?» dégen mesilige duch kelgende toghra kesip tallashni muhimraq orun’gha qoyghan, shu arqiliq özining kéyinki hayatida alahide yaxshi netijilerni yaratqan bir ukimizni tonushturup ötimen. Bu ukimiz qolgha keltürgen netijilerning biri shuki, u bir mezgil Amérikidiki dunyagha dangliq Xarward Uniwérsitéti bilen Massachuséts Téxnologiye Uniwérsitétida oqutquchiliq qilghan. Bu qétimqisi men hazirghiche tonushturghan 46-qérindishimiz bolup, ashu qérindishimizgha a’it mezmunni hazir Türkiyede oquwatqan inimiz «Uyghursöyer» teyyarlap berdi (Sizge köptin-köp rehmet ukam!).

«Aliy mektepke kirishte, mektepni toghra tallash muhimmu, yaki kesipni toghra tallashmu?» dégen so’algha nisbeten mutleqleshtürülgen jawabtin birni bérishni men hazirche muwapiq körmeymen. Yeni, bir qisim kishiler mektepni toghra tallap muweppeqiyetlik bolghan bolsa, yene bir qisim kishiler kesipni toghra tallap muweppeqiyetlik bolidighan bolup, bu ikki xil kishilerning sanining nisbiti heqqide mende bir éniq melumat yoq. Emma, bu ishta Amérikining ehwali mundaq: Siz aliy mektepni, yeni, baklawurluq, magistirliq yaki doktorluq oqushini yéngidin tamamlap, deslepki xizmetni tépishta siz oqughan mektepning derijisi xéli muhim rol oynaydu. Emma siz bir orunda ishleshni bashlap, bir-ikki yil ötkendin kéyin xizmet almashmaqchi bolsingiz, yéngi shirket siz oqughan mektepke unchiwala étibar bermey, siz toplighan xizmet tejribiliri we sizning ispatlan’ghan xizmet iqtidarliringizgha alahide étibar béridu. Siz her xil shirket yaki xizmet orunlirida 5 yildek ishligendin kéyin bolsa, kishiler siz oqughan mektepni asasen untup kétidu. Yuqiridiki ehwallar kesipke we xizmet ornigha qarap oxshash bolmisimu, tebi’iy-pen, yuqiri téxnologiye we inzhénérliq shirketliridiki ehwallar köpinche waqitlarda ene shundaq bolidu. Mushu nuqtidin élip éytqanda, aliy mektepte proféssor bolushtin bashqa kespiy sahelerde mektepni toghra tallashqa qarighanda kesipni toghra tallash bekrek muhim bolushi mumkin.

1-resim: Mettursun Beydulla (ongdin 3-kishi) Fatih Uniwérsitétidiki oqughuchilar bilen birge.

Mettursun Beydulla 1975-yili Xoten kériyede tughulghan. bashlan'ghuch we ottura mekteplerni kériyede tamamlighan. U kichikidinla nahayiti yaxshi oqughan bolup, ottura mektepte oquwatqan waqitlirida aptonom rayon derijilik üchte yaxshi oqughuchi bolup bahalan'ghan. U 1993 -yili aliy mektep imtihanigha qatnashqan we imtihanidiki netijisi Xoten wilayiti boyiche 1-bolup, Béyjingdiki merkiziy milletler uniwérsitétining teyyarliq bölümige qobul qilin'ghan. U ikki yil teyyarliq oqushini ela netije bilen püttürüp, 1995-yili shenshi pédagogika uniwérsitétining tarix kespige oqushqa kirgen. Ottura mekteplerdin bashlapla tarix derslirini ishtiyaq bilen oqughan Mettursun toluq kurstimu bir nechche qétim oqush mukapat pullirigha ériship oqughan. Shundaqla yaxshi netijiler bilen oqush püttürgen.

