Erkin Sidiq: Tarixtiki we Hazirqi Pisxologiyelik Urushlarning Misalliri

Tarixtiki we Hazirqi Pisxologiyelik Urushlarning Misalliri

(Pisxologiyelik Urushqa Ait Maqalilerning Ikkinchisi)

Pisxologiyelik urush köngül urushidin ibaret bolup, uningda ishlitilidighan asasliq qoral körünüsh yaki menzire bilen awazdin ibaret ikki nerse bolidu. Pisxologiyelik urushni qarshi terep bilen yüz turane uchrishish, téléwizorgha oxshash awaz we körünüsh wasitisini qollinish, radiyo we chong awazliq kanaylargha oxshash awaz médi’asini ishlitish, hemde teshwiqat qeghizi, gézit, kitab, zhurnal we chong taxtayliq xet uchurliridin paydilinish arqiliq élip barghili bolidu. Bu urushtiki «qoral», uchurni qandaq tarqitish emes, belki tarqatqan nersilerge yoshurun’ghan uchurlar we u uchurlarning qarshi terepke qandaq tesir körsitishidin ibaret bolidu.

Dunyada uzun yillardin buyan saqlinip kéliwatqan «Qelem qilichtin ötkür» deydighan bir söz bar. Undaq bolushidiki seweb, eger sözlerni muwapiq ishlitidikensiz, u bashqilarni heriketke keltüridighan qozghatquchi küch bolalaydu. Töwendiki dangliq neqillerge qarap béqing:

--«Weten’ge teqdim qilidighan jénimdin peqet birsila barliqigha ökünimen.»

--«Wetinim manga néme ish qilip béreleydu, dep sorima. Men wetinimge néme ish qilip béreleymen, dep sora.»

Pisxologiyelik urushni ünümge érishtürüshtiki eng muhim ish, élip barmaqchi bolghan teshwiqatni nahayiti yaxshi pilanlash. Siz düshminingizning hemme ishlirini bilishingiz kérek, hemde düshminingizning eqidisi yaki yétekchi idiyisini buzup tashlishingiz kérek.

Men aldinqi maqalide Amérikining hazirqi pisxologiyelik meshghulatlirining mundaq üch chong türge bölünidighanliqini tilgha aldim: Taktikiliq pisxologiyelik meshghulatlar, istratégiyilik pisxologiyelik meshghulatlar, we mustehkemlesh pisxologiyelik meshghulatliri [1]. Meyli qaysi xildiki pisxologiyelik meshghulat yaki urush bolsun, ularning hemmisi töwendikidek ünümlerge érishishni özining tüp meqsiti qilidu:

(2) Düshmenning herbiy qoshunliri ichide keng-kölemlik ixtilap peyda qilish, hemde düshmen eskerliri we düshmenning özige mayil kadirlirining asiyliq qilip, özi terepke ötüshni ilgiri sürüsh

(3) Özining we ittipaqdash eller qoshunlirining yoshurun we neyrengwazliq ish-pa’aliyetlirige yardem qilish

(4) Öz qoshuni, ittipaqdash eller qoshunliri we düshmenning ichidiki özige yardemlishiwatqan guruhlar otturisidiki hemkarliq we ittipaqliqni ilgiri sürüsh, we ularning jenggiwarliq rohini östürüsh

Hazirghiche bolghan tarixning hemmiside melum bir shekildiki pisxologiyelik urush jengde ghelibe qazinishta kem bolsa bolmaydighan bir nerse ikenlikini ispatlap keldi. Uning muhimliq derijisi jenglerde ishqa sélin’ghan adem küchi we qoral küchiningki bilen oxshash orunda turup keldi. Pisxologiyelik urushning söz bilen qayil qilish iqtidari özi chiqim tartmay turup herbiy küchning ünümini hessilep ashurush rolini oynap keldi. Emma, pisxologiyelik urush burun anche sistémilashmighan bolup, u peqet 2-dunya urushidin kéyinla bir ünümlük herbiy qoral sistémisi sheklige kirdi.

