Méning Tunji Kitabim

Erkin Sidiq

2015-yili 10-ayning 15-küni

Kona yéziq nusxisi:

http://bbs.bagdax.cn/thread-35273-1-1.html

http://bbs.bozqir.com.cn/forum.php?mod=viewthread&tid=8089
 
PDF Nusxisi:  http://www.meripet.com/2015/20151015_first_book.pdf

Wetendiki qérindashlar manga torlarda élan qilghan maqalilirimni toplap, kitab qilip chiqirishni tewsiye qilghili 7-8 yil bolup qalghan idi. Bu ishni wetende qilish imkaniyiti bolmidi. Shunglashqa men 2007-, 2008- we 2009-yilliri yézilghan maqalilerni toplap, bir kitab qilip, 2015-yili 10-Öktebir küni Istanbulda neshr qildurdum. Bu kitabqa 16 parche maqale kirgüzülgen bolup, jem’iy 320 bet. Kitabqa «Erkin Sidiq Yazmiliri: Kishilik Tereqqiyat Heqqidiki Yazmilar (1-qisim)» dep mawzu qoydum. Töwendiki resimlerde körsitilgini ashu kitab heqqidiki bir qanche körünüshler.

1-resim: Kitabning aldi we arqa tashlirining körünüshliri.

2-resim: Kitabning munderijisi

Men mezkur kitabni peqet weten-ichi we sirtidiki intérnéttin paydilinish imkaniyiti yoq qérindashlarning, bolupmu yash-ösmürlerning paydilinishi üchünla teyyarlighan bolup, uni pütünley öz chiqimim bilen neshr qildurdum. Bu kitab nahayiti erzan bahada sétilidighan bolup, mushundaq bahada sétilghanda kitabning bésilish heqqi chiqip, yene azraq kirim bolidu. Men bu kitabtin kiridighan hemme kirimni Istanbulda Uyghur oqughuchilar we Uyghur ma’aripi üchün xalisane ish qilip, saxawet ishliri bilen shughulliniwatqan bir qisim qérindashlargha i'ane qildim. Uning élkitab (PDF) nusxisini heqsiz tarqitimen. Eger sizge élkitab nusxisi lazim bolsa, manga bilim.humar@yahoo.com arqiliq élxet yazsingiz, men uni sizge ewetip bérimen. Maqalining PDF höjjitini www.meripet.com tor bétimgimu qoyup qoyidighan bolup, chet eldiki qérindashlardin bu höjjetni ashu yerdin chüshürüwélishni soraymen. Kitabning basma nusxisini sétiwalmaqchi bolghan qérindashlar töwendiki 3-resimdiki uchur arqiliq inimiz Abdul’eziz Beshtoghraq bilen alaqileshse, yaki uni Istanbulda yashawatqan Uyghur wetendashlar achqan kitabxana, réstoran, méhmanxana we dukanlardin sétiwalsa bolidu.

3-resim: Inimiz Abdul’eziz Beshtoghraq bilen alaqilishish uchurliri.

4-resim: Mezkur kitab 2015-yili 10- we 11-Öktebir künliri Istanbulda échilghan Uyghurlarning ilmiy doklat yighini jeryanida sétishqa qoyulghan bolup, bu resim shu chaghdiki bir körünüsh. Ongdin 1-kishi mezkur kitabni neshr qildurushqa mes’ul bolghan, hemde uninggha köp yardemlerni qilghan inimiz Abdul’eziz Beshtoghraq bolidu.

Töwendikisi kitabning «Kirish Söz» qismi. Uningdin bashqa men mezkur yazmining axirida 2015-yili 10- we 11-Öktebir künliri Istanbulda échilghan Uyghurlarning ilmiy doklat yighini üstide azraq toxtilimen. Eng axirida özümning bu yil sayahet qilip barghan jayliri heqqide qisqiche sözlep bérimen.

1. Kitabning Kirish Sözi

Men 1960-yilliri bashlan’ghuchta oquwatqan waqtimda, dadam ishleydighan idaridiki bir tüp derexning üstige yamiship chiqip, bir qara-qushqach uwisidin tuxumdin chiqqili bir qanche kün bolghan, emma közliri téxi échilmighan qushqach baliliridin tötni élip chüshtüm. Ularning üchini özüm bilen bille oynaydighan dostlirimgha bérip, birini özüm baqtim. Qushqachning közi téxi échilmighan bolghachqa, men bir qolumda uning tumshuqini qarip échip, yene bir qolumda uninggha tamaq yégüzdüm. Sunimu ashundaq ichküzdüm. Dostlirim baqqan qushqach baliliri bir qanche kün’ge barmayla ölüp qaldi. Men bolsam héliqi qushqachni ashundaq béqip chong qildim. U uchurum bolghandin kéyin, uchup u yer bu yerlerge qonup, men tamaq yewatqanda yaki bolmisa mektepke méngip kétiwatqanda uchup kélip méning müremge qonup yürdi. Bu men baliliq dewrimde qolgha keltürgen bir zor muweppeqiyet bolup, shu chaghda her qétim qushqach uchup kélip müremge qon’ghandiki xushalliq héssiyatimni men söz bilen ipadiliyelmeymen. Méning u qushqachtin qandaq ayrilghanliqim ésimde qalmaptu. Emma shu chaghda méning könglümde «Eger men tirishsam, her qandaq ishni qilalaymen», dégen idiye shekillen’gen idi.