Mettursun Beydulla 2000-yili12-ayda Türkiyege oqushqa kelgen. Til ötkilidin ötüsh üchün tömer (TÖMER) de Türkche ögen'gen. U eyni yilliridiki til hazirliqliri üchün telep qilinidighan TCS imtihanidin yuqiri netije bilen ötüp, 2001-yili 9-ayda Türkiyening aldinqi on meshhur uniwérsitétlirining biri bolghan Enqere Uniwérsitétining til-tarix-jughrapiye fakultétining «omumiy Türk tarixi» kespige magistir aspirantliqigha qobul qilin'ghan. Mettursun magistir aspirantliq oqush mezgilide Türkiye ma’arip ministirliqi béridighan az miqdardiki pul bilen turmushini qamdap, nahayiti téjeshlik bilen bash chökürüp oqup, bir yérim yilda magistir aspirantliqni tügetken. Uning «idiqut- quchu Uyghur xanliqining tarixi we medeniyiti» namliq dissértatsiyisi oqutquchilirining yaxshi bahasigha érishken.

Mettursun Beydulla magistir aspirantliqni tügetkendin kéyin, shu yili, yeni 2003-yili 9-ayda yene Enqere Uniwérsitétining ijtima’iy penler instituti medeniyet insanshunasliq bölümige «medeniyet insanshunasliqi» kespide doktor aspirantliqqa oqushqa kirgen. 2005-yili 12-ayda doktor aspirantliqni tamamlighan. Mettursun Beydulla dissértatsiye yézish jeryanida özining tughulup ösken yurti we diyarimizdiki bashqa sheher we rayonlarda etrapliq tekshürüsh we tetqiqat élip barghan, we munasiwetlik matériyallarni toplighan. Uning bu tekshürüshliri we tetqiqatliri netijiside «Uyghurlarning a’ile qurulmisi: Uruq-tughqanliq munasiwet, toy, tughut, ölüm we medeniyet özgirishi» namliq dissértatsiye maqalisi muweppeqiyetlik tamamlinip, yétekchi oqutquchisi we dissértatsiye bahalash hey’etlirining yaxshi bahasigha érishken. 2005-yili Mettursun Beydullaning doktorluq dissértatsiyisi Türkiye SFN Téléwizor Tanitim Yayinları neshriyati teripidin bir kitab qilip neshr qilin’ghan.

Doktor Mettursun Beydulla oqush püttürgendin kéyin ögen'gen bilimlirini wetinige we xelqige yetküzüshni özining burchi, dep hésablap, weten'ge qaytip kelgen. Emma wetende xizmet tapalmighan. Shuning bilen u 2006-yili özi alaqiliship, Misirning paytexti Qahirediki Amérika Uniwérsitéti (American University in Cairo) da teklip boyiche «Uyghur tili we edebiyati» kespi boyiche ders Bergen, we tetqiqatlirini dawamlashturghan. U buning bilenmu qana’et qilip qalmay, kespiy jehette dawamliq izdinish we xelq'aradiki tereqqiy qilghan döletlerde téximu sistémiliq ilim tehsil qilish istikide Amérikidiki uniwérsitétlargha doktor ashtiliqqa iltimas qilghan, we 2007-yili Xarward Uniwérsitétining antropologiye institutigha toluq oqush mukapat puli bilen qobul qilin'ghan. Bu jeryanda «Uyghur milliy kimlikining tereqqiyati» témisida tetqiqat bilen shughullan'ghan. Doktor ashtiliq tetqiqati axirlashqandin kéyin Mettursun Beydulla 2008-yilidin 2013-yilighiche Xarward Uniwérsitétining «Sherqiy Asiya tilliri we medeniyetliri» instituti (Department of East Asian Languages and Civilizations, Harvard University) da «Uyghur tili we edebiyati», we Massachuséts téxnologiye Uniwérsitéti (Massachusetts Institute of Technology) da meshhur tilshunas Nom Chomiski proféssorluq qiliwatqan fakultétta «Uyghur tili» kespi boyiche oqutquchiliq qilghan, hemde «Uyghur tarixi we medeniyiti» toghrisida tetqiqatini dawamlashturghan. Bu jeryanda u munasiwetlik xelq'araliq muhakime yighinlarda nurghunlighan ilmiy maqalilirini oqughan, we bu maqaliliri xelq'aradiki nopuzluq ilmiy zhurnallarda élan qilin'ghan.

Mettursun Beydulla a’ile ehwalining qistishi bilen 2013-yilining axirida Türkiyege kélip, Türkiyening Fatih Uniwérsitéti (Fatih Üniversitesi) ning jem’iyetshunasliq fakultétigha oqutquchi bolup kirip, insanshunasliq, medeniyetshunasliq, dinshunasliq, shundaqla ottura asiya jem’iyetshunasliqi derslirini bérip kéliwatidu.

