Erkin Sidiq: Netijilik Uyghurlar (14): Eziz Eysa

Yiraq Qirlarda Méhnetlik Ötken Hayat

- Sen'etkar, Yazghuchi Eziz Eysa Elkün Heqqide -

(Netijilik Uyghurlar 14)

Uchur dewridiki medeniyet we sen'etning dunya elliri ara tarqilishi bügünki künde dunyaning bir uchur dewridiki medeniyet we sen'etning dunya elliri ara tarqilishi bügünki künde dunyaning bir gewdilishishige mas halda öz rolini aktip halda namayan qiliwatmaqta. Uyghurlarning dunyagha tonulushigha egiship, Uyghur medeniyet ‏- sen'itimu dunya sehniside qiziqishqa, tonulushqa, we kündin-kün'ge alqishlinishqa sazawer bolup kelmekte.

Herqandaq bir netije méhnetsiz wujudqa kelmeydu. Uyghur naxsha‏ - muzika sen'itining yawropada, jümlidin ana wetinidin 10 ming kilométirlarche uzaqtiki el -- büyük britaniyede tonulushigha on nechche yillardin buyan öz ejrini ün - tinsiz singdürüp kéliwatqan bir inimiz bar. U inimiz bu sahelerde xelqimizge shan -sherep quchti. Chet eldiki bashqa millet xelqliri arisida güzel medeniyet - sen'itimizdin iptixarlinish tuyghulirini wujudqa keltürdi. Dunyadiki bashqa eller bilen öz - ara medeniyet dialogi qurup, öz-ara chüshinish hasil qilish arqiliq, Uyghur medeniyet - sen'itini diyarimiz bilen birge tonushturup, nurghun xizmetlerni élip bardi. Bu diyarimizda tughulup ösken, köpke qadir, iqtidarliq Uyghur inimizning ismi Eziz Eysa Elkündur.

Men inimiz Eziz Eysa Elkün bilen 10 yildek waqittin burun tonushqan bolup, shuningdin béri öz-ara alaqiliship ötüwatimiz. Hemde Uyghurlar üchün qiliwatqan ishlirimizda purset yaritilghanda öz-ara yardemliship kéliwatimiz. Men 2008-yili ayalim bilen yawropagha sayahetke barghan bolup, shu qétim Londonda biz Eziz Eysa we dilshat héwzulla ukilirimiz we ularning ailisidikiler bilen bir-ikki kün birge bolduq.

2-resim: soldin onggha: Eziz Eysa Elkün, bilimxumar, we kompyutér yumshaq détal mutexessisi doktor dilshat héwzulla. Bu resim 2008-yili 8-ayda Londonda tartilghan. Inimiz dilshat kompyutér Uyghur tili sistémisining wujudqa kélishige hel qilghuch töhpe qoshqan kishi bolup, u hazirmu ailisi bilen Londonda yashaydu. Kéyinche men bu inimiznimu tepsiliy tonushturimen.

Yéqinqi yillardin buyan, Uyghur diyaridiki misranim, baghdash, izdinish we bozqir qatarliq tor sehipiliride élan qilip kéliniwatqan türlük mezmundiki ijadiy eserliri bilen, bolupmu "donay deryasidin orxun boylirighiche" namliq kitabi, we "qit'eler ara qanatlan'ghan küy -- senuber tursun" namliq edebiy xatirisi bilen xelqimizge tonulghan, 2004 - yili Londonda "London Uyghur ansambili" ni qurup chiqqan, uningdin kéyin Uyghur naxsha - muzika we sen'et medeniyitini büyük britaniyeni merkez qilghan halda yawropa döletliride paal tonushturup kéliwatqan sen'etkar, yazghuchi, terjiman, we musteqil tetqiqatchi inimiz Eziz Eysa Elkün 1970 - yili 6 - ayning 22 - küni tarim deryasining shimaliy boyliridiki bostanliq yurt shayar nahiyisining toyboldi baziri yéza yéngichimen kentide bir yéza doxtur ailiside dunyagha kelgen. Baliliq we ösmürlük yillirini yézida ötküzgendin kéyin, ottura we toluq ottura mekteplerni shayar nahiyilik 1 - ottura mektipide oqup, 1991 - yili shinjang uniwérsitétining chet el tili fakultéti rus kespini püttüridu.

Inimiz Eziz 1991 - yili uniwérsitétni püttürgendin kéyin, 1999-yiligha qeder aqsu shehiride memuriy we tijari orunlarda terjiman bolup xizmet qilidu. 1999 - yilidin 2001 - yilghiche qirghizistan, türkiye, firansiye, gérmaniye qatarliq ellerde yashaydu. 2001 - yili 8 - ayda büyük britaniyening London shehirige kélip yerleshkendin kéyin, hazirgha qeder ailisi bilen bille Londonda oqush, xizmet, ijadiyet we ilmiy tetqiqatlar bilen shughullinip kelmekte. U 2011- yilidin bashlap bash shtabi London'gha jaylashqan xelq'ara yazghuchilar jem'iyitining ezasi.

Eziz Eysa Elkün 1986 - yili ottura mektepte oquwatqan waqtida tunji esirini aqsu gézitide élan qilish bilen ijadiyet sépige kirip kélidu. U xizmetke chiqqandin kéyin aqsuda ötken yillirida rus tili oqutquchisi we terjiman bolup ishlesh bilen birge, yene edebiy ijadiyet bilen shughullinip, aqsu géziti qatarliq metbuatlarda shéir we terjime eserlirini élan qilidu. U 1999 - yili wetendin ayrilghandin kéyin, muhajirettiki Uyghur edebiyat we axbarat saheliride aktipliq bilen xizmet qilip, nurghun shéiriy, edebiy , ilmiy we axbarat eserlerni yazidu. Uyghur üchün xizmet qilish iradisi yürikige mehkem pükülgen we bu yolda bir künmu izdinishni, ejir singdürüshni toxtatmay kéliwatqan Eziz Eysa Elkün ilgiri-kéyin bolup 300 parchidin artuq shéir, obzor, edebiy xatiriler we ilmiy maqalilerni yézip, xelqimizning oqushigha teqdim qilidu.

