Erkin Sidiq: Ishni Keynige Sozush Illitige A’it Ilmiy Qarashlar

Ishni Keynige Sozush Illitige A’it Ilmiy Qarashlar

Erkin Sidiq

2015-yili 7-ayning 3-küni

Kona yéziq nusxisi:

(Neqil) Erkin aka, bolsa «bir ishni keynige sozush késelliki», «keynige sozush késelliki», dégendek témilar toghrisida bir parche maqale teyyarlap bizlerge sun'ghan bolsingiz. Mesilen, uning ziyanliri, qandaq qilish arqiliq uni tüzetkili boldighanliqi, qandaq bir ehwalda adem mushu késelge muptila boldighanliqi toghrisida. Mendimu mushundaq bir ehwal anche-munche sadir boluwatidu. Buning ziyinining tolimu éghir ikenlikini tonup yettim. Eng muhimi, köp sandiki Uyghur qérindashlirimizda bu xil késellik bardek hés qildim. We bezilirige shahit boldum. Men sizning maqalingiz arqiliq kishilerning her bir ishni öz waqtida qilishning neqeder zörür ikenlikini, keynige tartishning nachar bir adet ikenlikini tepsili, éniq, ilmiy we pakitliq chüshiniwalsaq dégen ümidte. Sizge heqiqiy bext we salametlik tilep, sizdin menggü pexirlinip yashaydighan bir iningiz.» (Neqil tügidi)

Men yuqiridiki élxetni tapshurup alghandin kéyin, bir az oylandim. Hemde bir az izdendim. Netijide mexsus «ishni keynige sozush» (Kéchiktürmechilik, Ertelemechilik, Sörelmelik) illiti üstide toxtalghan, bir qisim xelq’arada tonulghan ilim ehli we mutexessislerning tetqiqat netijiliri we köz-qarashliri bayan qilin’ghan bir parche ilmiy maqalini uchritip qaldim. Men mezkur yazmida ashu maqalining asasiy mezmunini tonushturimen.

Amérikida 1892-yili «Amérika Pisxologiye Birleshmisi» dep atilidighan bir jem’iyet qurulghan bolup, yéqinqi zaman’gha kelgende bu jem’iyet dunyaning pisxologiye ilmi sahesidiki éhtiyajini qanduralmay qalghan. Shuning bilen 1988-yili bu jem’iyet bir xelq’araliq teshkilatqa özgertilip, uning ismimu «Pisxologiye Ilmi Birleshmisi» (Association for Psychological Science) ge özgertilgen [1]. Bu jem’iyet chiqiridighan ilmiy tetqiqat zhurnalliri pisxologiye saheside dunyadiki eng nopuzluq zhurnallar qataridin orun alghan bolup, ular chiqiridighan bir zhurnal «Küzetküchi» (Observer) dep atilidu. Men bu qétim tonushturidighan ilmiy maqale ashu «Küzetküchi» dégen zhurnalning 2013-yili 4-ayliq sanigha bésilghan bolup, aptorning ismi Érik Jafi (Eric Jaffe) iken [2]. Mezkur ilmiy maqalide paydilinilghan bashqa ilmiy maqalining sani 13 parche iken.

Ishni keynige sozush (procrastination) intérnét dewride peyda bolghan yéngi adet emes. U insanlarning medeniyetlishish tarixining deslipidin tartipla mewjut bolup kelgen. Miladidin burunqi 800-yillarda yashighan Girétsiye sha’iri Xésiyod (Hesiod) «ishni etige we ögünlükke kéchiktürme» dep agahlandurghan idi. Rim Impériyesi meslihetchisi Siséro (Cicero) mu hökumet xizmetliridiki ishni keyinige sozushni «nepretlinerlik ish» dep atighan idi. Bu peqet qedimqi waqitlarda yüz bergen we xatirilen’gen tarixtiki bir qanche misaldinla ibaret.

Siséro dewridin kéyin éniq boldiki, ishni keynige sozush yalghuz «nepretlinidighan ish» bolupla qalmastin, u nahayitimu ziyanliq ish. Ilmiy tetqiqat saheside ishni keynige sozidighan kishiler duch kélidighan rohiy bésimlarning derijisi adettiki kishilerningkidin yuqiri bolup, ularning salametliki bolsa normal kishilerningkidin nacharraq bolidu.

