Erkin Sidiq: Yashash Muhiti Adem Chirayida Özgirish Peyda Qilamdu?

Yashash Muhiti Adem Chirayida Özgirish Peyda Qilamdu?

Erkin Sidiq

2015-yili 7-ayning 10-küni

Kona yéziq nusxisi:

Tor ismi «BizUchun» dep atilidighan bir inimiz méning baghdash munbiridiki bir maqalemning astigha töwendiki inkasni yézip qalduruptu:

(Neqil) Erkin aka, men izchil bir mesilige diqqet qilip kéliwatimen: Yaponiyede oqup Yaponiyede xizmet qilghan Uyghurlarda ortaq halda sherqiy-Asiyada yashaydighan kishilerning chiray alahidiliki ipadilinidiken. Yawropada oqup we Yawropada xizmet qilidighanlarda milliy chiray alahidiliki asasida Yawropaliqlarning chiray alahidiliki ipadilinidiken. Diyarimizdiki Xenzuche mekteplerde oqughan balilar bilen Uyghurche mekteplerde oqughan balilarning chiray alahidilikide roshen perq shekillinidiken. Bi’ologiye muhitning chiraygha tesir körsitishini étirap qilamdu? Mushu toghrisida bir izdinip baqqan bolsingiz. Bu biz üchün intayin qimmetlik, dep qaraymen. (Neqil tügidi)

Biz aliy mektepke kirgen yili, yeni «medeniyet zor inqilabi» din kéyin aliy mektep oqughuchilirini bir tutash imtihan élip qobul qilish ishi bashlan’ghan 1978-yili 1-aydin bashlap Shinjang Uniwérsitéti «min kaw xen sinipliri» dep atilidighan siniplarni tesis qildi. Hemde bu siniplargha toluq otturini püttürgüche xenzuche mekteplerde oqughan az-sanliq millet oqughuchilirini qobul qildi. Gerche bundaq siniplarda oxshimighan az-sanliq milletlerge tewe oqughuchilar bar bolsimu, ularning asasliq qismi yenila Uyghur oqughuchilardin teshkil tapqan idi . Mana shu chaghdimu oqughuchilar arisida «Uyghur siniplarda oquydighan oqughuchilar bilen sélishturghanda, min kaw xen siniplirida oquydighan Uyghur oqughuchilarning chirayi xenzulargha bekrek tartilip kétiptu», deydighan közqarashlar xéli éghir idi. Shunglashqa men «BizUchun» dégen inimizning yuqiridiki inkasini körgendin kéyin, bu mesilige köngül bölidighan we uninggha qiziqidighan qérindashlarning xéli köp ikenlikini hés qilip, «torlarda bu heqte qandaq In’glizche matériyallar bardu?» dep bir az izdinip baqtim. Hemde érishken netijemge özüm nahayiti heyran qaldim. Men mezkur maqalide aldi bilen men bu qétim tapqan, yuqiridiki téma bilen munasiwetlik uchurlarni qisqiche tonushturup ötimen. Andin men tapalmighan uchurlar heqqide özümning bezi perezlirini bayan qilimen.

1. Waqitning Ötishi Bilen Er-Xotunlarning Chirayi Öz-Ara Yéqinliship Mangidu

Köpinchilirimiz «qarimu-qarshi jinsliq kishiler bir-birini özige tartidu», dégen maqal-temsilni anglap baqqan. Emeliyette bolsa her bir ademning yüriki ashu yürekning igisige oxshaydighan yene bir jinsliq ademni isteydighan bolup, bir jüp er-xotunning chiraylirimu bir-birige tartip mangidu [1].

Mushu hadisini tekshürüp béqish üchün, Amérikadiki Michigan Uniwérsitéti (University of Michigan) diki pisxologiyeshunas Robért Zajonk (Robert Zajonc) mundaq bir tejribe élip barghan: U köpligen er-xotunlarning yéngi toy qilghan waqtida chüshken resimliri bilen ularning toy qilghinigha 25 yil bolghan waqittiki resimlirini sélishturup analiz qilghan. Buning netijiside mundaq bir ishni bayqighan: Héliqi er-xotunlarning chirayliri waqitning ötishi bilen bir-biriningkige barghanséri bekrek tartip mangghan, hemde bekrek bextlik ötken bir jüplerning chirayining bir-birige tartishimu küchlükrek bolghan.