Eziz Eysa Elkün 2007-yili 9-aydin 2008-yili 2-ayghiche büyük britaniye (en'gliye) dölet igilikidiki büyük britaniye xewer agéntliqi -- BBC ning ottura asiya özbék bölümide ixtiyari muxbir we tor yazghuchisi bolup xizmet qilidu. Bu jeryanda xelqimizning tarix, medeniyet we sen'itige ait 10 nechche parche eser we xewer yézip, mezkur agéntliqning tor bétide Uyghur yéziqida élan qilduridu.

Eziz Eysa Elkün 2004-yili London Uyghur ansambilini qurup chiqqandin buyan, büyük britaniye we yawropaning her qaysi döletliride Uyghur sen'itini tonushturush medeniyet paaliyetlirini élip bérish bilen birge, Uyghur naxsha-muzika medeniyiti we Uyghur uchur alaqe torini merkezlik téma qilghan halda ilmiy tetqiqatlar bilen shughullandi. U yene terjime xizmetliri bilenmu shughullinidu. U hazirgha qeder britaniyilik Uyghur muzikishunas, doktor reychél harris bilen birlikte Uyghur 12 muqamining bir qisim muqam tékistlirini, hemde 50 parchigha yéqin Uyghur xelq naxsha tékistlirini in'gliz tiligha terjime qildi. U yéqinda "tatariyedin xewer -- pékindin keshmirge seper" namliq tarixiy kitabning Uyghurlargha ait qisimlirini terjime qilip, tor arqiliq xelqimizning oqushigha sundi.

Yéqinqi yillardin buyan Eziz Eysa Elkünning in'gliz tilida yazghan bir qisim ilmiy tetqiqat maqaliliri en'gliyening nopuzluq ilmiy jurnallarda élan qilinip kéliwatidu. Bularning ichide wekil xaraktérlik ilmiy esiri 2011-yili doktor reychél harris xanim bilen birlikte en'gliyening kembrich uniwérsitéti ichki asiya ilim jurnilida élan qilinip, dunya ilim sahesining Uyghur tetqiqatigha bolghan alahide qiziqishini qozghighan "nezirge teklip: Uyghur torbetchilikige omumi nezer" namliq chong hejimlik ilmiy maqalisidur.

Eziz Eysa Elkün yene doktor reychél harris xanim bilen birlikte aptonom rayonimizdin Uyghur naxsha muzika sen'et ömeklirini en'gliyege teklip qilish, en'gliyege kelgen Uyghur sen'et ömeklirini kütüwélish, ulargha terjiman we yardemde bolush qatarliq xizmetlernimu qilidu. Shu arqiliq büyük britaniye bilen Uyghur diyari otturisidiki medeniyet-sen'et alaqilirining élip bérilishide muhim rol oynaydu. Mesilen, 2003-yili 4-ayning axirida shinjang muqam ansambilidin teshkillen'gen bir ömek en'gliyege oyun qoyushqa kélidu. Eziz Eysa Elkün bu ömektikiler bilen 15 kün bille bolup, ulargha terjimanliq qilip, ularning paaliyitige yardem qilidu. 2014-yili 5-ayda ataqliq sen'etkarimiz senuber tursun bashchiliqidiki bir ömekning London, paris we wénas qatarliq sheherlerde Uyghur naxsha-muzika sen'itidin örnekler körsitish we sen'et boyiche ilim almashturush paaliyitige alahide küch chiqiridu.

Eziz Eysa Elkünning uzun yillardin buyanqi in'gliz maaripida bilim élish arzusi London'gha kelgendin kéyin emelge ashidu. U 2001-yilidin 2004-yilighiche Londondiki morléy (Morley College) in'gliz tili terbiyilesh mektipide toluq künlük sinipta in'gliz tili öginidu. 2005-yilidin 2009-yilighiche London lambét institutida (Lambeth College) in'gliz tili we qosh til maaripi we kompyutér kespide, 2009-yilidin 2011-yilighiche London uniwérsitéti bérikbek institutida (Birkbekk College) kompyutér uchur ilmi, tor layihilesh we médiye téxnika kesipliri boyiche oqushini tamamlaydu. U hazir London uniwérsitéti afriqa we sherq shunasliq instituti tarmiqidiki "junggodiki islami awaz" namliq tetqiqat türide xizmet qilip kéliwatidu. U qoshumche britaniye ichki ishlar ministirliqi köchmenler idariside terjiman bolup xizmet qilidu.

Ana wetendin yiraqtiki hayatning qismetliri, bizge éytilmighan hékayetliri téximu köp. Nikahning ghayib bolghinidek teqdirning qismetliri Eziz Eysa Elkün bilen Uyghur medeniyet-sen'et tetqiqatigha özining barliqini béghishlighan britaniyelik Uyghur milliy muzikishunas doktor reychél harris xanim 2001-yili séntebirde London parlamént binasining yénidiki wéstminstér (Westminster) da échilghan bir qétimliq yighinda tonushidu. 2004-yili bu bir jüpler Londondiki güzel bir baghchida toy murasimi ötküzüp, aile quridu. Shundaq qilip ular hazir leyligül we senemjan isimlik qizliri bilen bille Uyghur medeniyet we sen'et tetqiqatigha béghishlighan hayatini Londonda dawam etküzwatidu.

3-resim: Eziz Eysa Elkün bilen Uyghur medeniyet-sen'et tetqiqatigha özining barliqini béghishlighan britaniyelik Uyghur milliy muzikishunas, doktor reychél harris xanim 2004-yili Londondiki bir güzel baghchida toy murasimi ötküzgen waqittiki bir körünüsh.

4-resim: Eziz Eysa Elkün ependi xanimi reychél harris bilen bille. Resim 2004-yili iyul parijda tartilghan.

5-resim: Eziz Eysa Elkün we ailisidikiler. Bu resim 2013-yili 1-yanwar küni Londonda tartilghan.

6-resim: Eziz Eysa Elkün bilen reychél harris xanim 2014-yili 6-ayning 22- küni London Kenwood baghchisida.

Biz insanlar dunyasida muzika hemme milletler teripidin terjimansiz chüshinilidighan bir omumluqqa ige tildur. Jümlidin asiyaning merkizide yashap kelgen söyümlük xelqimiz öz eqil-idrak we hayat-paaliyetliri asasida yaratqan Uyghur étnik medeniyitining eng muhim terkibliridin biri bolghan Uyghur naxsha - muzika sen'iti 2004-yili London shehiride "London Uyghur ansambili" ning dunyagha kélishi bilen teng hazirqi zaman medeniyet we ilim-pen böshüki hésablinidighan büyük britaniye paytextide yangrashqa bashlidi.