Mettursun Beydulla til hazirliqi, magistir aspirantliq, doktor aspirantliq oqushlirini 5 yilda tügetken bolup, qisqa waqitta bu netijilerge érishish ghayet zor tirishchanliq telep qilidighan bir ish. Biz uningdin qandaq qilip bunchilik qisqa waqitta shunchilik zor netijilerge érishkenlikini sorighinimizda, u mundaq dep jawab berdi: «Men kespimni bek yaxshi körettim. Kesipke bolghan ishtiyaq, shundaqla bash chökürüp öginish netije qazinishimning muhim sewebliridin biri bolsa kérek. Bir qisim yashlar aliy mektepke kirishte mektep tallaydu. Men aliy mektepke imtihan bergen waqtimda yaxshi mektepke öteleyttim. Emma özümning qiziqishi boyiche kesip tallidim. Yene biri men magistirliq we doktorluq oqushi jeryanida pütün zéhnimni oqushqa qarattim. Ishlep pul tapimen, dep yürmidim. Chünki her küni ishlisimu jiq pul tapqilimu bolmaytti. Saqalgha yamashqan chöpke qorsaq toymaydu. Shunga bash chökürüp oqushumni oqudum. Hemde burun oqush püttürgenlerning tejribisidinmu paydilandim. Birinchi mewsumda oquwatqan bolsam, bosh waqitlirimda 2-mewsumning teyyarliqini qolumdin kelgüche qilip turdum. Shundaq qilish arqiliq oqushni tézrek püttürelidim, dep oylaymen.»

«Wetendiki muweppeqiyet qazinish yolida kétip barghan qérindashlirimizgha deydighan sözliringiz barmu?» dep sorighinimizda, u mundaq dep jawab berdi: «Méningche qiziqish muweppeqiyet qazinishimizdiki muhim amil. Qiziqishla bolup, izchilliq bolmisa téximu bolmaydu. Oqush yaki melum bir ish (hüner) ni qilish bir bügün-etilik qisqa ish emes. Bir asan ishmu emes. Némila ish qilayli, uni bash chökürüp, sewri-taqet bilen qilishimiz lazim. Bizdiki ‹ilim igellesh yingne bilen quduq qazghan'gha oxshash› dégen hékmetlik söz del bu ishning asan emeslikini ispatlap turuptu. Men nurghun döletlerni kördüm. Bolupmu tereqqiy qilghan döletlerde ademler bir ishqa ömrini atiwétidu. Shunglashqa ular netije qazinalaydu. U döletlerde yashaydighan ademlerning biz Uyghurlardin eqliy jehette perqlinidighan alahide bir teripimu yoq. Qérindashlirimizgha hemmimiz bilidighan ‹toshqan bilen tashpaqining musabiqisi› deydighan meselni da’im oylap turushni tewsiye qilimen. U meselde yügürüsh sür'iti téz bolghan toshqan tashpaqigha yéngilip qalidu. Tashpaqa asta mangsimu axirghiche dawam qilidu. Bizde mushundaq roh bolghandila, dunyadiki bashqa milletler qilghan ishlarni elwette bizmu qilalaymiz.»

Doktor Mettursun Beydulla hazir ayali we ikki omaq perzenti bilen Istanbulda yashawatidu.

Yeqinda Istanbulda ötküzülgen ikki künlük Uyghur Akadémiyisi ilmiy doklat yighini jeryanida men «Netijilik Uyghular (17)» de tonushturghan éghiz boshluqi doxturi Abdukérimjan Toxti ukimiz, bu qétim tonushturghan doktor Mettursun Beydulla ukimiz, we Mettursun Beydulla ukimizning matériyalini teyyarlap bergen inimiz «Uyghursöyer» bilen bille bolup, nahayiti xoshal boldum. Hemde ularning milletning ghémini yep, Uyghur ma’aripining kelgüsige köngül bölüp, yiraq-yéqinlardin kélip, ikki künlük dem élish waqtini ashu pa’aliyet üchün serip qilghanliqidin tolimu söyündüm hem razi boldum. Emma aldirashchiliq ichide birlikte birer parche resimge chüshüp, xatire qaldurup qoyush héch qaysimizning ésige kelmeptu. Shunglashqa bu yazmigha birer parche opche chüshken resimni qisturup qoyalmidim.