Aldinqi 20 yildek waqitning mabeynide, ishni keynige sozushtin ibaret bu ghelite adet ilmiy tejribidin ötküzüp yekün chiqiridighan tetqiqatchilarning nahayiti küchlük qizghinliqini qozghidi. Pisxologiye tetqiqatchilirining bayqishiche, ishni keynige sozush illiti peqet bir ishni etige kéchiktürüshtek bir addiy ish bolupla qalmastin, u yene nahayiti köp amillar bilen munasiwetlik bolidu. Ishni heqiqiy türde keynige sürüsh öz-özini bashqurushtiki bir murekkep meghlubiyettin ibaret bolup, uninggha mutexessisler mundaq dep eniqlima beridu: Bir adem ishni keynige sozsa éghir ziyanlarni tartidighanliqini bilip turup, qilmaqchi bolghan muhim ishini öz raziliqi bilen keynige sozush hadisisi. Bir ademning waqitqa bolghan tonushining nacharliqi mesilini bir az éghirlashturiwétishi mumkin, emma u ademning ishni keynige sozushidiki asasiy seweb uning öz keypiyatini kontrol qilish qabiliyitige ige emeslikidin kélip chiqidu.

«Pisxologiye Ilmi Birleshmisi» ning aliy derijilik ezasi we Dépol (DePaul) Uniwérsitétining professori Joséf Férrari (Joseph Ferrari) ning qarishiche, ishni keynige sozush ehwalini hemme adem sadir qilidu, emma hemme adem ishni keynige sozghuchilardin emes. U mezkur sahediki hazirqi zaman tetqiqatlirining bashlamchisi bolup, u her bir jem’iyettiki uzun muddetlik ishni keynige sozush késilige giriptar bolghanlarning sani 20 pirsentke yétip baridighanliqini bayqighan. Uning qarishiche, ishni keynige sozush waqitni muwapiq bashqurush bilen munasiwetsiz bolup, ishni keynige suzush késili bar kishilerge «hey, ashu ishni bir jaqqide qiliwetkine!» déyish, xuddi bir rohiy chüshkünlük késilige giriptar bolup qalghan ademge «hey, rohluq bolghine!» dégen bilen oxshash.

Köpünche kishiler «ishni keynige sozush eng yaman bolghandimu bir xil ziyansiz adet bolup, u eng yaxshi bolghanda bizge paydiliq bolushi mumkin», dep qaraydu. Ishni keynige sozush illitini yaqlaydighanlar «bir ishni qachan püttürüsh muhim emes; uni bir küni püttürsila boldi», dep qaraydu. Beziler hetta «Men bésim bar waqitta ishni eng yaxshi qilalaymen», dep oylaydu. Amérika Stanford Uniwérsitétidiki peylasop, «Ishni keynige sozush sen’iti» dégen kitabning aptori Jon Perry (John Perry) ning qarishiche, kishiler qolidiki ishlarning muhimliq tertipini qaytidin tizip chiqip, her da’im qimmiti bar netijilerdin azraqtin qolgha keltürüp turush arqiliq laghaylap yürüsh halitini özige paydiliq bir haletke özgerteleydu.

Emma, bashqa Pisxologiye alimlirining qarishiche yuqiridiki köz-qarashta éghir mesililer bar. Ularning qarishiche ishni keynige sozidighan kishiler özlirining ashundaq ziyanliq we öz-özini halak qilidighan illiti bilen özliridiki paydiliq we teshebbuskarliq rohini ziyan’gha uchritidu. Bu jehette ziyan’gha uchraydighan yaxshi tereplerdin mesilini hel qilish, we qilmaqchi bolghan ishlarni bir muwapiq muhimliq derijisige ayrip chiqish qatarliqlar bar. Eger bir wezipini orunlashta paydilinishqa bolidighan usullardin bir qanchisi bar bolidiken, «ishni keynige sozush» ularning ichidiki héch qandaq ünüm bermeydighan birsige tewe bolidu.