Eziz Eysa Elkün London Uyghur ansambilining qurulushi heqqide bergen bir qétimliq téléwiziye söhbitide mundaq deydu:

"naxsha-muzika démek bir milletning milliy rohidiki özige xas alahidilikini roshen gewdilendüridighan, milliy küch-quwwitini oyghitidighan, öz zamanidiki shadliqi we qayghusini yarqin ahang we mungluq awazlar bilen ipade qilidighan bir sen'et sheklidur. Bolupmu öz ana wetinidin sersan bolup ayrilip yat ellerde yashawatqan Uyghurlar üchün Uyghur sen'itining ipadileydighan menisi köp xil we chongqur, siyasiy we ijtimaiy qimmiti téximu yükseklikke ige bolidu.

7-resim: London Uyghur ansambili bügünki kün'ge qeder 30 nöwettin artuq mexsus Uyghur sen'et kéchiliki ötküzgen bolup, bularning ichidiki wekil xaraktérlik konsért 2009- yili 2- ayning 17- küni London uniwérsitéti asiya - afriqa institutining teklipi we ularning etrapliq orunlashturushi bilen dunyagha dangliq büyük béritaniye moziyining yénigha jaylashqan London brunéy tiyatirxanisida ötküzülgen mexsus Uyghur sen'et kéchilikidur. Eyni waqitta London Uyghur ansambili we bu qétimliq sen'et kéchiliki heqqide diyarim torbétide neq meydan sin körunushluk xewer bérilgen idi. Bu resim shu waqittiki diyarim torbékitining 2009-yili 2- ayning 27- kunidiki xewridin saqliwélin'ghan.

8-resim: London Uyghur ansambili 2010-yili 7- ayning 9-küni norwégiyening ford shehiride ötküzülgen "ford 2010-yilliq xelq'araliq muzika féstiwali" gha qatniship 3 kün Uyghur naxsha-muzika we usulliridin örneklerni körsitip norwégiye xelqining qizghin qarshi élishigha sazawer bolidu. Resimde ansambil ezaliri ford shehride. Resimdikiler ongdin - solgha yölinish boyiche 1- kishi ansambil temburchisi nizdmidin semetoü; 2- kishi ansambil dutarchisi reychal harris xanim; 3- kishi ansambil dapchisi rustem saliyéw; 4- kishi ansambil naxshichisi rehimet mexmut xanim; 5- kishi ansambil muzikanti kamil abbas; 6- kishi ansambil usulchisi yalqun abdurehim.

9-resim: London Uyghur ansambili 2010-yili 7-ayning 9-küni norwégiyening ford shehiride ötküzülgen "ford 2010-yilliq xelq'araliq muzika féstiwali" gha qatniship norwégiye xelqining qizghin qarshi élishigha sazawer bolidu. Eng axirqi féstiwal yépilish murasimida ansambil naxshichisi rehime mexmut xanim norwégiye padishahi soniya xanimning qobul qilishigha érishidu.

Biz dunyaning qandaq yéride bolmayli, bizning Uyghur üchün xizmet qilishimizning bir yekke, tüz-siziqliq yoli bolmaydu. Xelqimiz ötken esirdiki qayta kelmes pursetlerni jahilliq uyqusida uxlap ötküzüwetti. Emdi bu esirdiki bizning mejburiyitimiz her kim öz qolidin qandaq ish kelse kelsun, Uyghur milliy menpeitige paydiliq ish bolsila qilishimiz, we bu xizmetlirimiz arqiliq ötken esirning boshluqlirini toldurushimiz kérek. Men en'gliyege yéngi kelgen yillarda sawaqdashlirim méningdin qeyerdin kelgenlikimni, millitim we tilimni sorighanda "men Uyghur" dep jawab bersem, ular mendin "Uyghur? Bu qandaq nerse? Yeydighan nersimu?" dep soraytti. Kéyinche bu dunyani héch chüshenmeydighan, nezer dairisi tar yawropaliqlargha "Uyghur" ni chüshendürimen dep waqtimni zaye qilmasliqni niyet qildim. Uningdin kéyin mendin birersi "qeyerdin kelding?" dep sorisa, héch ikkilenmestinla "marstin" dep jawab béridighan boldum. Ular mendin "sen némishqa mundaq chaqchaq qilisen?" dep sorighan soaligha mundaq jawab berdim: "men özümni Uyghur diyaridin keldim, men Uyghur, désem, sen chüshenmeysen. Buni sanga chüshendürüshke köp waqit kétidu. Mana shu sewebtin men shundaq dédim" dep éytidighan boldum. Bu tenbih gépim tesir qilghanliri kéyinche "Uyghur" ning néme ikenlikini öginip kélip, andin manga özliri azraq izdinip, Uyghurning kim ikenlikini azraq chüshiniwalghanliqini éytishti. U waqitlarda Londondiki Uyghurlarning sani nahayiti az idi. Men shuningdin kéyin Uyghurni qandaq qilghanda ünümlük tonushturghili bolidighanliqi heqqide izdinip, axiri bügünki London Uyghur ansambilini qurup chiqishqa, we uni rawajlandurushqa muweqqet bolalidim."