Men aldinqi maqalemde pisxologiyelik urush heqqide omumiy chüshenche berdim. Mezkur maqalide tarixta élip bérilghan we hazirmu élip bériliwatqan pisxologiyelik urushlarning bir qanche misallirini qisqiche bayan qilip ötimen. Bu urushlarning hemmisi yuqirida tizilghan 4 ünümge érishishni özining tüp meqsiti qilghan [2].

Sünzi tarixtiki eng ulugh herbiy taktikichi, dep qarilidu. Méning chüshinishimche Sünzige a’it nersilerning ichide peqet «Sünzi Herbiy Ishalr Desturi» (孫子兵法) dégen bir kitabning mewjutluqi munazire telep qilmaydighan bolup, tarixta «Sünzi» isimlik bir adem heqiqeten yashighanmu-yoq, eger yashighan bolsa u qachan tughulup, qachan ölgen, dégen mesilide tarixshunaslar arisida birlikke kelgen köz-qarash téxiche mewjut emes [3]. Yeni, töwendiki 3-menbege asaslan’ghanda, «Sünzi Herbiy Ishalr Desturi» dégen kitabni bir adem emes, bir guruppa adem Sünzining namida yazghanliq, yaki uni Sünzining bir oqughuchisi yazghanliq éhtimalimu bar iken. Shundaqla eger Sünzi heqiqeten yashap baqqan adem bolsa, u texminen miladidin burunqi 500-yilliri yashighan bolushi mumkin iken.

1-resim: Bezi kishilerning perizidiki Sünzi (Sünzining sizilghan resimlirining her xilliri bar bolup, men bu yerge shularning birsini qisturup qoydum)

«Düshmenning barliq eskerlirini esirge élish ularni weyran qiliwetkendin yaxshi; bir herbiy polkni pütün qolgha chüshürüsh uni yoqatqandin yaxshi. Yüz urushta yüz ghelibini qolgha keltürüsh yuqiri maharet emes. Düshmen bilen urush qilmay turup uni boysundurush hemmidin ewzel. Shunglashqa urushtiki hemmidin muhim nerse düshmenning istratégiyisige hujum qilishtin ibaret. Uningdin kéyin turidighan muhim ish diplomatiye wasitisidin paydilinip köpligen düshmen küchlirining birlishiwélishigha tosqunluq qilish. Uningdin kéyin turidighan muhim ish düshmen armiyisige hujum qilish. Hemmidin nachar taktika sheherge hujum qilish.»

Pisxologiye urushi idiyisini eng deslipide ishletken kishilerning yene biri miladidin burunqi 356-yilidin 323-yilighiche Makédoniye (Macedonia) de yashighan Impérator Aléksandérdur. Aléksandér hökümdarliq qiliwatqan mezgilde dunyadiki zéminlarning nahayiti köp qismini özige boysundurdi. U her bir zéminni bésiwalghandin kéyin, u yerge özining bir qisim eskerlirini qaldurup, ashu zéminni idare qilishqa qoydi. Bundaq qilishni bir mezgil dawamlashturghandin kéyin, Aléksandérning eskerliri hemme yerge shalang tarqilip ketti. Aléksandér shu chaghda eskerlirining shalangliship ketkenlikidin bir küchlük düshmen’ge yéngilip qélish xewpi tughulghanliqini hés qildi. Uning üchün eskerlerning hemmisini yandurup kélip, ularni qaytidin teshkilleshtin bashqa yol qalmidi. Emma undaq qilghanda uning düshmenliri Aléksandérning eskerlirini arqisidin qoghlap, ularni tutuwélip gumran qiliwétetti.