«Férrari» isimlik pisxologiye alimining déyishiche, ishni keynige sozidighan bir ademning qolida 12 ish bar bolsa, u ashu ishlarning ichidiki bir-ikkisini qilidu. Andin qalghan 10 ishning ret tertipini qaytidin yézip chiqidu. Andin ularning tertipini pütünley qalaymiqanlashturup, andin yene qaytidin tizip chiqidu. Andin bu tizimlikning bir zapas nusxisini teyyarlap chiqidu. Mana bu ishni keynige sozushtur.

Ishni keynige sozush illitining mahiyiti heqqide eng deslepte élan qilin’ghan ilmiy maqalilerning biri 1997-yili Amérikida chiqidighan «Pisxologiye Ilmi» dégen zhurnalda élan qilin’ghan. U maqalini Amérikidiki «Case Western Reserve University » dégen aliy mekteptiki ikki tetqiqatchi yazghan. Ular deslipide bir top oqughuchilarni ishni keynige sozush illiti boyiche oxshimighan derijige ayrip chiqqan. Andin ularning oqush netijisi, rohiy bésimi we salametlik ehwalini bir mewsüm inchikilik bilen közetken we xatirligen. Desliwide ishni keynige sozush illiti paydiliqtek körün’gen. Yeni, ashundaq illiti bar oqughuchilar özining oqush wezipilirini keynige sürüp, köngül échish ishlirigha bekraq bérilip, bashqilargha qarighanda rohiy bésimgha azraq uchrighan. Emma mewsüm axirigha kelgende, ishni keynige sozush illitining ziyini uning waqitliq paydisidin köp éship ketken. Ishni keynige sozush illiti bar oqughuchilarning oqush netijisi qalghanlarningkidin töwen bolup, ularning jughlanma rohiy bésimi we késel bolush ehwali qalghan oqughuchilarningdikin éghirraq bolghan. Ishni keynige sozidighan oqughuchilar wezipilerni kéchiktürüp orunlapla qalmay, qilghan ishining süpitimu töwen bolup, salametlikimu nacharraq bolghan.

Amérika Florida Shtat Uniwérsitétining ikki proféssori ikki guruppa oqughuchilar üstide mundaq bir sinaqni élip barghan: Ulargha sinipta orunlaydighan’gha oxshash bir tapshuruqni bergen. Emma 1-guruppigha «Biz bu tapshuruq arqiliq silerning eqliy quwwitinglarni sinaymiz, shunglashqa bu tapshuruq nahayiti muhim», dégen. Ikkinchi guruppigha bolsa «Bu tapshuruqni siler peqet köngül échish üchünla ishleydighan bolup, uning anche qimmiti yoq», dégen. Oqughuchilargha azraq teyyarliq waqti bérip, andin ulardin sinaq alsa, 1-guruppidiki ishni keynige sozush illiti bar oqughuchilar bu sinaqqa zadila teyyarliq qilmighanliqi, emma 2-guruppidiki ishni keynige sozush illiti bar oqughuchilar bilen bashqa oqughuchilar asasen oxshash derijide teyyarliq qilghanliqi bayqalghan. Bu bayqash Amérikida chiqidighan «Kishilik mijez tetqiqati zhurnili» ning 2000-yilidiki bir sanida élan qilin’ghan bolup, uningda héliqi ikki professor ishni keynige sozush heqiqetenmu öz-özini halak qilish illiti ikenlikini, ashundaq illiti bar kishiler bir ishqa eng yuqiri derijide tirishchanliq körsitelmeydighanliqini yekünlep chiqqan. Ularning déyishiche ishni keynige sozush késilige giriptar bolghan kishiler bashqilarning özlirige «qabiliyetsiz» dep qarimay, «yaxshi tirishmaydu» dep qarishini yaxshi köridiken.

Ishni keynige sozghuchi kishilerdin peqet bir xilila mewjut emes bolup, uzun muddetlik tetqiqat jeryanida bundaq kishiler bir qanche türlerge bölinidighanliqi bayqaldi. Ishni keynige sozush késilige giriptar bolghan kishiler wezipilerni öz waqtida orunliyalmasliq ehwalini arqa-arqidin sadir qilidu. Emma ishni ehwalgha qarap kéchiktüridighanlar ishni keynige sozushni wezipining özige qarap sadir qilidu.