Eziz Eysa Elkün 2006-yili 17-may küni London Uyghur ansambili tor békitige bir parche maqale yazidu, we maqalisining axirini mundaq uzaqlashturidu:

"men London Uyghur ansambilini qurghuchi bolush süpitim bilen, öz körgenlirim we hés qilghanlirimni qisturup ötüshni muwapiq kördüm. Meyli Uyghurning naxsha-muzikisi chong heshemetlik tiyatirxanilarda yangrisun, yaki ademler bilen liq tolghan Londonning merkizi baghchilirida yaki tar kochilirida yangrisun, eger siz shu meydanda bolsingiz, özingizning neqeder güzel medeniyetke ige bir milletning ezasi bolghiningizdin cheksiz pexirlinisiz. Hemde bu sersanliq bilen ötken künliringizde chet'elliklerge "Uyghur" dégen isimni chüshendürüp bolalmay, qanche qétimlap achchiq yutup ketken chaghliringizni derhal ésingizge alghiningizda, tembürning bulbuldek yangrawatqan xush awazigha qoshulup, yuqiri ahangda éytiliwatqan Uyghur xelq naxshiliridin:

Dégen naxshilarni anglighiningizda, ishinimenki, közingizge kelgen yashliringizni öz ixtiyarliqingiz bilen toxtitalmaysiz. Elwette shu deqiqide her qandaq bir chet'ellik aldirash méngiwatqan qedimini toxtitip, özi teshebbuskarliq bilen sizdin "bu qaysi döletning, qaysi milletning muzikisi?" dégendek soallarni sorimay turup, özlirining alqishlirini, Uyghur millitige bolghan yaxshi tileklirini bildürmey turup siz bilen xoshlashmaydu. Démek medeniyetleshken, bashqa milletlerning medeniyitini we milliy örp-adetlirini chüshinidighan, hemde ulargha hörmet qilishni bilidighan gherb elliri üchün sen'etning küch-qudriti heqiqetenmu mölcherligusizdur.

Bayanlirimni axirlashturushtin burun, öz wetinidin ayrilip, chet memliketlerde musapir bolup yashawatqan Uyghur qérindashlirimizgha özümning London hornséy atatüruk ottura mektipide ötküzülgen "3-nöwetlik türk medeniyet-sen'et féstiwali" da tiyatirxana témigha ésilghan mustapa kamal atatürkning munu bir kelime sözini hediye qilishni muwapiq kördüm: öz sen'itidin ayrilghan milletning bir hayat tomuri kemdur."

London Uyghur ansambili 2004-yili teshkil qilin'ghandin kéyin, tunji bolup öz paaliyitini yerlik hökümetning iqtisadiy yardimini qolgha keltürüsh, shu arqiliq Uyghur naxsha-muzikilirini Londonda ammiwi shekilde körsitish bilen, yeni "London 2005-yilliq köchmenler bayrimi" ge qatnishish bilen bashlaydu. Kéyin London Uyghur ansambilining bu türdiki medeniyet paaliyetliri her sahelerning qollishigha érishidu. Jümlidin London uniwérsitéti afriqa we sherqshunasliq institutining Uyghur muzikishunasliq ilmi doktori reychél harris xanimning kespiy jehettin qizghin qollishigha we yéteklishige érishidu.

Démek, London Uyghur ansambili tunji qétim büyük britaniyede teshkillen'gen Uyghur en'eniwi we ammibab naxsha-muzikilirini orunlaydighan sen'et guruppisi bolup qurulghan. Ansambilining naxshichiliri we muzikantliri Uyghur élidin, qirghizistandin we birqanche Uyghur muzikisigha ishtiyaq baghlighan britaniyelik in'gliz muzika heweskarliridin teshkil tapqan. Ansambilning orunlighan Uyghur naxsha-muzikisi asasliqi Uyghur muzika tingshaq ahangliri, ijadiy we xelq ahanglar, bolupmu ili xelq naxsha-muzikiliri hem en'eniwi "Uyghur 12 muqami" ni öz ichige alghan. Ansambil 2004-yili qurulghandin buyan, sen'et programmilirini teyyarlap chiqish, ansambilning in'gliz we Uyghur tilliridiki tor sehipisini qurush, we bu arqiliq Uyghur medeniyet-sen'itini dunya miqyasida teshwiq qilish qatarliq ansambilning kespiy we teshkiliy qurulmisini tereqqiy qildurush üchün japaliq xizmetlerni élip barghan. Ansambil muzikantlirining beziliri aile ezalirini öz ichige alghan halda en'gliyege köchmen musapir salahiyiti bilen kelgen bolup, ansambil özining tunji qétimliq Uyghur naxsha-muzikilirini Londonda ammiwi shekilde 2005- ylidin bashlp körsitilishkg bashlydu.

Shuningdin kéyin mana bügün qurulghinigha 11 yildin ashqan London Uyghur ansambili Londonni öz ichige alghan büyük britaniyening her qaysi sheherliride bolup 100 qétimdin artuq, yawropa we bashqa döletlerde 20 qétimdin artuq Uyghur naxsha-muzika öznekliridin konsért bérip, sen'et söyer britaniyeliklerning we bashqa el xelqlirining Uyghurlarni we Uyghur naxsha-muzikisini chüshinishige, yaqturushigha we qizghin alqishlishigha sazawer bolidu.

Qéni emdi bu güzel Uyghur naxsha-muzikisining küchlük meptun qilish küchi bilen London Uyghur ansambili qurulghan deslepki yillarda ansambilgha eza bolghan sen'etkar we artislar bilen tonushup chiqayli:

Eziz Eysa Elkün (ansambil qurghuchisi, ansambil omumiy ishlirigha we intérnét torigha mes'ul):

Chimen doppiliq dutarchi doktor reychél harris xanim ottura asiya, Uyghur we junggo muzikishunasliq ilmi boyiche London uniwérsitéti afriqa we sherqshunasliq instituti muzika fakultétida oqutush we tetqiqat bilen shughullinidu. Reychél xanim Uyghur naxsha ‏-muzikilirigha alahide muhebbet baghlighandin bashlap Uyghur élige bir nechche qétim bérip, hetta uzun turup ziyaret qilish, tetqiq qilish we öginish bilen shughullan'ghan. Shu arqiliq Uyghur muzikishunasliq ilmide mutexessiske aylan'ghan. U dutar bilen Uyghur xelq ahangliri, hetta muqamlarni bimalal chalalaydighan sewiyige yetken. U chimen doppini yarashturup kiyip, dutarni qoligha alghanda, uni Uyghur sazendiliridin héch perqlendürelmeysiz .

11-resim: Ayalim bilen ikkimiz Rehime singlimiz bilen 2013-yili istanbulda azraq birge bolghan bolup, bu resim shu chaghda xatire üchün tartilghan.