Aléksandér könglide, eger düshmenlerge heywe qilip ularni qorqutsa, ular öz eskerlirini qoghlimaydighanliqini pemlidi. Shuning bilen özining qoral-yaraq yasaydighan qoshunlirigha buyruq qilip, boyining égizliki ikki métirdin ikki yérim métirghiche kélidighan gigant ademlergila mas kélidighan urush qalpaqliri bilen eskerler chapinining üstige kiyiwalidighan daldilighuchlarni yasatti. Hemde Aléksandér eskerlirini bashlap kéchisi chékin’gende, ular héliqi yoghan qalpaq we tömür kiyimlerni yolgha tashlap mangdi. Aléksandérning arqisidin qoghlap kelgen düshmenler héliqi kiyimlerni körgendin kéyin, özliri qoghlap mangghanlar gigant ademler iken, ularni yéngish mumkin emes, dep oylidi. Yoluchilardin Aléksandér qoshunlirining wehshiylikinimu anglidi. Shuning bilen Aléksandérning düshmenliri uningdin qorqup, uning arqisidin qoghlashtin waz kechti.

Chinggiz Xan wehshiylerche urush qilidighan atliq eskerler bilen Rusiye we Yawropagha hujum qilip bérish bilen dunyagha dangliq. U yétekligen qoshun heqiqetenmu barghanla yéride yawuz ademlerdek urush qilip üstünlükni igiligen bolup, buninggha pisxologiyelik urushmu yardem qildi. Yeni, Chinggiz Xan neyreng ishlitish, herbiy ish-pa’aliyetlerni mexpiy tutush, hemde düshminining qarar élish jeryanini nishanliq halda weyran qilish taktikilirini qollandi. U hujum qilmaqchi bolghan jaylargha aldin-ala bir qisim «tesir körsetküchi wekiller» ni ewetip, u wekillerni bésiwalmaqchi bolghan jaylardiki xelqler bilen yüz turane uchrashturup, ulargha Mongghul qoshunlirining neqeder wehshiy ikenlikini, we ularning sanining neqeder köp ikenlikini bildürdi. Chinggiz Xan yene düshmenni aldash wasitilirinimu qollandi. Yeni u eskerlirini nahayiti téz sür’ette bir jaydin yene bir jaygha yötkep, düshmenlirige öz eskerlirining sanini heqiqiy sandin jiq köptek qilip namayan qildi. Uning «at üstidiki oqyachilar» dep atilidighan alahide qoshundin terkib tapqan bir alaqe tori bar bolup, shu arqiliq u qol astidiki qomandanliri bilen nahayiti téz sür’ette alaqiliship turdi, hemde düshmenlerning xewerchilirini nuqtiliq halda yoqitip, düshmen qomandanlirini öz-ara alaqe qilalmas qilip qoydi. Bu ishlarning hemmisi düshmen qoshunlirining pisxologiyeside bir xil ajizliqni peyda qilip, Mongghullar nege barsa shu yerdiki yerlikler ulardin qorqidighan bir xil ehwalni wujudqa keltürdi.

3-resim: Chinggiz Xan (Chinggiz Xanningmu her xil resimliri bar bolup, men bu yerge uning birsinila qisturup qoydum)

Pisxologiyelik urush 2-dunya urushi jeryanida nahayiti köp élip bérildi. Uning paydisini eng köp körgenlerning biri Gitlérdur. U Gérmaniyening en’eniwi solchil we ongchil partiyilirining qollighuchilirining ashu partiyilerge bolghan naraziliqidin ünümlük halda paydilandi. Yeni u ashu partiyilerning «Wérsal Kélishimi» (Treaty of Versailles) arqiliq Gérmaniyege téngilghan shertler keltürüp chiqarghan mesililerni hel qilalmighanliqini bahane qilip, u partiyilerni qattiq chüshürdi (Wérsal Kélishimi Gérmaniye bilen birleshme qoshunlar otturisida imzalan’ghan kélishim bolup, u 1-dunya urushini axirlashturghan). U Milliy Sotsiyalistlar Partiyesi konsérwatip milletchiler bilen xelq’ara sotsiyalistlarni, we halliq siniplar bilen ishchilar sinipini ittipaqlashturup, ularni weten üchün xizmetke salghili bolidighanliqini otturigha qoydi. U milliy iptixarliq bilen milliy ittipaqliqni küchining bariche tekitlep, Gérmaniyening hemme mesililirining kélip chiqish seweblirini chet ellerge dönggidi. Uning natiqliq téxnikiliri bilen teshwiqattin ünümlük paydilinish iqtidari pütün Gérman xelqini bir xil gipnozluq (hypnotic) teriqide özige qaratti. Gitlér bir diktator bolup pütün hoquqni qolgha chüshürüwalghandin kéyin, teshwiqat wasitiliridin pütün Gérmaniyeni ittipaqlashturush we özining düshmenlirini qorqutush üchün dawamliq türde ünümlük paydilandi.