Kanada Karléton (Carleton) Uniwérsitétidiki Timosi Pikil (Timothy Pychyl) ning qarishiche, ishni keynige sozushning asasiy sewebi öz-özini idare qilalmasliqtin ibaret bolup, ishni keynige sozush illiti bar kishiler özining néme ish qilishi kérekligini bilidu, emma özini ashu ishni qilishqa mejburliyalmaydu. Shunglashqa ishni keynige sozush niyet bilen ish-heriket otturisidiki perqtin ibaret.

Bundaq perqni waqitni bashqurushtiki iqtidarsizliq keltürüp chiqarghanmu, yaki köngul we keypiyatni tizginleshtiki iqtidarsizliq keltürüp chiqarghanmu dégen mesilide jem’iyetshunaslar arisida birlikke kelgen köz-qarash mewjut emes. Omumlashturup éytqanda, iqtisadshunaslar uni waqitni bashqurushtiki qabiliyetsizlik keltürüp chiqarghan, dep qaraydu. Emma, pisxologiye mutexessisliri undaq köz-qarashning yétersizliki bar dep qaraydu. Bir qisim tetqiqat netijilirining körsitishiche, ishni keynige sozidighan kishiler özini gunah ötküzgen yaki nomussiz ish qilip qoyghan kishi, dep hésablaydu. Yaki ularda melum xildiki endishe tuyghusi bar bolidu. Bu ehwal ishni keynige sozush waqitni muwapiq bashqurushtin bashqa amillarnimu öz ichige alidighanliqini körsitip beridu. Yeni, ishni keynige sozidighanlar undaq qilishning shu peytte keltürüp chiqiridighan ziyanlirini tonup yetken bolidu, emma öz keypiyatining wezipini waqtida orunlimasliqqa ündishi üstidinmu ghalip kélelmeydu.

Normal ehwalda kishiler özi sadir qilghan xataliqlardin tejribe-sawaqlarni yekünlep, kéler qétim oxshash ehwalgha duch kelgende yéngiche yol tutushqa urinidu. Emma ishni keynige sozush késilige giriptar bolghan kishilerde undaq bir jeryan mewjut bolmaydu. Undaq kishiler üchün bu qétim ishni kéchiktürüp qoyush tüpeylidin tartqan ziyanlar ularning kéler qétim wezipe orunlashni baldurraq bashlishigha türtke bolalmaydu. Bundaq ehwalning kélip chiqishi yuqirida bayan qilin’ghan keypiyat jehettiki amil bilen munasiwetlik.

Yéqinqi waqitlardin buyan tetqiqatchilar kishilik ish-heriketni tetqiq qilishta chüshinish, keypiyat we kishilik mijez saheliri bilenla cheklinip qalmay, u tetqiqatni yene nérwa-pisxologiyesi (neuropsychology) sahesi bilenmu birleshtürüshke bashlidi. Méngining aldinqi qismi qilidighan ishlarning biri öz-özini bashqurush bolup, ashundaq bashqurush mesile hel qilish, pilanlash, we öz-özini kontrol qilish qatarliqlar bilen munasiwetlik ishlar üstide bolidu. Méngining mushundaq funkisiyesi «ijra qilghuchi funkisiyesi» (executive functioning) dep atilidu. Méngining ashu qismi bilen ishni keynige sozush késili otturisidiki baghlinish heqqide burun héch qandaq tetqiqatlar élip berilmighan bolup, Amérika Bruklin Instituti (Brooklyn College) diki Lora Rabin (Laura Rabin) qatarliq tetqiqatchilar téxi yéqinda bu sahediki yéngi tetqiqatlarni bashlighan. Ular 212 neper oqughuchini tallap, aldi bilen ularni ishni keynige sozush illitining derijisi boyiche bahalighan. Andin kéyin ularni méngining «ijra qilghuchi funkisiyesi» ning töwendiki 9 kichik ölchimi boyiche bahalap chiqqan:

Bu tetqiqat guruppisi özining bir qisim bayqashlirini «Klinikiliq we tejribilik nérwa-pisxologiyesi zhurnili» ning 2011-yilidiki bir sanida élan qilghan. Emma ular érishken yekün téxi yéterlik emes bolup, ular bu sahediki tetqiqatni buningdin kéyinmu dawamlashturidiken.