Ansambil naxshichisi rehime mexmut‏ güzel ili wadisida tughulup ösken. U bir diniy ailide chong bolghan. Rehime naxsha éytishni deslepte anisidin ögen'gen. Mehellilerde dawamliq bolup turidighan meshrep uning üchün ili wadisining yerlik ahangliri öginishige muhim mektep bolghan. Rehime meshreplerde akisi dutar chalsa tengkesh bolup naxsha éytqan. U Londonda yashighandin buyan yéngi neshrdin chiqqan un-sin plastinkiliri arqiliq eng yéngi naxshilarni öginishni dawamlashturup kelmekte. En'gliyede mezkur ansambilning qurulushi uning qelbidiki sen'et talantini toluq namayan qilishqa sehne hazirlaydu.

Mezkur ansambilning asasliq sazendisi nizamidin semetow qirghizistanliq Uyghur bolup, "medeniyet inqilabi" mezgilide qirghizistan'gha köchüp kelgen kop sandiki Uyghurlarning biri. U Uyghurlar qirghizistandiki musapirliq hayatida ana wetinining medeniyet-en'enilirini dawamliq saqlap kelgen. Nizamidinning gitar chélishqa bolghan ishtiyaqidin bashqa, u yene bir qanchilighan Uyghur chalghu eswablirini - dap, dumbaq, dutar, tembür qatarliqlarni en'eniwi ahanglarda chélishni qirghizistandiki péshqedem muzikantlardin ögen'gen.

Bulardin bashqa Uyghur ansambilida özi Uyghur bolmisimu , Uyghur naxsha ‏- muzikilirigha chongqur muhebbet baghlighan en'gliyelik muzikantlarmu bar. Ularning biri muzikishunas doktor sitifén jonés ependi. U kespi iskiripka chalghuchisi. Sitifén jonés ependi burun en'gliyediki dangliq muzika orchéstralirida muzika chalghan. U junggo muzika saheside aldinqi qatardiki mutexessislerdin hésablinidu. Stifen London Uyghur ansambiligha qatnishishtin burun, en'gliyede bir qanchilighan junggo muzika guruppilirini qurup chiqqan. Hazir u bu ansambilning usta ghéjekchisige aylan'ghan.

Yalqun abdurehim qeshqerde tughulghan. U 11 yéshidin bashlap usul oynash kespini ögen'gen. U 1991-yili en'gliyege kelgendin buyan balét usuli, hazirqi zaman usuli we usul lahiyelesh kespini 1993 -yilighiche öginidu. Yalqun oqushini tamamlighandin kéyin in'gliz döletlik balét, in'gliz döletlik opéra, en'gliye padishahliq opéra, daniyening pétér schauffus balét shirkiti qatarliq orunlarda nomur körsitidu. En'gliyening herqaysi kinézlikide we yawropada mexsus oyun körsitish sepirige qatnishidu. Yalqun London Uyghur ansambiligha qatnashqandin kéyin öz millitining en'eniwi usulini qaytidin sehnige élip chiqip, qizghin alqishlashqa érishti.

Rustem saliyéwning esli yurti qirghizistan. U hazir Londonda yashaydu. Rustem dap chélishni nizamidindin ögen'gen.

Talantliq Uyghur muzikanti kamil abbas ependi ürümchide bir ziyaliy ailiside tughulghan. U baliliq chaghliridin bashlapla Uyghur chalghulirini chélishqa bashlighan. Kamil abbas ürümchidiki Uyghur naxsha-usul opéra sen'et ömikige kespiy muzikantliqqa qobul qilin'ghandin kéyin, muzika saheside körünerlik netijilerni qazan'ghan. U ürümchi opéra ömikide ishligen mezgilliride "arshin malalan", "gherb-senem", "ghunchem", "küresh yoli" qatarliq tiyatirlarda muzika chalghan. Kamil abbas ailisi bilen bille yawropagha kélip yerleshkendin kéyin, 1995-yili "meshrep" namliq CD plastinkisi neshr qilduridu. Kamil abbas 2008-yilidin buyan bélgiyediki "floe-floe" qorchaq tiyatirxanisida kespiy muzikant bolup ishlep kelmekte. Kamil abbas ependi 2004-yilidin buyan London Uyghur ansambili bilen birlikte, Uyghur naxsha-muzikilirini yawropa sehniliride ijra qilip özning kespiy muzika talantini namayan qilip kéliwatidu.

12-resim: soldin-onggha: doktor reychél harris, doktor sitifén jonés, rehime mexmut, Eziz Eysa Elkün, we nizamidin semetow. Bu resim 2007-yili 27-may Londonda ötküzülgen "baharni ottura asiya we türkiye muzikisi bilen kütüwélish" sen'et paaliyitide tartilghan.

Mana bu London Uyghur ansambiligha dunyaning her jayliridin yighilip teshkillen'gen sen'etkarlar. Ularning sehnide birlikte körsetken maharetliridin ularning uyushushigha seweb bolghan amilning Uyghur naxsha ‏-muzikilirining séhri küchi ikenlikini hés qilip yételeysiz. Ular Uyghur naxsha‏-muzikiliridin özliri huzurlinipla qalmay, bu güzel Uyghur naxsha-muzikilarni en'gliyede, yawropada we hetta dunyada her qaysi döletliride téximu köp kishilerning behri élishigha teqdim qildi. Hemde dunya xelqliri teripidin terjimansiz chüshinilidighan naxsha-muzikidin ibaret bu qelb mélodiyisi arqiliq Uyghur élini, Uyghurlarni we güzel, bay Uyghur medeniyitining janliq teshwiqatchilirigha aylan'ghan awan'gartlardur.

London Uyghur ansambili büyük britaniyedin bashqa yene yawropadiki irélandiye, norwégiye, italiye, wén'giriye qatarliq döletlerde, dunyaning bashqa qit'eliridiki teywen, amérika, kanada qatarliq döletlerde Uyghur sen'itidin konsért bérip, tamashibinlarning qizghin qarshi élishigha muyesser bolidu.

Ötkenki 10 yildin buyan London Uyghur ansambili ijrasida élip bérilghan bir qisim mexsus sen'et kéchilikliri we konsért bérish paaliyetlirining tizimliki töwendikiche:

1. London Uyghur ansambili London sheherlik hökümet bilen köchmenler idarisi birlikte orunlashturghan "London 2005-yilliq musapirlar bayrimi" teklip bilen qatnashti.

2. 2005-yili noyabirda London uniwérsitétning afriqa we sherqshunasliq instituti teripidin teshkillen'gen "türk tilida sözlishidighan milletlerning muzika féstiwali" da Uyghur naxsha-muzikisidin sen'et nomurlirini körsetti.