Men 1970-yilliri toluqsizda oquwatqan waqtimda, akam bilen bille radi’o qurashturushni ögendim. U chaghda radi’olar intayin qis bolup, peqetla bay we abruyluq a’ililerningla radi’osi bar idi. A’ile iqtisadimiz yaxshi bolmighachqa, akam bilen ikkimiz exletxanilardin kona tömür-tesekke oxshash pulgha yaraydighan nersilerni tirip yighip, shularni sétip, qolimizgha kirgen pulgha radi’o zapchasliri alduq. U chaghda radi’ogha a’it Uyghurche kitablar qet’iyla bolmighachqa, akam bilen ikkimiz bir parche xenzuche kitabni sétiwélip, uningdiki radi’o tok yoli xeritisini körüp chüshineleydighan, zapchaslarning nomurlirini ayriyalaydighan bolduq. Kéche-kéchilep uxlimay hepiliship, bir yüz sopuni qachilaydighan pilastik qutining ichige peqet birla bataréyisi bar, peqet qulaqqa tiqip qoyidighan tingshighuch bilenla anglighili bolidighan radi’odin birni muweppeqiyetlik yasap chiqtuq. Men bizning birinchi projéktimiz (tetqiqat türimiz) ni tamamlan’ghan waqittiki xushalliq we hayajan héssiyatimnimu söz bilen ipadileshke ajizliq qilimen. Shu chaghda akam bilen ikkimiz bir mezgil héliqi radi’oni nöwetliship mektepke apirip, anglap yürduq. Shundaqla men shu chaghda bilimning qandaq küch-qudretlerge ige ikenlikini, bilimning neqeder muhimliqini tonup yettim. Shuningdin kéyinki bir qanche yil ichide «medeniyet zor inqilabi» ning bir qismi süpitide «bilimning kériki yoq», «sésiq toqquzinchi» dégendek sepsetiler hemme yerni qaplighan bolsimu, men u sepsetilerge ichimde azraqmu ishenmidim. Shuning bilen derslerni dawamliq yaxshi oqup mangdim. Oqutquchilarnimu nahayiti hörmetlep, ular bilen yéqin munasiwette öttüm. Bezi mewsumda bizning sinipta mu’ellimning dersini anglaydighan oqughuchilardin yalghuz menla qalghan idim. Bir qétim bizning fizika oqutquchimiz bizdin yilliq imtihanni ochuq élip, so’allarni tarqitip bérip, etisi yighmaqchi bolghanda, bizning siniptiki hemme oqughuchilar kechte bizning öyge kélip, so’allarning jawabini mendin köchürdi. Shuning bilen mu’ellim manga 100 nomur bérip, qalghan barliq oqughuchilargha 50 tin nomur berdi. Qisqisi, men bilimning qedrini shu chaghda, bilimler we bilimlikler tenqid we küresh qiliniwatqan bir dewrde tonup yetken idim.

Men shu waqittin bashlap özüm uchratqan ehwal we hadisilerni, we öz hayatim bilen munasiwetlik ishlarning hemmisini bir ilmiy asas bilen chüshiniwélishqa urunushni özümge bir adet qiliwaldim. Men üchün chüshenmey turup bir ishni qilish, yaki chüshenmigen bir ishni qilish xuddi közini yumuwélip yol mangghanliq bilen oxshash tuyulidighan boldi. Her qandaq bir ishni qilmaqchi bolghanda, aldi bilen «Uni némishqa qilimen, qandaq qilimen, qachan qilimen?» dégen so’allargha jawab tépish üchün izdinishni, hemde tapalighan matériyallar we toplighan uchurlarning hemmisini estayidil oqup chiqishni, qilmaqchi bolghan ish üstide özümning imkaniyiti yar béridighan da’ire ichide toluq melumatliq bolghandin kéyinla andin ish bashlashni özümge bir adet qiliwaldim.

U mezgillerde Uyghur yash-ösmürler üchün chiqirilghan kitablar asasen mewjut emes bolup, mende bir ishni qilishning toghra we ünümlük usulini kitab yaki bashqilar arqiliq öginish shara’itimu bolmidi. Shuning bilen her qétim bir yéngi ishni qilmaqchi bolghanda, özüm oylap yételigen barliq yéngi usullarni sinap béqip, andin ularning ichidiki eng ünümlük birsini tallashnimu özümge bir adet qiliwaldim. Yeni, men üchün özüm qilmaqchi bolghan hemme yéngi ishlar bir penniy tejribixanidiki ish bilen oxshash bolup, men her bir ishning toghra usulini tejribe arqiliq yekünlep chiqidighan boldum. Yuqiridiki ikki adet manga nahayiti zor payda we muweppeqiyetlerni élip kelgen bolup, ular manga hazirmu hemrah boluwatidu.