Pisxologiyelik urushtin eng yaxshi we eng ijadkarliq bilen paydilan’ghan misallarning biri 2-dunya urushi mezgilidiki En’gliyede yüz berdi. Gérmaniye En’gliyege tajawuz qilishqa teyyar bolghan bir waqitta, yeni 1940-yili 5-aydin 9-ayghiche, En’gliye Anglitish Shirkiti (British Broadcasting Corporation, BBC) radiyo arqiliq tajawuz qilip kélish aldidiki Gérmanlargha bir muqim waqit jedwili boyiche In’gliz tilidin léksiye anglatti. Bu léksiye Gérman tilida tarqitilghan bolup, uning til sewiyisi Gérmaniyediki radiyolarning til sewiyisi bilen oxshash derijide yuqiri boldi. En’gliye radiyosining sözligüchisi bu léksiyeni mundaq dep bashlidi:

«Bizni ziyaret qilishtin burun bir az In’gliz tili öginip qoysingiz sizge köp paydisi bar. Sizge ötülidighan birinchi ders üchün biz ‹En’gliye Déngiz Boghuzidin Ötüsh› dégen témini talliduq. Emise manga egiship sözleng:

«Emdi men sizge yene bir nahayiti esqatidighan sözni ögitip qoyay. Emise manga egiship sözleng:

Bu sözler heqiqetenmu nahayiti qopal, emma ular nahayiti yaxshi ünüm berdi. En’gliye da’iriliri uningdin burun özlirining bir xil alahide qurulmilarni yasap chiqqanliqi, ashu qurulmilarni ishqa sélip, Gérmanlar En’gliye Déngiz Boghuzi we déngiz qirghaqlirigha tajawuz qilip kelgende, pütün yerge ot qoyuwétidighanliqi heqqide nurghun söz-chöcheklerni tarqitip bolghan idi. Yuqiridiki radiyo léksiyesi ashu xil ehwalni téximu jezmleshtürüp, nahayiti yaxshi ünüm berdi. Bu söz-chöchekler yalghan bolsimu, u nahayiti puxta pilanlan’ghan hemde intayin ustiliq bilen tarqitilghan bolup, nurghun Gérmanlar ashu söz-chöcheklerge bügün’giche ishinip kéliwatidu. 2-dunya urushidin kéyinki bezi höjjetlerde bayqilishiche, Gérmaniyening aliy derijilik qomandanliq merkizi En’gliyening En’gliye Déngiz Boghuzigha ot qoyuwétish heqqide bir heqiqiy pilanni tüzüp chiqqanliqigha ishen’gen.

Mexpiy tutulghan we qarshi terepni aldaydighan ish-pa’aliyetler nahayiti murekkep we chüshiniksiz bolidu. U nurghun talant igilirini, téxnikilarni we her xil bayliq menbelirini telep qilidu. Ikkinchi dunya urushida bolup ötken töwendiki weqe yéqinqi zamanda yüz bergen eng chong we eng daghdughiliq mexpiy we aldamchiliq weqesi bolup hésablinidu. Bu weqede Gérman’gha qarshi urush qiliwatqan birleshme armiyining qomandanliq merkizi En’gliyedin Firansiyediki «Kalayis Rayoni» (Pas De Calais) ge hujum qilip, Gérman armiyisini ashu yerde bit-chit qilidighanliqi heqqide söz-chöchek tarqitip, Gitlérni buninggha ishendüridu. Emma birleshme armiye qoshunliri Kalayistin 150 kilométir yiraqliqtiki Normandi (Normandy) déngiz yaqisigha hujum qilip, u yerdiki Gérman armiyisini meghlup qilidu. Gitlér dawamliq türde birleshme armiyining Normandigha hujum qilishi ularning Kalayisqa hujum qilishining aldinqi basquchi, dep oylap, u yerdiki «15-Panzér Armiyisi» dep atilidighan eng küchlük qoshunini Normandigha yötkimey, Pas de Kalayista 7 hepte quruq saqlaydu.