2. 2006-yili mart éyida kémbrij uniwérsitéti teripidin teshkillen'gen 2006-yili 24-mart noruz bayrimini tebriklesh sen'et paaliyitige qatniship, Uyghur naxsha-muzikilirini orundidi.

3. 2007-yili 27-may Londonda ötküzülgen "baharni ottura asiya we türkiye muzikisi bilen kütüwélish" sen'et paaliyitide Uyghur muzikisidin sen'et nomurlirini körsetti.

4. Londonning kemdin rayonluq yerlik hökümiti teripidin bu yil 6-ayning 22-küni orunlashturulghan "2007-yilliq köchmen musapirlar heptiliki" paaliyitide ansambil Uyghur sen'itidin nomurlar körsetti.

5. Ansambil 2007- yili öktebirning 13- küni irélandiye jumhuriyetning paytexti dublin shehiride dublin instituti teripidin ötküzülgen "12- nöwetlik xelq'araliq junggo we sherqi jenubi asiya muzika ilmi yighini" da Uyghur xelq naxsha-muzikiliridin oyun körsetti.

6. London Uyghur ansambili 2008-yili 11-aprél küni London shehirining merkizige jaylashqan St Ethelburgas "tinchliq we yarishish" merkizide Uyghur naxsha-muzikisidin sen'et nomurlirini körsetti.

7. London Uyghur ansambili 2008-yili 12-iyul küni London padishahliq baghchisida (Hyde Park) London sheherlik hökümet, London sen'et hemkarliq shirkiti we London padishahliq baghchisi qatarliq orunlar teripidin orunlashturulghan "London 2008-yilliq muhajirettiki milletler sen'et féstiwali" (Diaspora London Music Village 2008) gha qatniship, 45 minut mexsus Uyghur naxsha-muzika we usulidin sen'et nomurlirini körsetti.

8. Ansambil en'gliyening sherqi-jenubigha jaylashqan Sidmouth, Dewon shehiri teripidin 2008-yili 7-awghust küni ötküzülgen "2008- yilliq Sidmouth xelq muzika bayrimi" (Sidmouth Folk Festival) gha qatniship, Uyghur naxsha-muzikilirini orundap, Uyghurning kimliki, medeniyiti we güzel sen'etni féstiwal tamashibinlirigha tonutti.

9. 2009-yili 2-ayning 17-küni London uniwérsitéti afriqa we sherqshunasliq institutining teklipi we etrapliq orunlashturushi bilen dunyagha dangliq büyük britaniye muzéyining yénigha jaylashqan London birunéy tiyatirxanisida mexsus London Uyghur ansambili sen'et kéchiliki ötküzüp, tamashibinlarning qizghin alqishigha érishti.

10. Ansambil 2009-yili 3-noyabir kémbrij uniwérsitétining teklipige binaen "ottura sherq we ottura asiya muzika köriki" sen'et kéchilikide Uyghur muzika sen'itini namayan qilidu.

11. London Uyghur ansambili 2010-yili 30-may teywen döletlik "teypiy junggo orkéstir" ning teklipige binaen "2010-yilliq xelq'araliq yipek yoli féstiwali" gha qatniship, Uyghur naxsha-muzika örnekliridin namayendilerni körsitidu.

12. Ansambil 2010 -yili 7- ayning 9- küni norwégiyening førde shehiride ötküzülgen "førde 2010-yilliq xelq'araliq muzika féstiwali" gha qatniship 3 kün Uyghur naxsha-muzika we usulliridin örneklerni körsitip norwégiye xelqining qizghin qarshi élishigha sazawer bolidu. Eng axirqi féstiwal yépilish murasimida ansambil naxshichisi rehime mexmut xanim norwégiye padishahi soniya xanimning qobul qilishigha érishidu.

13. 2011-yili 7- ayning 9-küni en'gliyening Hitchin, Hertfordshire de ötküzülgen "2011-yilliq dunya ritimi dunya muzika féstiwali" (Rhythms of the World--2011 Festiwal of World Music in Hitchin) gha qatniship alqishlargha érishidu.

14. Ansambil 2011-yili 6-iyun italiyening Foundation Uniwersity Ca 'Foscari uniwérsitétining teklipige binaen turin shehiridiki "sherq sen'et muzéyi" tiyatirxanisida ( Museum of Oriental Art-Turin) ikki kün Uyghur naxsha-muzika sen'itidin ders we konsértlar bérip italiye xelqige Uyghur sen'et we medeniyitini tonushturup alqishqa érishidu.

15. 2012 yili 22-féwral ansambil ural-altay til sistémisidiki yazghuchilar bilen wén'giriye yazghuchilar jem'iyitining birlikte ötküzgen medeniyet almashturush paaliyitige we shu yili 7-ayda "dunya hon qurultiyi" sen'et féstiwaligha qatniship Uyghur sen'et medeniyitini namayan qilidu.

16. London Uyghur ansambili 2012-yili 1-aprél gérmaniyening myunxén shehiridiki The Gasteig tiyatirxanisida noruz bayrimini tebriklesh mexsus sen'et kéchiliki ötküzüp, tamashibinlarning zor alqishigha muyesser bolidu.

17. London Uyghur ansambili 2014-yili 11-öktebir London shehirining merkizige jaylashqan St Ethelburgas "tinchliq we yarishish" merkizide 2-qétim Uyghur naxsha-muzikisidin sen'et nomurlirini körsetti.

London Uyghur ansambili en'gliyeni merkez qilghan halda yawropadiki döletlerde Uyghurlarni, Uyghur medeniyitini we naxsha-muzikisini tonushturushni özlirining asasliq yetmekchi bolghan nishani qilghan bolup, in'gliz tilida London Uyghur ansambili, Uyghurlarning kimliki we Uyghur naxsha-muzika medeniyiti mexsus tonushturulghan renglik teshwiqat kitabchisini neshr qildurup, konsért we féstiwal paaliyetliri dawamida ulardin 20 ming parchidin artuqini tarqatqan.

London Uyghur ansambilining tunji albomi "aq béliq" (White Fish) namliq ün CD plastinkisi 2010 - yili London uniwérsitétining afriqa we sherqshunasliq instituti muzika fakultét studiyiside 4000 tiraji bilen neshr qilinip, dunya muzikisigha xushtar britaniyeliklerning yaxshi bahasigha érishken.