Aliy mektepte oquwatqan mezgilde men mundaq ikki ishni bayqidim: (1) Bizning yashlirimizda qulluq idiyisi, öz-özini bashqa irqtikilerdin töwen körüsh idiyisi, we öz-özige ishenmeslik idiyisi nahayiti küchlük iken. (2) «Ming éghiz sözdin bir emel ela», deydighan bir heqiqet bar bolup, yash-ösmürlerni emeliy misal bilen, özi bir ülge bolup turup yétekligende, uning ünümi eng zor bolidiken. Men aliy mekteptiki hayatimda özümning oqushi, chet el tillirini öginish, we sinip, fakultét, mektep, aptonom rayonluq we memliketlik oqughuchilar teshkilatliridiki yuqiri derijilik xizmet wezipilirini ötesh jehette bir qisim közge körünerlik netijilerni yarattim. Méning ashu netijilirim nahayiti köp yashlarning öz-özige küchlük ishench turghuzushigha, öz hayati heqqide bashqidin pilan tüzüshige, özining kelgüsi üchün yéngidin ghaye turghuzushigha, hemde ashundaq ghayiliri üchün qattiq tirishishigha melum derijide türtke boldi. Méning qilghanlirim köpligen yashlarda özgirish peyda qildi. Men pütün jem’iyetke «Uyghurlarning qolidin héch qandaq ish kelmeydu» deydighan bir idiye singip ketken muhitta ösüp yétilgen bolup, aliy mektepke chiqqandin kéyin andin özümning yoshurun qabiliyetliri heqqide bir az heqiqiy chüshenchilerge ige boldum. Shuning bilen men pütün millet miqyasida «bashqilar qilalighanni Uyghurlarmu qilalaydu» dégen idiyini turghuzushning intayin zor ehmiyetke ige ikenlikini tonup yettim, hemde özümning ashu yoldiki tirishchanliqini bir ömür dawamlashturush qararigha keldim. Aliy mektepni püttüridighan waqitta rehberler manga memuri xizmet bilen shughullinip, bashliq bolush bilen, öz kespimni dawamlashturup, millitimiz ichidiki bir boshluqni toldurushtin ibaret ikki tallashni bergende, men anche köp ikkilenmeyla kéyinkisini tallidim. Shundaqla öz kespimning yuqiri pellisige chiqish yolida Shangxeyde bir yil bilim ashurghan, Yaponda ikki yérim yil bilim ashurghan, Amérikida magistirliq we doktorluq unwanliri üchün oqughan, doktor-ashti bolghan, we uningdin kéyin yuqiri téxnologiye shirketliride ishligen waqitlirimning hemmiside özümning barliqini atap, qattiq tirishtim. Hemme yerde özümning yoshurun küchini eng zor derijide jari qildurushqa intildim. Men üchün «wezipe, mejburiyet» deydighan bir chek mewjut bolmidi. Barghanla yérimde wezipini ashurup orunlidim. Mesilen, adettiki ehwalda doktorluqta oquwatqan oqughuchilar xelq’araliq ilmiy tetqiqat zhurnallirigha bir parche maqale chiqarsa doktorluq unwani alalaydighan bolup, men doktorluq oqushum jeryanida özüm 1-aptor bolghan ilmiy maqalidin 9 parchini chiqardim. Yene kitabqa kirgüzülgen 3 parche ilmiy maqalige qoshumche aptor boldum.

Amérikigha kélip, nechche yil yashighandin kéyin, men yene bir heqiqetni tonup yettim: Her bir ademning teqdiri pütün milletning teqdiri bilen chemberchas baghlan'ghan bolidu. Millet güllenmise, siz-bizning yaxshi yashiyalishimizmu mumkin emes. Maddiy jehette hemme nersimiz tel bolup, yoqsuzluqning derdini tartmighan teqdirdimu, eger milletning küni yaxshi bolmaydiken, bir wijdan igisining rohiy jehette xatirjem yashiyalishi mumkin emes. Shuningdin kéyin men öz yurtimiz we öz xelqimizge qolumdin kélishiche xalisane xizmet qilishni özümning eng muhim ghayilirining biri qildim. Hemde öz-özümdin dawamliq «men qandaq qilghanda özümning millet üchün qoshidighan töhpemni eng chong we eng ehmiyetlik qilalaymen?» dégen so’alni sorap turdum. Özüm heqqidiki muhim qararlarnimu yurtimizgha we xelqimizge bolghan töhpemni eng zor derijide köpeytish prinsipi boyiche aldim. Chet eldiki bir qisim kishilerning tenqidlirige hetta zerbilirige uchrighan waqitlardimu bu prinsiptin qilche tewrenmidim. 1990-yillarning bashlirida Amérikidiki Uyghurlarni teshkillep, öz-ara alaqe we yardemni kücheytish ishliri bilen shughullandim. Uningdin kéyin wetendiki chet elge chiqip oqush iradisidiki yashlargha pochta arqiliq mangdurulidighan salam xet arqiliq meslihet bérish, yol körsitish, we bashqa yardemlerde bolush ishlirini qildim. 2004-yili özümning bir tor bétini qurup, wetendiki yashlargha shu arqiliq yardem qilishni bashlidim. Gerche hazir wetende échilmisimu, «www.meripet.com» dep atilidighan héliqi tor bet hazirmu mewjut, hemde u Junggoning sirtida normal échilidu. Men chet ellerdiki Uyghur yash ewladlirini terbiyilesh, Uyghur ma’aripi we ilim-pen tereqqiyatini ilgiri sürüshni meqset qilghan ishlarning hemmisigimu aktipliq bilen qatniship kéliwatimen. 2006-yilidin bashlap, men Türkiyediki Abdulhemid Qaraxan ukimiz bilen birlikte, wetendiki Uyghur yashlirigha Türkiyedin heqsiz oqush pursiti yaritip bérish ishini qildim. Bu ishta asasliq ejir singdürgüchi Abdulhemid ukimiz bolup, men asasen meslihet bergüchi we namzat toplap bergüchi rolini oynidim. Shundaq qilip ikkimiz bille tiriship, 2009-yilining axirighiche jem’iy 54 neper Uyghur oqughuchigha Türkiyedin heqsiz oqush pursiti hel qilip berduq. Uningdin kéyin Türkiyediki Uyghur Akadémiyisining ishlirigha dawamliq qolumdin kélishiche hemdemde bolup kéliwatimen. Uyghur Akadémiyisimu bir qanche yüz Uyghur oqughuchining Türkiyediki heqsiz oqush pursitige érishishide nahayiti muhim rol oynidi.