5-resim: Ikkinchi dunya urushida birleshme armiye Gérmanlargha «Kalayisqa hujum qilimiz», dep söz-chöchek tarqitip qoyup, Normandigha hujum qilip, u yerdiki Gérman armiyisini pütünley bitchit qilidu.

Bu pisxologiyelik urushning 4-meqsitini ishqa ashurushqa a’it bir misal. Yeni, bu urushtin ittipaqdash guruhlar arisidiki hemkarliq, ittipaqliq we jenggiwarliqni ilgiri sürüsh üchün paydilinishqa a’it bir misal.

Ikkinchi dunya urushida Sowét Ittipaqining hayat qélishi Istalinning Rusiye xelqining wetenperwerlik héssiyatini qozghishi we ularning wetenperwerlik rohigha tayinishi arqiliq emelge ashuruldi. Sowét Ittipaqida 1918-yili kommunist partiye textke chiqqandin bashlap taki 1941-yiligha kelgüche pütün xelqning kallisi idé’ologiyilik abstrakt uqumlar we kommunistik quruq idiyiler bilen liq tolghan idi. Istalin mushundaq bir rohiy halet ichide turuwatqan xelqqe tayinip, Gitlérning armiyisige taqabil turghili bolmaydighanliqini bayqidi. Shuning bilen u partiyining siyasitini hazirghiche bolghan tarixta körülüp baqmighan derijide pütünley özgertti. U öz dölitini «Kommunistik Rusiye» dep atashning ornigha «Ulugh Rusiye» yaki «Ana Rusiye» dégenni sistémiliq halda dessetti. Shu arqiliq Rusiyening qedimki yadikarliqi we uning simwolini Rusiye xelqige qaytidin esletti.

Istalinning teshwiqatchiliri Rusiyede qedimdin tartip chongqur yiltiz tartqan armiye bilen chérkawlardin ibaret ikki xil orunlargha tarixta körülüp baqmighan derijide yéngidin terbiye élip bardi. Rusiye armiyisining tarixtiki ghelibilirini küchining yétishiche maxtidi. Chérkawlarning derije tüzümi we kishilerni sinipqa ayrish ishlirini 1918-yilidiki inqilabtin burunqi haletke qayturup apardi. Shu chaghda Sowét Ittipaqidiki eng chong hakimiyet géziti bolghan «Prawda» (PRAVDA) mu «Pütün dunyadiki ishchilar sinipi birlishinglar» dégen Marksizmliq sho’arni tashlap, uning ornigha «Gérman tajawuzchilirigha ölüm» dégen wetenperwerlik sho’arini dessetti. Shuningdin kéyinki küresh «Ulugh wetenperwerlik urushi» gha özgergen bolup, u Sowét tarixida hazirmu shundaq dep atilidu.

Démek, 20-esirdiki eng jahil diktatorlarning biri bolghan Istalinmu özining herbiy qoshunighila tayinip, Gérman armiyisige taqabil turalmaydighanliqini tonup yetken. Uning pisxologiyelik urush wasitisidin paydilinip, özining en’eniwi herbiy küchlirini zor derijide kéngeytkenliki özining kommunistik tüzümini shunche uzun yil saqlap qalalishida asasiy rol oynighan.