2. Uyghur medeniyet we sen'itige teqdim qilin'ghan dunya tori: London Uyghur ansambili tor sehipisi

Öz xelqige jümlidin Uyghur medeniyet-sen'itige bolghan chin muhebbet bilen chin yürektin tökülgen méhnetler bedilige yaritilghan emgek dunyaning qeyiride bolmisun qedirlinidu.

Eziz Eysa Elkün inimiz 2004-yili London Uyghur ansambili qurup chiqqandin kéyin, Uyghurlarni we Uyghur medeniyet sen'itini tonushturghan in'glizche menbelerning nahayiti kemlikini tonup yétidu. Shuning bilen Uyghurlarni we Uyghur naxsha-muzikilirini öz ichige alghan Uyghur medeniyitini dewrige layiq halda London Uyghur ansambilining janliq sehne paaliyitige birleshtürüp, britaniye we dunya ellirige mexsus in'gliz yéziqida tonushturidighan bir tor békitini London Uyghur ansambilining kéyinki nöwetlik tereqqiyat nishani qilip békitidu. Bu meqsetlerni emelge ashurush üchün Eziz Eysa Elkün London uniwérsitétida tor lahiyelesh we uchur téxnika kespini oqushqa kiridu. U oqushi dawamida bu ish toghrisida qayta-qayta oylinip, ansambildiki ezalar bilen meslihetleshti. Shu arqiliq uda ikki yérim yil izdinish, matériyal toplash, Uyghurche menbelerni in'gliz tiligha terjime qilish, London Uyghur ansambilining resmiy simwolluq belgisini layihilesh, we qurulidighan tor béketning téxnikiliq programmilirini yézish qatarliq xizmetlerni öz qoli bilen qétirqinip ishlep, axiri 2007-yili 7-ayda London Uyghur ansambilining in'gliz we Uyghur tilliridiki resmiy tor sehipisini élan qilidu.

London Uyghur ansambili tor békiti dunya boyiche tunji qétim in'gliz tilida yasap tarqitilghan, mexsus Uyghur medeniyet-sen'itige teqdim qilin'ghan, ilmiy we tetqiqat qimmiti yuqiri bolghan menbeler bilen temin étilgen tor béti bolup, uninggha 4000 parchidin artuq Uyghur medeniyet-sen'itige ait matériyallar qoyulghan. Ansambil tor békitining yene bir alahidiliki, uninggha Uyghur naxsha-muzikiliri Uyghur on ikki muqam muzikiliri, yerlik muqamlar, klassik muzikilar, klassik xelq naxshiliri, xelq naxshiliri, hazirqi zaman ammibab (pop) naxshilar, tingshaq ahanglar, Uyghur azghun naxsha-muzikiliri, meshrep muzikiliri, we el ichidiki Uyghur naxsha-muzikilar qoyulghan. Hemde uninggha el-neghmilirini tekshürüsh xizmetliri dawamida ishlen'gen ün we sin'ge élin'ghan filim körünüshlirimu qoyulghan. Shundaqla ansambilning barliq neq meydan konsértliri sin'ge élinip, ular öz waqtida mezkur tor arqiliq barliq körgüchilerge tarqitip turulghan.

Eziz EysaElkünning 10 yildin buyan xalis halda özining ishtin sirtqi barliq imkanlirini Uyghurlar we Uyghur medeniyitining in'gliz tilida pütün dunyagha tor arqiliq tarqatqan, shuning bilen birge, barliq ijtimaiy tor alaqe wasitiliridin ünümlük paydilinip, Uyghur medeniyet-sen'iti üchün teqdim etken pidakarliq ejirliri 2010-yili alahide ünümge érishti. Yeni shu yili London Uyghur ansambili tor békiti büyük britaniye döletlik tor uchur reqem arxipi idarisi bilen britaniye kutupxanisi teripidin étirap qilindi. Netijide London Uyghur ansambili tor békitining pütkül mezmunliri büyük britaniyide arxiplashturup saqlash we qoghdash tor béketler tizimlikige kirgüzülüp, resmiy reqemlik arxiplashturuldi. Hemde bu heqte guwahname bérildi. Démek, büyük britaniyening giramofon shirkiti teripidin 1909-yili qeshqerde ün'ge alghan "ashnajan" (Mushagaran Kashkarcha 'Ashnajan' song by Sadyk Mullo/Tokhta Akhun/Turdi Muazin) namliq Uyghur naxsha -muzikisi büyük britaniye kutupxanisi awaz arxipigha saqlashqa kirgüzülüp 100 yil ötken bügünki künde, xelqimizning bu tewerrük Uyghur medeniyitini bu Uyghur perzenti öz ejr-méhniti bilen qaytidin teqdim qildi.

London Uyghur ansambili tor békitining yene bir özgiche alahidiliki, bu tor békette London uniwérsitéti afriqa we sherq shunasliq instituti muzika fakultétining doktori reychél harris xanim bilen Eziz EysaElkünning 10 nechche yildin buyan birlikte köp qétim Uyghur aptonom rayoni we ottura asiya türk jumhuriyetliride Uyghur milliy muzika medeniyet-sen'iti, jem'iyetshunasliq we insanshunasliq saheliri boyiche élip barghan el ichi tekshürüp-tetqiq qilish xizmetliri asasida yézip chiqqan eng yéngi tetqiqat maqaliliri daimliq élan qilinip turghan. 2008-yili en'gliyening ashgate neshriyatida in'gliz tilida doktor reychél harris xanim neshr qildurghan "Uyghur 12 muqamning qéliplashturulushi" (The Making of a Musical Canon in Chinese Central Asia: the Uyghur Twelwe Muqam) namliq kitab yuqiridiki bayanlirimizning misali bolalaydu. Mezkur kitabta Uyghur 12 muqamining qéliplishish tarixi we qéliplishish jeryanliri tepsiliy bayan qilinidu.