Men «Ijtima’iy pen bilen shughullansam, yurtum we xelqim üchün köprek ish qilip béreleydikenmen», dep oylap, hazirghiche bolghan hayatimda öz kespimni üch qétim tebi’iy pendin ijtima’iy pen’ge özgertishni qarar qilip, kéyin undaq qararlirimdin waz kéchip baqtim.

Birinchi qétim 1980-yilliri yüz bergen bolup, men u chaghda Shinjang Uniwérsitéti fizika fakultétining radi’o-éléktironika kespide baklawur unwani üchün oquwatqan idim. U waqitlarda Xu Yawbang ependi memliketlik partiye bash sékrétari bolup, Ürümchide aptonom rayonluq «üch derijilik kadirlar yighini» échilip, emdila tamamlan’ghan mezgiller idi. Ashu qétimliq yighinda üchni 60 pirsent qilish, yeni Uyghur diyaridiki aliy mektep oqughuchilirining 60 pirsentini az sanliq milletlerdin qilish, ishchilarning 60 pirsentini az sanliq milletlerdin qilish we kadirlarning 60 pirsentini az sanliq milletlerdin qilish qarar qilin’ghan idi. Aptonom rayonluq ittipaq komitéti ashu munasiwet bilen Ürümchidiki aliy mektep oqughuchilar uyushmilirining re’islirini yighip, yuqiridiki qarargha nisbeten öz oy-pikirlirini sözlep béqishni asasiy meqset qilghan bir söhbet yighini uyushturdi. Men u chaghda Shinjang Uniwérsitéti oqughuchilar uyushmisining re’isi bolup, bu yighin’gha qatnashqan birdin-bir Uyghur idim. Men bu yighinda otturigha chüshken naheq pikirlerge chidap turalmay, titrep kettim. Shundaqla men (1) Uyghur tili mektipide oquwatqan biri bolghanliqim, (2) yighinda xenzu tilida sözleshke mejburi bolghanliqim, (3) méning kespim tebi’iy-pen bolghanliqi, we (4) men mezkur yighin’gha qatnashqan birdin-bir Uyghur bolghanliqim üchün (qalghan aliy mektep oqughuchilar uyushmilirining re’islirining hemmisi xenzu millitidin bolup, ularning kespimu asasen ijtima’iy pen idi), men öz pikirlirimni ipadileshte nahayiti paydisiz orunda turup qaldim. Bu ishtin kéyin men bir qanche hepte oylinip, millet üchün yaxshiraq xizmet qilimen, deydikenmen, men choqum öz kespimni «siyaset ilmi» (political science) kespige özgertishim kérekken, dégen tonushqa keldim. Hemde kespimni éléktir kespidin siyaset kespige özgertishni qarar qilip, qararimni shu chaghdiki fakultétning mu’awin mudiri Sultan mu’ellimge éyttim. Emma Sultan mu’ellim manga «Siz hazir Uyghur diyaridiki az sanliq millet oqughuchilirining wekili bolup qaldingiz. Undaq bolushingizdiki bir muhim seweb, hazirghiche tebi’iy-pen kespide oqughan az sanliq millet oqughuchiliri ichide sizdek oqughan bireri chiqip baqmidi, eger kesip özgertsingiz, sizning bundaq wekillik xaraktéringiz yoqap kétidu» dégen mezmunda chüshenche bérip, méning qararimgha qoshulmidi. Shuning bilen men öz kespimni oqushni dawamlashturushqa mejburi boldum.