Ishni keynige sozush késili heqqidiki chüshenchilerning chongqurlishishigha egiship, köpligen tetqiqatchilar u késelni dawalash usullirini tépip chiqishni ümid qiliwatidu. Rabinning méngining «ijra qilghuchi funkisiyesi» heqqidiki tetqiqat netijiliri, shundaqla bashqa bir qisim tetqiqatchilarning tetqiqat netijiliri kishilerge mundaq usullarni tewsiye qilidu:

--(1) Bir chong wezipini köpligen kichik qisimlargha bölüp, andin ularni bir-birlep orunlash.

--(2) Kespiy xadimlardin meslihet élip, özliri érishken waqitliq xoshalliq bilen özlirining uzun-muddetlik nishanini qurban qiliwatqanliqini tonup yétish.

--(3) Özi üchün her bir wezipini orunlap bolush waqit cheklimisini békitip chiqish. Öz-özige chiqarghan waqit cheklimisi sirtqi bésimdek ünüm bermisimu, u yenila yoqtin köp yaxshi.

--(4) Keypiyat bilen baghlan’ghan seweblerni yéngish bir az qiyinraq. Shundaq bolsimu ishni waqtida tügitishke tosqunluq qiliwatqan bezi nersilerdin özini azad qilish melum derijide ünüm béridu. Mesilen, öydiki téléwizorni yoq qiliwétish dégendek.

--(5) Üstidiki wezipining ijabiy yaki qimmiti bar tereplirini tépip chiqish yaki tonup yétish.

--(6) Medeniyet jehettiki özgirish: Ishni keynige sozghanlarni jazalashni wezipilerni baldur orunlap bolghanlarni mukapatlashqa özgertish.

--(7) Kishilik munasiwette wezipini keynige sozghanlargha yardem qilmasliq. «Pisxologiye Ilmi» dégen zhurnalgha 2011-yili bésilghan bir parche ilmiy maqalide körsitilishiche, «dostum bu wezipini orunlashta manga yardem qilidu», dep qaraydighan kishilerde ishni keynige sozush hadisisimu köprek körilidiken.

--(8) Öz-özini epu qiliwétish. «Kishilik mijez we kishiler otturisidiki perqler» dégen zhurnalning 2010-yilidiki bir sanigha bésilghan bir parche ilmiy maqalide körsitilishiche, birnchi qétimliq imtihanida ishni kéchiktürüp qoyup, öz-özini epu qiliwetken oqughuchilarning ikkinchi qétimliq imtihanidimu shundaq qilish éhtimalliqi jiq töwen bolidighanliqi bayan qilin’ghan.

--Ishni keynige sozush waqitni muwapiq bashquralmasliqtin emes, belki keypiyatni muwapiq kontrol qilalmasliqtin kélip chiqidu.

--Her bir jem’iyette uzun muddetlik ishni keynige sozush késilige muptila bolghanlarning sani 20 pirsentke yétip baridu.

--Ishni keynige sozidighanlar köprek azaplinidu, we ishlarnimu nacharraq qilidu.

--Ishni keynige sozidighan kishilerning bir qanche xili bar. Ularning biri hemme ishni keynige sozidu. Yene biri bolsa peqet özliri «anche qimmiti yoq ish», dep qarighan ishlarnila keynige sozidu.

--Ishni keynige sozush niyet bilen ish-heriket otturisidiki perqtin ibaret bolup, u kishilerning öz-özini idare qilalmasliqidin kélip chiqidu.

--Ishni keynige sozidighan kishiler ötküzgen xataliqtin tejribe-sawaq yekünlesh iqtidarigha ige bolmaydu.

--Ishni keynige sozush késilining nérwa-pisxologiyisi heqqidiki ilmiy tetqiqatlar emdila yéngidin bashlan’ghan bolup, bu jehette hazirche birer mükemmel ilmiy yekün wujutqa kelmidi.

--Ilmiy tetqiqat saheside ishni keynige sozush illitini özgertishning bir qisim usulliri tewsiye qilin’ghan bolup, u usullar mezkur maqalining 4-qismida xulasilendi.