Buningdin bashqa Eziz Eysa Elkün ependining köp waqit serip qlishi we ejir singdürüshi, inchikilik bilen qétirqinip ishlishi netijiside doktor reychél harris xanim bilen shinjang sen'et tetqiqat ornidin yasin muxpul ependi bilen birlikte yézip chiqqan we 2002 - yili türkiyide "türk éinsklopédiyesi" de hem en'gliye Ashgate neshiryatida in'giliz tilida neshir qilin'ghan "Uyghurlarning muzikisi" (Music of the Uyghurs) namliq chong tiptiki Uyghurlarning naxsha - muzika medeniyiti tepsili tonushturulghan ilmiy maqale bilen Uyghur chalghulirining chélinish örnekliri emeliy misallar bilen körsitilgen sin filimliri kirishtürülüp ishlinip tor arqiliq dunyagha heqsiz tarqitilidu. Kéyin bu menbe bolupmu in'giliz tili qollinidighan dunyadiki nurghun dölet we rayonlardiki unwérsitétlarda muzikishunasliq ilmi boyiche oquydighan oqughuchilar uchun birdin bir emeliy misalliq derslik menbesi qilip qollinilidu.

Mana bu muhajirettiki 16 yilliq hayatini öz xelqining medeniyet-sen'et ishliri boyiche toxtimay izdinish, dunya medeniyetliri bilen bir sehnide Uyghur medeniyet dialogi qurush üchün méhnet aqturghan, köpke qadir bir sen'et söyer Uyghur perzentning hayat serguzeshtisidur. Men xuddi burun tonushturghan 39 neper ukilargha oxshashla, inimiz Eziz Eysa Elkündin nahayiti pexirlinimen.

Eziz Eysa elkunning metbuat we torlarda élan qilin'ghan ilmiy emgekliri towendikiche:

[1] “Invitation to a Mourning Ceremony: Perspectives on the Uyghur Internet”

Authors: Rachel Harris & Aziz Isa, Published by Inner Asia Studies of Cambridge University. Inner Asia, Volume 13, Number 1, 2011 , pp. 27-49(23) Publisher: BRILL. This paper offers a historically located and sociopolitical reading of the Uyghur internet, focusing on Uyghur language sites which were legally operating within China. We argue that this internet-based discourse has much in common with earlier, pre-digital home-grown nationalist movements, and that its emphasis on mourning is representative of a more widespread sense of self within Uyghur popular culture: one which equates national identity with grief and loss. Keywords: INTERNET; UYGHUR; XINJIANG; INTERETHNIC VIOLENCE; DIASPORA; NATIONAL IDENTITY; MOURNING. Document Type: Research article DOI: 10.1163/000000011797372832 Publication date: 2011-09-01.

http://www.ingentaconnect.com/content/brill/inas/2011/00000013/00000001/art00003#expand/collapse

[2] ‘Islam by Smartphone: the changing shape of Uyghur social media networks’ (already published online in Uyghur language: Eqilfon_Islam.pdf). English version forthcoming in Central Asian Survey, 2016.)

http://www.Uyghurensemble.co.uk/shop/eBooks/Donay_Deryasidin_Orxun_Boylirighiche_Aziz_Isa.pdf

[6] ‘eqilfon arqiliq islamlishish: Uyghur ijtimayi alaqe torining ozgirishige nezer’

[15] "Londondiki qeshqer kochisi" - shinjang pelsepe - ijtimaiy penler tor békiti: http://Uyghur.xjass.com/Uyghur/content/2008-06/10/content_3172.htm; http://www.bbc.co.uk/uzbek/news/story/2008/01/080110_qeshqer_ar.shtml

[16] ‘qarchuqumda qatqan dunya’ - http://bbs.bagdax.cn/thread-22544-1-1.html

[20] ‘men korelmeydighan chush’ - http://bbs.bagdax.cn/thread-27388-1-1.html

[22] qazaqistanda neshirdin chiqidighan "intizar" namliq pesellik edebiy jurnalning 2004- yili féwral éyidiki sanida "Eziz isa Elkün shéirliri" serlewiside uning shiérliri tonushturulup neshir qilin'ghan. Intizar jurnili 2014- yili, féwral, 17- bet.

[23] qazaqistanda neshir qilinidighan "Uyghur pen" namliq edebiy jurnalning 2014 - yilliq 4- sanida Eziz Eysa Elkün terjimhali tonushturulup, uning tallan'gha bir qanche parche nadir shéirliri neshir qilinidu. (mezkur jurnalnng 72 - bétidin 77- betige qaralsun)

[24] awustraliyede Uyghur ösmurlirini nishan qilghan "sabiyler sadasi" namliq uniwérsal edebiy jurnalning 2013- yilliq 9- san (toplam 145- bet) "bir gul échilsa bolmaydu" nemliq shéiri élan qilinidu.

[25] ispaniyediki az sanliq millet bask xelqi ispaniye ichki ürüsh yillirida yeni 1937- yili 26- aprél ispaniye milletchi hakémiyiti armiyesining basik rayonidiki gériniko shehrini bomardiman qilghan (Bombing of Guernica, Guernica- Gernika in Basque; officially Gernika-Lumo) we 1,654 ademning ölüshini kelturup chiqarghan. Mana mushu tiragédiye "gérniko bombardimanining qilin'ghanlighining 75 yilliqi" ni xatérlesh munasiwéti bilen basik yazghuchilar jemiyiti terpidin dunyadiki 35 yash shairlarning shéirlirini tallap basik we her bir shairning öz tilida hem én'glische uch xil tilda 2012- yili bir shiéri toplam neshir qilighan idi. Mana shu kitapqa Uyghurlargha wakaliten Eziz Eysa Elkün ependining terjimhali bilen uning bir parche shéiri bu toplamda neshir qilinidu. (mezkur kitapning 81, 82 we 83- betlirige qaralsun)

[26] qazaqistan doletlik "Uyghur awazi" gézitining 2011- yili 10- iyundiki sanining 9- betide Eziz Eysa Elkün ependining terjimhali we shéiri eserliri tonushturulidu.

[27] Elkün ependining 1999- yilidin 2002- yilighiche yazghan ilmy maqalilliri, ebediy eserliri "Uyghur Ezizi" qelem namida turluk metbuatlarda éélan qilinidu.

[28] Eziz Eysa Elkünning turluk edebiy eserliri 1986- yilidin 1999- yilighiche "aqsu géziti"de we mezkur gézitning "jenub shamalliri" edebiy sahipiside neshir qilinidu.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.