Amérika hökümiti 2-dunya urushida radiyo uchurliri we teshwiqat waraqlirining neqeder ünümlük bolidighanliqini chongqur chüshinip yetti. Shunglashqa, 1950-yili 6-ayda Shimaliy Koréye armiyisi Jenubiy Koréyege hujum bashlishi bilenla, Amérikining bir alahide qismi Jenubiy Koréyede mashina we ayropilanning üstige ornitilghan chong kanaylar bilen radiyo xewerlirini tarqitishni, shundaqla ayropilanlardin teshwiqat waraqlirini tashlashni bashliwetti. Teshwiqat waraqlirigha «Esirge chüshken bextlik eskerler», «teslim bolsingiz yaxshi mu’amile qilinisiz», «Biz silerni bitchit qiliwételeymiz», dégen mezmunlarni merkez qildi, hemde ular öyini, a’ilisini we ayallarni eslitidighan söz-ibariler bilen toldi. Pisxologiyelik urushning mushundaq ünümlük élip bérilishi netijiside Koréye urushi 1952-yili axirlashti.

7-resim: Amérika eskerliri tik uchar ayropilandin teshwiqat waraqliri tashlawatqan bir körünüsh

Amérika Wiyétnam urushidimu yuqiriqigha oxshash pisxologiyelik urush taktikilirini ishletti. Amérika burunqi taktikisigha qoshqan bir yéngi pisxologiyelik urush charisi Wiyétnamning istratégiyilik herbiy bazisi we Wiyétnam armiyisi bilen munasiwetlik istratégiyilik nishanlirini nahayiti köp B-52 tipliq bombardimanchi ayropilanlar bilen bombardiman qilish boldi. Yeni bu bombardimanning bir meqsiti Wiyétnam herbiy küchini ajizlashturush bolghan bolsa, yene bir meqsiti uning qomandanlirini söhbet üstilige kélishke qistap, shu arqiliq urushni baldurraq axirlashturush boldi. Emma sirtning Wiyétnamgha bergen yardemliri we Amérikining bir qisim ichki sewebliri tüpeylidin bu usul Wiyétnamda ünüm bermey, Amérikining Wiyétnamdiki urushi taki Wiyétnamning urush meydanidiki herbiy küchi pütünley qatmal haletke chüshüp qalghuche jem’iy 8 yil dawam qildi.

Amérika we uning ittipaqdashliri 1991-yili Iraqta élip barghan urushta pisxologiyelik urush bir pütünley yéngi tüs aldi. Yeni bu qétim Amérika radiyo we téléwizor uchurliri, teshwiqat waraqliri, we chong awazliq kanay qatarliq her xil taratqu wasitilirining hemmisidin paydilandi. Ereb qérindashliq teshkilatliri, birleshme qoshun hawa armiyisi küchi we nahayiti yalghuz qalghan Iraq eskerlirining échinishliq körünüshlirini keng türde teshwiq qilip, nahayiti köp sandiki Iraq eskerlirining eskerlikni tashlap qéchip kétishini qolgha keltürdi. Pisxologiyelik urushqa mes’ul qisimlar bezide ayrim Iraq qoshunini nishanlap, ular turushluq jaylargha ayropilan bilen teshwiqat waraqliri tarqitip, ulargha eger derhal teslim bolmisa, ular 24 sa’et ichide bombardiman qilinip, weyran qilinidighanliqini uqturdi. Yette hepte ichide Amérika Iraqqa 100 xildek bir-birige oxshimaydighan teshwiqat waraqliridin jem’iy 29 milyon parchisini ayropilan bilen tashlidi. Bu teshwiqat waraqliri Iraqning eyni waqittiki 300 ming eskirining 98 pirsentining qoligha tegdi.

Amérika Se’udi Erebistandiki 3 jayda quwwiti nahayiti küchlük bolghan radiyo istansilirini qurup, Iraqqa qaritip radiyo programmisi tarqatti. Shundaqla ikki ayropilanning ustidinmu yötkilip yürüp radiyo programmisini anglatti.

Men shu qétim Iraqta urush boluwatqan waqitta, Amérika téléwizorlirida bir qanche qétim top-top Iraq eskerliri razwédka qilip yürgen Amérika tik uchar ayropilanigha teslim bolup, ikki qolini égiz kötürgen halda mökünüwalghan öngkürliridin chiqiwatqan körünüshlerni kördüm.