Tordashlarning xewiride bolghunidek, men torlargha her heptisi bir parchidin maqale chiqiriwatqili xéli uzun boldi. Men shu jeryanda bir qanche qétim seperge chiqtim. Bek charchap kétip, bir qanche qétim aghrip qélip, her qétim bir-ikki kün xizmetke baralmighan waqitlirimmu boldi. Emma men shu mezgillerde heptide bir parche maqale teyyarlashni üzüp qoymidim. Her heptide bir parche maqale teyyarlashni keynige sozup qoymidim. Bundaq qilishtiki seweb, men bir tereptin özüm qiliwatqan bu ishimning belgilik qimmiti bar, dep qaraymen. Yene bir tereptin men Jüme küni méning yéngi maqalemni oqush üchün torgha kiridighan tordashlarni ümidsizlendürüp qoyushni xalimaymen. Men uchrashqan Uyghur qérindashlar mendin eng köp soraydighan su’allarning biri «Siz waqitni qandaq yetküzisiz?», «Siz waqittin qandaq paydilinisiz?» dégendin ibaret bolup, yene xéli köp tonushlurum manga «Men sizning maqalingizni oqup méngishqimu yétishelmeywatimen. Siz ularni qandaqmu yézip bolalaydighansiz?», deydu. Nahayiti konsérwatip halda bayan qilghandimu, méning bosh waqtim otturahal kishilerning waqtidin köp emes. Emma men pilanlighan ishlirimni waqtida orunlap méngish üchün, yashqa anche kichik bolmisammu, uyquni az uxlaymen. Hemde özüm choqum qilishqa bel baghlighan ishlarning sirtidiki nurghun ishlardin waz kéchimen. Men her küni etigende shu küni qilmisam bolmaydighan ishlarni muhimliq derijisi boyiche tizip chiqimen. Her küni axshimi uxlashtin burun shu küni bir kün ichide qilghan ishlirimni bir qétim xulasilap chiqimen. Shundaq qilish waqtida men öz-özümdin «Bügün qanchilik köngül achtim?», «Bügün qanchilik téléwizor kördüm?» dep emes, «Bügün qanchilik ishni qilip tügettim?», «Bügün qanchilik yéngi nerse ögendim?» dep soraymen. Méning hazirmu Shenbe-Yekshenbe dem élish künlirining etigini sa’et 6 de ornumdin turup, ish bashlaydighan waqitlirim köp. Emeliyette men «Netijilik Uyghurlar» dégen téma astida hazirghiche tonushturghan 43 neper qérindishimiz, shundaqla öz hayatini nahayiti menilik ötküzüp, chong-chong netijilerni yaritiwatqan bashqa barliq qérindashlirimizning hemmisimu tirishish, waqittin nahayiti ünümlük paydilinish, we ishni kéchiktürmeslik jehette manga asasen oxshap kétidu. Köpünche waqitlarda adem chong-chong netijilerni qolgha keltürüsh üchün bir qisim ishlarni sel chékidin ashuruwétishke toghra kélidu. Pütün küchini bir qanche muhim ishqa yighishta chektin ashuruwétishke toghra kelidu. Qattiq ishleshni chektin ashuruwétishke toghra kélidu. Waqittin toluq paydilinishni chektin ashuruwétishke toghra kélidu. Az uxlashni chektin ashuruwétishke toghra kélidu. Chong ishlargha putlikashang bolidighan köpligen kichik ishlardin waz kéchishni chektin ashuruwétishke toghra kélidu. Netije qazinishta bashqilardin üstünrek turush üchün, choqum tirishishta bashqilardin üstünraq turush kérek. Pilanni choqum öz waqtida emelge ashurush kérek. Men mushundaq qilish jehette qiyniliwatqan qérindashlargha yuqiridiki mezmunlarning bir az yardimi bolushini ümid qilimen.

Men burun torlarda élan qilghan maqaliler ichide mezkur maqale bilen munasiwetlikliridin mundaqliri bar:

Men téxi oqup baqmighan yashlargha yuqiridiki maqalilerni bir qétim oqup chiqishni tewsiye qilimen. Eger «www.menzil.biz» ni échip, «Erkin Sidiq» dégen söz bilen izdisingiz, yuqiridiki maqalilerning élkitab nusxisini tapalaysiz. Eger u yerdin tapalmisingiz, manga «bilim.humar@yahoo.com» arqiliq élxet yézing. Men sizge u maqalilerni mangdurup bérimen.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbésini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.