Ikkinchi qétimliqi men Amérikida éléktir inzhénérliqi kespi boyiche doktorluq unwanigha ériship bolghandin kéyin yüz bergen bolup, men bir ijtima’iy pen sahesidiki xizmet ornigha bérip, bir hepte ishligendin kéyin, ehwalning men burun oylighinimdek emeslikini hés qilip, u xizmettin waz kechtim. Men bu waqittiki ehwalni kéyinche bir muwapiq shara’it hazirlan’ghanda tepsiliy bayan qilimen.

Üchinchi qétimliqi buningdin 4-5 yillar burun yüz bergen bolup, bu qétimqisi kesip almashturush emes, belki «siyaset ilmi» kespide yene bir unwan élish ishi boldi. Men özüm kichikimdinla ijtima’iy penlergimu intayin qiziqidighan bolup, ijtima’iy penlerge a’it matériyallarni körüshni izchil türde dawamlashturup kéliwatimen. Amérikigha kelgendin kéyin «siyaset ilmi» we «xelq’ara munasiwet» dégendek kesiplergimu nahayiti qiziqip yashidim. Amérikida ishtin sirt yaki axshimi oqupmu baklawurluq, magistirliq we doktorluq unwanlirini alghili bolidighan bolghachqa, buningdin 4-5 yil burun men bizning öyge 35 kilométir kélidighan Kaliforniye Shtat Uniwérsitétida ishtin sirt oqup, «xelq’ara munasiwet» kespi boyiche bir magistirliq unwani élishqa niyet qildim. Emma u mektepning derslirini tekshürüp körsem, men tallimaqchi bolghan dersler axshamliri emes, sapla kündüzliri ötülidiken. Men u chaghda NASA merkizi JPL de bir aliy derijilik optika inzhénéri bolup ishlewatqan bolup, kündüzdiki xizmitimni tashlap, öz kespim bilen héch qandaq munasiwiti yoq bir sahede ders tallisam bolmaydighan bolghachqa, bu arzuyumdin waz kéchishke mejburi boldum.

Emma ijtima’iy pen sahesidiki öginishni toxtatmidim. Bolupmu wetendiki yashlar asanliqche tapalmaydighan, emma ularning kishilik tereqqiyati üchün, öz ömürlirini menilik ötküzüshi üchün, hemde könglige pükken ghayilirini emelge ashurushi üchün zörür bolghan hazirqi zaman bilimliri üstide nuqtiliq izdendim.

2005- we 2006-yili Amérikida biz bilen bir yerde yashaydighan inimiz Qurbanjan Rozining teklip qilishi, hemde wetendiki bir qanche ot yürek ukilarning yéqindin qollishi we yardemde bolushi bilen, Qurbanjan Rozi ukimiz qurghan «www.biliwal.com» tor bet (bu tor béti hazir wetende échilmaydu) bilen ikki qétim köp bölümlük yazma söhbet élip barduq. U söhbetlerning mezmunliri «biliwal» tor béti we shu chaghda Uyghur diyarida eng küchlük tesirge ige bolghan «bilik» tor bétide arqa-arqidin élan qilinishqa bashlighanda, u nahayiti chong tesir qozghidi. 2006-yilidiki bir waqitta u söhbet mezmunining «bilik» munbiridiki chékilish qétim sani 1.3 milyon’gha yéqinlashti. Ikki qétimliq söhbet axirlashqandin kéyin, yeni, 2006-yilining axirliri wetendiki ikki tor betning qurghuchilirining teshebbus qilishi we yéqindin yardemde bolushi bilen biz «Erkin Sidiqning qisqiche terjimihali» ni teyyarlap püttürüp, uni torlarda élan qilduq. Umu Uyghurche torlarda küchlük tesir qozghidi. Uningdin kéyin, yeni 2007-yilidin bashlap, men yéqin dostlirim tewsiye qilghan we oqurmenler telep qilghan témilarda mexsus yazma teyyarlap, Uyghurche torlarda élan qilishni bashlidim. Maqalige mezmun qilidighan bilimler özümde bar bolsa, shuni yazdim. Eger özümde yoq bolsa, men Amérika qatarliq gherb elliridiki kesip ehliliri, mutexessisler we tonulghan ziyaliy zatlarning bilimlirini «ariyetke élip», shularning bilimlirini In’glizchidin Uyghurchilashturup, wetendikilerge shularni sundum. Manga shu waqitqiche maqalini Uyghur Latin Yéziqi (ULY) din Uyghur Ereb Yéziqi (UEY) gha aylandurush we tehrirlesh jehette yardemde bolup kelgen weten ichidiki bir qisim ot yürek ukilar taki 2009-yili tomuzdiki weqegiche manga yardem qilishni dawamlashturdi. Men 2009-yili tomuzdin kéyin maqale teyyarlash ishida wetendikilerdin maqale tehrirleshte yardem sorashni toxtitip, birer yildek waqit ichide Türkiyediki «www.meripet.org» torining qurghuchisi ukimizning yardimide ish élip bardim. Uningdin kéyin taki 2014-yilining béshighiche maqalilerni bashqilargha tehrirletmey, hemmini özüm teyyarlap torlargha yollap turdum. 2014-yilining beshidin bashlap, maqalilerni tehrirlesh we ULY din UEY gha özgertish ishlirini tor ismi «Pidakar» bolghan, hazirche namsiz turushni isteydighan bir ukimiz bir qolluq qilip kelgen bolup, u manga hazirmu burunqidekla yardem qilip kéliwatidu. Bu inimiz chet elde özi bir tereptin ishlep, oqush we turmush chiqimigha kétidighan iqtisadni özi hel qilip, yene bir tereptin aspirantliqta oquwatqan bolup, öz turmushi we oqushining ajayip japaliq bolushigha qarimay, hazirghiche ün-tinsiz manga yardem qilip keldi. Men her qandaq sözlerni ishletsemmu, özümning bu ukimizgha bolghan rehmiti we minnetdarliqini yéterlik derijide ipadilep bérelmeymen. 2015-yilining béshida «Pidakar» ukimiz magistirliq dissértatsiyini tamamlash we doktorluq oqushigha imtihan bérish yüzisidin intayin qattiq waqit qischiliqida qaldi. Shuning bilen men uninggha qattiq yalwurup, uni méning uninggha bergen «bir qanche ayliq tetil» imni qobul qilishqa qistidim. Pidakar ukimiz buninggha nahayiti teste maqul boldi. Ashu bir qanche ay waqit ichide méning maqalilirimni tehrirlesh ishigha Dilber Xemit we Almire Muhemmet singlimiz we Tursun Ertuna inimiz qatarliq bir qanche ukilar yardem qildi. Men mushu pursettin paydilinip ashu ukilarghimu chin könglümdin rehmet éytimen. Hazir men teyyarlighan maqalilerni tehrirlesh ishlirini yene Pidakar ukimiz qaytidin öz qoligha aldi. Üch parche kitab bolidighan (töwendiki 1-, 2- we 3-kitab) maqalilerni qaytidin bir qétim yuqiri süpetlik qilip tehrirlesh we ularning neshrge ishlitilidighan kompyutér höjjitini teyyarlap chiqish ishinimu ashu Pidakar ukimiz tamamlidi. Men mushu pursettin paydilinip Pidakar ukimizghimu cheksiz rehmitimni bildürimen.