Iraq urushidiki pisxologiyelik urushta Amérika insan ish-herikitining angsiz dinamikisi we insan ish-herikitini keltürüp chiqiridighan heriketlendürgüchi küch qatarliq penniy bilimlerdin toluq xewiri bar, oxshimighan medeniyetlerning qimmiti we aditini puxta bilidighan, we pisxologiye saheside uzun muddet késel dawalighan tejribilik mutexessislerni ishqa saldi. Bu mutexessisler teshwiqat matériyallirida medeniyet jehettin emeliyetke mas kélidighan we nishanlighan kishilerni ünümlük halda qayil qilalaydighan uqumlarni we körünüshlerni tallap ishletti. Shundaqla teyyarlighan nersilirini esirge chüshken Iraq eskerlirige körsitip, ularning tekliplirini yighip, muwapiq körgenlirini ishletti. Mesilen, bir parche teshwiqat wariqidiki eslidiki resimdiki Amérika eskirining saqal-burutliri yoq idi. Türmidiki bir Iraq eskiri uning ornigha saqal-burut qoyuwalghan bir Amérikiliq eskerning resimini ishlitishni, Iraq medeniyitide saqal-burut semimiyetlik we qérindashliqning simwoli ikenlikini teklip qildi. Shuning bilen Amérikiliqlar héliqi teshwiqat wariqini ashu boyiche özgertti.

Iraqmu pisxologiyelik urushtin paydilinishqa urunup baqti. Ular radiyolarda «Baghdad güzili» dégen nam bérilgen bir ayalni ishqa sélip, Amérika eskerlirige mundaq dep agahlandurush berdi: «Siler hazir Se’udi Erebistan qumluqida yürüwatqanda, silerning xotununglar we qiz dostunglar Tom Kruz (Tom Cruise) qatarliq dangliq kino artisliri bilen bir kariwatqa chiqiwatidu.» Iraqning Amérika medeniyiti heqqide héch qandaq tetqiqat élip barmayla otturigha chiqarghan bundaq programmiliri Amérika eskerlirining qattiq zangliq qilishigha uchridi.

Amérika Iraq urushi jeryanida chong awazliq kanay arqiliq Iraq eskerlirini teslim bolushqa chaqiridighan, ularni mazaq qilidighan, we ularni aldaydighan mezmunlarni tarqatti. Ashundaq teshwiqatlar bilen shughulliniwatqan xadimlar ichide Se’udi Erebistanliq, Misirliq we Kuweytliq tilshunaslar bar bolup, ular her qétim ehwallar özgergende teshwiqat mezmunlirinimu shuninggha maslashturup özgertip turdi. Chong awazliq kanaylar esirge chüshken Iraq eskerliri opche tutup turulghan jaylardimu eskerlerning méngisini yuyushta keng türde ishqa sélindi. Shu chaghda Amérika jem’iy 71 yerde chong kanayliq teshwiqat etritini qurup chiqti.

Iraqqa qarshi birleshme armiye bir qétim Iraqning Faylaka Arilidiki Iraq eskerlirige qarita ayropilan üstidin chong awazliq kanayda teshwiqat élip baridighan pisxologiyelik urushi élip bardi. Ular yerdiki eskerlerge ikkinchi küni ashu araldiki bir radiyo anténna munarining etrapida retlik tizilip teslim bolushni uqturdi. Etisi rast dégendek 1405 neper Iraq eskerliri héliqi dégen yerde teslim bolup tizilip turdi. Amérika piyade qisimliri bir pay oq chiqarmayla bu eskerlerni esirge aldi. Bu eskerlerning ichide bir yuqiri derijilik herbiy généralmu bar.

Shu qétimqi Iraq urushida héch qandaq qan tökülmey turup, jem’iy 87000 Iraq eskiri esirge chüshti. Iraqning bir herbiy générali shu qétimqi pisxologiyelik urushning ünümi heqqide toxtilip mundaq dédi: «Pisxologiyelik urush eskerlerning jenggiwarliqigha intayin chong tehdit salghan bolup, bu jehette u peqet birleshme armiyining Iraqni bombardiman qilishidin kéyinla turdi.»