1-resim. Chirayi oxshiship kétidighan er-ayallarning misalliri: Holliwud (Hollywood) kino artisliri.

Tetqiqatchilar yuqiriqidek hadisining sewebige (1) yémeklik, (2) muhit we (3) toy-qilishtin burunla mijez-xulqining bir-biriningkige yéqinliship kétishi qatarliqlarni körsetken [2]. Emma yémeklik bilen muhitningmu seweb bolalaydighanliqi yene bir qisim yéngi tejribilerde toluq ispatlap chiqilmighan.

Tetqiqatchilar eng küchlük derijide jezmleshtürgen seweb er-xotun otturisidiki ortaqliq (empathy) bolghan. Toy qilghan er-xotunlarda ortaqliq köp bolghanliqi üchün, ular dawamliq bir-birining chiray qiyapetlirini dorap turidu. Shunglashqa waqitning ötüshi bilen ularning chiraylirimu bir-biriningkige yéqinliship mangidu.

Bu tetqiqat netijisi bizge mundaq bir ishni tewsiye qilidu: Eger siz éringiz yaki ayalingiz qérighanda uning chirayi qandaq bir qiyapetke özgiridighanliqini bilmekchi bolsingiz, uning ata-anisining hazirqi chirayigha qarap béqing. Shundaqla qérighanda sizning chirayingizning qandaq chiraygha özgiridighanliqini bilmekchi bolsingiz, öz ata-aningizning chirayigha qarap béqing. Bu ehwal bir qisim kishiler üchün yaxshi ish, yene bir qisim kishiler üchün yaman ish bolushi mumkin.

Men mexsus mushu mesile üstide toxtalghan maqalilerdin birerni tapalmidim. Emma bir kespiy naxshichi yazghan, adem oxshimighan tillarda sözligende yüz muskullirining oxshimighan qismini ishlitidighanliqi heqqidiki bir parche qisqa maqalini taptim [3]. U maqalige bashqa 10 dek kishiler ashu naxshichi közetken ehwalgha qoshulidighanliqi heqqide inkas yéziptu. Yüzdiki muskullar éngektin tartip adem tilighiche köpligen qisimlarni öz ichige alidighan bolup, u naxshichining déyishiche oxshimighan tillar heqiqetenmu adem yüzidiki oxshimighan muskullarni ishlitidiken.

Eger bir bala ana tilidin bashqa bir yéngi tilni öginip, uningdin kéyin kishiler bilen dawamliq ashu yéngi ögen’gen tilda sözleshse, hemde shu sewebtin yüzidiki yéngi muskullarni ishletse, uning chirayida tedriji halda özgirish bolidighanliqini biz hemmimiz qiyas qilalaymiz. Emma, men yuqirida déginimdek, men bu ishni mu’eyyenleshturidighan birer parche ilmiy maqale tapalmidim.

Doktur Frankoyis Grosjin (Francois Grosjean) Shwitsariye Neuchâtel Uniwérsitétining proféssori bolup, u qosh tilliq ademler heqqide 4 parche kitab we köpligen ilmiy maqalilerni élan qilghan. Uning bir kitabining ismi «Ikki tilliq hayat» iken. U 2011-yili «Bügünki Pisxologiye» dégen tor bétining «Qosh tilliq bolup yashighan hayat» dégen sehipiside élan qilghan bir parche maqaliside tilni özgertishning mijezni özgertishini keltürüp chiqirishi mesilisi üstide toxtulup mundaq digen [4]:

Siz özingizning bir yéqin dostigha sözligende ishletken usul bilen bashqa mu’amililerni eslep béqing. Andin siz oxshash tilda bir bashliqingizgha sözligende yuqiridiki usul bilen mu’amilide qandaq özgirish bolidighanliqini oylap béqing. Gerche biz oxshash bir tilni ishletsekmu, ehwalgha qarap özimizning ish-heriket usulini, pozitsiyimizni we héssiyatimizni özgertimiz.