Eger biz men 2005-yilidin bashlap torlarda élan qilghan mezmunlarni toluq retlep chiqsaq, ularni töwendiki katégoriye boyiche ayrim-ayrim kitab qilip chiqarghili bolidu:

1. Özümning qisqiche terjimihali we Biliwal tori bilen ötküzgen yazma söhbet

2. Kishilik tereqqiyat

3. Bala terbiyisi

4. Ana til we ma’arip

5. Netijilik Uyghurlar

6. Yehudiylar, Yaponlar, Gérmanlar, we bashqa munasiwetlik mezmunlar

7. Dinimizgha a’it bir qisim bilimler

Hazir men «Kishilik tereqqiyat» we «Bala terbiyisi» katégoriyisige kiridighan mezmunlarda maqale teyyarlashni dawamlashturuwatqan bolup, zörür bolghanda bashqa mezmunlardimu maqale teyyarlishim mumkin. Pidakar ukimiz bu qétim yuqiridiki 1-, 2- we 3-kitabning éléktironluq höjjitini püttürüp boldi. Men bu yil sinaq teriqiside 2-kitabni, yeni «Kishilik tereqqiyat (1-qisim)» ni Türkiyede basturup béqishni qarar qildim. Uyghur diyaridiki ukilar manga özümning yazmilirini kitab qilip chiqirish teklipini bériwatqili xéli uzun boldi. Wetendiki bir qisim qérindashlar men teyyarlighan yazmilarni Uyghur yéziqidiki zhurnallargha chiqirish we kitab qilip ishlesh yolida tirishchanliq körsitishni bashlighilimu hazir 10 yildek waqit boldi. Lékin u ish téxi mumkin bolmidi. Kitabni chet elde basturghanda uning tarqilish ehwali qandaq bolidu, bu heqte méning könglümde hazirche birer san yoq. Eger Allahning yardimi bilen mezkur kitabni bésip tarqitish ishi muweppeqiyetlik bolup qalsa, men yuqiridiki qalghan kitablarnimu basturup tarqitish üchün tirishimen. Men bir milletning teqdirini bilim arqiliq, ma’arip arqiliq, pütün milletning tebi’iy-pen, téxnologiye, inzhénérliq we matématika sewiyisini östürüsh arqiliq özgertkili bolidighanliqigha qattiq ishinimen. Hemde men hazirghiche Uyghurche maqale qilip yézip chiqqan bilimlerdin kompyutér we intérnéttin paydilinish imkaniyiti yoq qérindashlarningmu paydiliniwélishini chin könglümdin arzu qilimen. Méning maqalilirimni kitab qilip basturushni qarar qilishimdiki meqsitim ene shu.