3-resim: Mettursun Beydulla Xarward Uniwérsitétidiki bir qisim proféssor we oqughuchilar bilen tamaq üstilide.

4-resim: Mettursun Beydulla Fatih Uniwérsitétida léksiyedin kéyin oqughuchilar bilen birge

Doktor Mettursun Beydulla Hazirghiche Élan Qilghan Ilmiy Eserlerning Tizimliki:

[2] “Rabbit Carrots, Environment, Water and Economy in Xinjiang,” to be published.

[4] “Rural Economy, Environmental Degradation and Economic Disparity: A Case Study in Deryabuyi, Xinjiang, China.” Central Asian Survey 31:2 (2012).

[5] “Islam and Identity among Uyghurs.” Sociology of Islam and Muslim Society 6 (2011).

[6] “Cultural Change in Deryabuyi” (in Turkish). Folklor/Edebiyat [Folklore and Literature] 48 (2006).

[7] “The Influence of Uyghur Culture on the Turkic People” (in Uyghur). Kökbulaq 3 (2005).

[9] “Uyghur Religious and Secular Education and its Interaction with Islam (1878-2011).” In The Turks and Islam (proceedings of the eponymous 2010 conference at Indiana University) (forthcoming).

[10] “The Uyghur Village of Deryabuyi in the Center of the Takla Makan Desert: Uyghur Tradition, Culture and Identity” (in Turkish). Ankara, Turkey: SFN Televizyon Tanıtım Tasırım Yayınçılık, Ltd. Şti., 2005 (extended and translated into English, 2008). ISBN: 9944-998-44-3.

[11] ‘Uyghur Education’ Past and Present. 6th International Uyghur Academy Conference. Istanbul, Turkey, September 20-23, 2014

The Fifth Annual Islamophobia Conference, Latent and Manifest Islamophobia: Multimodal Engagements with the Production of Knowledge at Boalt School of Law, University of California, Berkeley, April 14-19, 2014.

[13] "Access to Education in Xinjiang, China" INTCESS14- International Conference on Education and Social Sciences, Istanbul, Turkey, February 3-5, 2014.

[14] “Language, Identity, Islam, and Community among Uyghurs” (invited) Minorities in Islam/Muslims as Minorities

[16] “History, Development and Future Prospects of Bilingual Education and Uyghur Identity” 17th Annual Study of Nationalities World Convention Columbia University: April 19-21, 2012

[17] “Gender Roles as Seen Through Wedding Rituals in a Rural Uyghur Community”

The Power of Identity: Forces of Change in Inner Eurasia Princeton University: March 31, 2012

[18] “'Bilingual Education', Language Policy and Identity among Uyghurs, Xinjiang, China” The Twelfth Annual Central Eurasian Studies Society (CESS) Conference Columbus, Ohio: September 15-18, 2011

[19] “Uyghur Relations and Roles in Connection with China’s Relationship to the Central Asia Republics” (invited)

[20] “Sources and Perspectives on Late Nineteenth Century Uyghur History” Turkish Congress of History

[21] “Uyghur Religious and Secular Education and Its Interaction with Islam,” The Turks and Islam (Indiana University Ottoman and Modern Turkish Studies international conference) Indiana University: September 11, 2010

[23] “Cultural and Political Change in Deryabuyi: Exploding the Myths” The Fifteenth Annual Association for Central Eurasian Students (ACES) Central Eurasian Studies Conference Indiana University: March 22, 2008.

Central Asian Studies Week event (Davis Center for Russian and Eurasian Studies at Harvard University): October 24, 2011.

[26] “Demographic, Language and Educational Changes in Xinjiang PRC,” Harvard University: April 24, 2008.

Before the Harvard University Central Asia and Caucasus Working Group Harvard University: March 18, 2008

[29] “My Personal Struggle for Higher Education, Freedom and Self Determination” Harvard University: November 25, 2007

[31] “The Relationship between the Saljuq, a Central Asian Empire, and the Uyghur Qarakhanids Kingdom in the 10th-12th Centuries”

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.