Muhit, medeniyet we öz-ara sözlishiwatqan kishiler bir qosh-medeniyetlik we qosh-tilliq ademning pozitsiyisi, héssiyati we ish-herikitini özgertidighan bolup, yéngi tilning özi u nersilerni özgertelmeydu. Mahiyet jehettin élip éytqanda, til bilen mijez otturisida seweb-netijilik munasiwiti bardek qilmaydu.

Adette men birer halqiliq söz-ibariler bilen In’glizche tor betlirini izdisem, ashu söz-ibare wekillik qilidighan kespiy sahede bir qisim ilmiy maqale yaki kitablarni tapalayttim. Emma bu qétim manga undaq matériyallar chiqmidi. Yeni men bu qétim yuqiridiki «BizUchun» dégen qérindishimiz sorighan so’algha biwasite jawab béridighan héch qandaq ilmiy matériyal tapalmidim. Shuning bilen men bu ishqa bir az heyran qaldim. Hemde néme üchün shundaq bolidighanliqi heqqide bir az oylandim.

Oylap baqsam, dunyada bir yerlik millet ziminigha yene bir chong millet kishiliri köchüp kélip, u jaydiki yerlik millet kishilirini az sanliq kishiler ornigha chüshürüp qoyghan ishlar anche yoq iken. Men oylap özimizdin bashqa Amérikidiki yerlik millet Indi’anliqlarnila ésimge alalidim. Shuning bilen men, bir ziminda yashaydighan kishiler asasen peqet ikki xil milletkila tewe bolup, uning ichidiki yerlik millet az sanliq millet ornigha chüshüp qalghan ehwal intayin az bolghachqa, bundaq az sanliq millet kishilirining chirayida néme özgirish bolghanliqigha qiziqidighanlarmu asasen mewjut emes oxshaydu, dep oyludum. Bu men oylighan birnchi ish.

Men oylighan ikkinchi ish, hazir dunyada ilmiy tetqiqat jehette tereqqiy tapqan, ilmiy tetqiqat ishlirigha zor miqtarda meblegh ajritidighan milletlerning hemmisi öz ziminida yashawatqan, we öz ziminidiki chong milletler bolup, u ziminlargha az sandiki bashqa millet kishilirining köchmen bolup kélishi bilen u yerlik chong millet kishilirining chiraylirida birer özgirish peyda qilghan emes. Shundaq bolghachqa, hazir ilmiy tetqiqat qoshunlirining asasiy qismini teshkil qilghan chong millet tetqiqatchiliri üchün oxshimighan millet kishilirining bille yashishi tüpeylidin kélip chiqqan chiray özgirishi héch qandaq bir qiziqish témisi bolalmighan.

Men oylighan üchinchi ish, Amérikidiki az bir qisim tetqiqatchilar ademlerdiki chiray özgirishi heqqide ilmiy tetqiqat élip barghan bolsimu, ular Amérikidiki asasen aq tenlikler yashaydighan ottura rayon shtatlirida turidighan kishiler bolghachqa, ular tekshüreleydighan ishlarning da’irisi intayin tar bolup, ularning Uyghurlargha oxshash bir xil alahide millet kishilirining ehwalliridin xewer tépishi asasen mumkin emes iken.

Men bir insanshunasliq (anthropology) kespining tetqiqatchisi bolmighachqa, hemde bir qanche dangliq kutupxanilargha bérip, «Yashash muhiti adem chirayida özgirish peyda qilamdu?» dégen téma üstide qattiq izdinish imkaniyiti mende hazir yoq bolghachqa, men yuqirida bayan qilghan mezmunlar mezkur téma üstidiki mukemmel bolmighan uchurlar bolup, ashu uchurlar asasida birer ilmiy yekün chiqirish mumkin emes. Shunglashqa men qérindashlardin bu nuqtini estin chiqirip qoymasliqni soraymen.

Shundaqla, men insanshunasliq yaki shuning bilen yéqin birer kesipte doktorluqta oquwatqan Uyghur oqughuchilargha « Yashash muhiti adem chirayida özgirish peyda qilamdu?» dégen témini tewsiye qilimen. Méningche bu téma bir intayin yaxshi doktorluq dissértatsiyisi témisi bolalaydu.

http://blogs.voices.com/voxdaily/2010/03/different_languages_use_different_facial_muscles.html

https://www.psychologytoday.com/blog/life-bilingual/201111/change-language-change-personality

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbésini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.