Yuqirida ismi tilgha élin’ghan bir qanche qérindashlardin bashqa, 2005-yilidin bashlap Uyghur diyaridiki köpligen ot yürek ukilar méning maqalilirimge téma chiqirip bérish, ularni tehrirlesh, Latinche herpler bilen yézilghan maqalini öz yéziqimizgha aylandurush, hemde maqalilerni torlargha yollash, testiqlash we ularni torlarda saghlam saqlash jehette nahayiti köp ejir singdürdi. Yene minglighan, on minglighan oqurmenler méning maqalemge semimiy we ilmiy inkaslarni yézip, bir tereptin maqalining mezmunlirini béyitqan bolsa, yene bir tereptin manga nahayiti köp medet we küch ata qildi. Men mushu pursettin paydilinip ashu qérindashlarning hemmisige chin könglümdin rehmet éytimen. Manga 2009-yilidin burun yardem qilghan bir qisim tor betler hazir mewjut emes, we bir qanche ukilar hazir erkin emes. Men ularni we ularning manga qilghan yaxshiliqlirini hergizmu untulalmaymen.

Méning hazirqidek yashap méngishimni mumkinchilikke ige qilish üchün eng zor bedel tölewatqan kishi méning ayalim Aman’gül bolidu. U méni izchil türde qollap we manga yéqindin hemkarliship keldi.  Ikki balimizmu izchil türde méni qollap we manga medet bérip turdi. Men ularghimu rehmet éytimen.

Axirida men bu kitabni milletning ghémini oz menpe’itidin üstün orun’gha qoyup, milletning teqdirini yaxshilash yolida pak yürek bilen toxtawsiz, ün-tinsiz we özining barliqini atap tirishchanliq körsitiwatqan barliq qérindashlargha béghishlaymen.

2. Uyghurlarning Istanbuldiki Ilmiy Doklat Yighilishi

Bu yil 10-ayning 10- we 11-künliri Istanbulda Uyghur til, tarix we medeniyet tetqiqati ilmiy muhakime yighini ötküzüldi. Uyghur Akadémiyisi teripidin uyushturulghan bu yighinda 20 neper etrapidiki Uyghur we Türk bilim ehliliri özlirining ilmiy tetqiqat netijiliri toghrisida doklat berdi. Men bu yighinning béshida bashqa bir qanche teklip qilin’ghan qérindashlar qatarida tebrik sözi sözlidim. Hemde yighinning 2-küni chüshtin kéyin özüm hazir qiliwatqan ish, yeni tashqi planétilarni biwasite köreleydighan alem téléskopi heqqide bir meydan doklat berdim.

5-resim: Men Istanbuldiki yighilishta doklat bériwatqan bir körünüsh.

6-resim: Istanbuldiki yighin meydanidin yene bir körünüsh.

7-resim: Bir qisim yighin teshkilligüchiliri, doklat bergüchiler we qatnashquchilar bilen chüshken xatire resim.

Méning tebrik sözümning asasliq mezmuni mundaq:

Biz Musulmanlar «Hemme ish Allahning orunlashturushi boyiche bolidu», dep qaraymiz. Hazir qarap baqidighan bolsaq, asasen bir muqim dini yoq, emma azraq étiqadi bar Yaponlar buyrulghan yardemge érishelidi. Dini bar, emma étiqadi anche küchlük emes Gérmanlarmu buyrulghan yardemge érishelidi. Bir qisim dinimu yoq, étiqadimu yoq milletlermu hazir uchqandek tereqqiy qiliwatidu. Nopusi Uyghurlarningkige yéqin kélidighan Yehudiylar melum menidin élip éytqanda hazir dunyani soraydighan bir orunda turuwatidu. Ular bilen sélishturghanda biz Uyghurlar tereqqiyatta téxi arqida. Pütün Musulmanlar dunyasimu hem shundaq.

Undaqta qandaq qilghanda buyrulghan yardemge érishkili bolidu? Allah yardem qilidighan qowmlarni qandaq tallaydu? Men Amérikidiki hedisshunas, eqidishunas, we sheyx doktor Yasir Qazining «Muhemmed Peyghembirimizning terjimihali» dégen 108 qisimliq léksiyisini ikki qétim toluq anglash jeryanida peyghember eleyhissalamning Medine dewride yüz bergen ikki urushqa diqqet qildim. Uning biri Bedri urushi bolup, uningda 300 neper Musulman 1300 neper butqa ishinidighan Qureysh kishilirige qarshi urush qilip ghelibe qilidu. Uning yene biri bolsa Ohud urushi bolup, gerche bu qétim Musulmanlarning sani bilen düshmen sanining perqi Bedri urushidikidek chong bolmisimu, Musulmanlar urushta yéngilidu. Muhemmed eleyhissalammu éghir derijide yarilinip, öz hayatidin ayrilip qalghili tas qalidu.

Bu ikki urushning perqi néme? Bedri urushida Musulmanlar tashtek uyushup yaki birliship, jénini aliqinigha élip, özining barliqini atap jengge atlinidu. Hemde hemmeylen birdek qattiq tirishidu. Shuning bilen Allah bir ming perishtini ewetip, Musulmanlargha yardem qilidu. Shuning bilen musulmanlar sani öziningkidin 4 hessidin artuq bolghan düshmenni yéngip, ghelibe qilidu. Ohud urushida bolsa, Musulmanlar özige eng deslipide hujum qilip kelgen düshmen qoshunining kichikkine bir qismini yéngip bolupla olja taliship, her terepke bölünüp kétidu. Qalghan düshmenler we peyghember eleyhissalam bilen kari bolmaydu. Muhemmet eleyhissalam «Men Allahning elchisi. Abutalip (peyghembirimizning chong dadisi, we eyni zamanda Qureysh qebilisi ichide eng yuqiri nopuzgha ige kishi) ning oghli. Urush téxi tügimidi. Qaytip kélinglar!» dep warqiraydu. Emma uning gépini héch kim anglimaydu. Shuning bilen Musulmanlargha Allahmu yardem qilmaydu. Netijide Musulmanlar meghlup bolidu.

Démek, buyrulghan yardemge érishish üchün, choqum tashtek uyushup, özining barliqini atap qattiq tirishish kérek. Shundaq qilghanda her qandaq bir qowm meyli dini bar yaki yoq bolsun, meyli étiqadi bar bolsun yaki yoq bolsun, meyli Musulman bolsun yaki bolmisun, buyrulghan yardemge érisheleydu. Hazirqi Musulman dunyasi bilen bashqa tereqqiy qilghan ellerni sélishturup baqidighan bolsaq, yuqiridiki közitish netijisining qanchilik toghra ikenlikini bileleymiz.

Undaqta hazirqi zamanda «qattiq tirishish» qandaq bolushi kérek? Amérikining «STEM ma’arip programmisi» dep atilidighan bir programmisi bar bolup, hazir Amérika bu programmini intayin ching tutup yolgha qoyuwatidu. Bu yerdiki «STEM» dégen söz In’glizche tebi’iy-pen (science), téxnologiye (technology), inzhénérliq (engineering), we matématika (mathematics) dégen sözlerning bash herpi. Démek, Amérika «qattiq tirishish» ni STEM din ibaret 4 sahege qaritiwatidu. Emeliyette hazir dunyadiki eng tereqqiy qilghan ellerge qarap baqidighan bolsaq, ularning hemmisi ashu 4 sahede dunyaning eng aldida ikenlikini bayqaymiz.

Démek Uyghurlarning buningdin kéyinki qattiq tirishish nishani mundaq bolushi kérek: Öz étiqadini saqlap, ma’aripqa tayinip, tebi’iy-pen, téxnologiye, inzhénérliq we matématikidin ibaret 4 sahede dunyaning ilghar sewiyisige yétishiwélish üchün qattiq küresh qilip, shu asasta iqtisadni tereqqiy qildurush. Men Uyghurlarning kelgüsi istiqbaligha heqiqiy türde köngül bolidighan Uyghur Akadémiyisige oxshash teshkilatlar we her bir qérindashlardin bu nuqtini her waqit estin chiqarmasliqini soraymen.

3. Méning Bu Yilqi Sayahitim

Men oqurmenlerni özümning her yildiki sayahet ishliridin xewerlendürüp kéliwatimen. Ashu aditim boyiche mezkur yazmigha bu yilqi sayahitimdin qisqiche uchur qisturup qoyay. Men bu yil 1-Öktebir küni Istanbulgha barghandin kéyin, u yerdin Wén’giriyening paytexti Budapésht, Ereb Birleshme Xelipilikining Dubey we Abu-Debiy shehirini sayahet qilip keldim. Men burun Budapéshtta bir-ikki ming Uyghur bar, dep oylayttim. Emeliyette bolsa u yerdiki Uyghurlarning sani 30 qimu barmaydighandek qilidu. Men bu Honlarning qedimki shehirini nahayiti yaxshi kördüm. Qisqisi, bu qétim barghan yerler bir-birige tüptin oxshimaydiken. Néfitning puli bilen süyi qis we héch néme ösmeydighan bir zéminda berpa qilin’ghan Dubey bilen Abu-Debiy shehiri bolsa men burun körgen yerlergimu anche oxshap ketmeydiken. U yerlerdiki yéngiliqlardin xéli tesirlendim. Emma Ereb dunyasining ilim-pen, téxnologiye we inzhénérliq saheside dunya tereqqiyatigha anche bek töhpe qoshalmaywatqanliqini, bu zamaniwi binalar néfittin kirgen pulning küchi bilen chet ellik mutexessis inzhénérlarning qoli arqiliq wujudqa kelgenlikinimu untulup qalmidim. Töwendikisi men bu qétimqi seperde tartqan bir qanche parche resimler.

8-resim: Budapéshtning kéche menzirisidin bir körünüsh

9-resim: Singlimiz Meryem Ömer Budapéshttiki bir qisim ukilarni öyige yighip, men bilen bille méhman qildi. Bu ashu chaghdiki bir körünüsh.

10-resim: Abu-Debiy shehiridiki mermer tashtin yasalghan Zeyid meschitning qéshidiki bir körünüsh.

11-resim: Abu-Debiy shehiridiki zamaniwi binalar.

12-resim: Dubeydiki dunya boyiche eng égiz binaning qéshida.

Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirlidi.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Visits Number