Amérika we uning ittipaqdashliri Iraqqa qarshi 2003-yilidin bashlap élip barghan 2-qétimliq Iraq urushidimu pisxologiyelik urush taktikisi nahayiti keng türde ishqa sélindi. Bu qétim pisxologiyelik urushqa yene bezi yéngi usullar qoshulghan bolup, u jem’iy 3 jehette élip bérildi [4]: (1) Iraq eskerliri we Iraq puqralirigha teshwiqat waraqliri tarqitish. (2) Chöchütüsh we qorqutush hawa hujumliri (“shock and awe” air bombardment) ni élip bérish. (3) Iraqning qomandanliq, kontrol qilish we xewerlishish torlirigha qarita hujum we éléktronluq urush élip bérish.

Bu qétim tarqitilghan teshwiqat waraqliri Iraq xelqi bilen Iraq eskerliridin ibaret ikki adem topini nishan qilghan bolup, ular mundaq buyruq sheklide yézilghan: «Eger mani qilsang, sen hayat qalisen», yaki «Eger ani qilsang, sen ölisen».

Adettiki ammigha qaritilghan teshwiqat waraqliridiki mezmunlardin töwendikidekliri bar:

--«Birleshme armiyining ishlirigha tosqunluq qilma, biz séni Sadamning zorawanliqidin azad qilimiz.»

--«Biz mushu rayonda élip baridighan herbiy meshghulatlarni bilip turush üchün mawu radiyo istansilirini angla.»

Iraq eskerlirige qaritilghan teshwiqat waraqliridiki mezmunlardin töwendikidekliri bar:

--«Chong weyranchiliqni keltürüp chiqiridighan qoralni ishletme, bolmisa öltürülisen.»

--«Chong weyranchiliqni keltürüp chiqiridighan qoralni ishletme, bizde özimizni qoghdaydighan nerse bar, ölidighini sen özüng bolisen.»

--«Birleshme armiye hemmini körüp turuwatidu, kéyinche sen jawabkarliqqa tartilisen.»

Bu qétim Iraqni qolgha chüshürüshte resmiy urush nahayiti qisqila élip bérildi. Gerche bu qétim pisxologiyelik urush burunqidin kücheytilgen bolsimu, teslim bolghan Iraq eskerlirining sani 1-qétimliq urushqa qarighanda jiq az boldi. Bir qisim eskerler teslim bolmay, qorallirini tashlap yurttiki öylirige qaytip ketti. Qalghanliri bolsa birleshme armiye eskerliri bilen xéli uzun tutushti. Bundaq bolushidiki bir seweb bu qétim Iraq eskerliri bashqilargha tajawuz qilmay, öz wetinini qoghdash yolida urush qilghanliqi bolushi mumkin.

Pisxologiyelik urushta düshmenning étiqadi yaki ishinidighan idiyisini biliwélish özi üchün tolimu paydiliq. Mesilen, 2-qétimliq Iraq urushi yéngi bashlan’ghanda Sadam Hüseyin Iraqtiki gherblik ayallar we balilarni özliri üchün qapqan qiliwalghanliqi heqqidiki bir qisim körünüshlerni téléwizorlarda berdi. Emma Qur’anda «düshminingni qandaq qilsang boluwéridu, emma ularning a’ilisige, yaki ayalliri we balilirigha ziyan yetküzme» dégendek mezmunlar bar. Shuning bilen gherblikler Sadamning ashu ishini tutuwélip, teshwiqatlirida «Sadam dégen bir qorqunchaq. U gunahsiz kishilerning keynige möküwélip, özi ‹men qoghdawatimen›, dep dawrang salghan Musulman qanunlirigha xilapliq qildi», dégen mezmunda keng türde teshwiqat élip bardi.

Ikkinchi qétimliq Iraq urushi bashlinip uzun ötmey, Amérikining mu’awin prézidénti Dik Chénéy mundaq dédi: «Bizning qarishimizche, Iraq xelqi bizni azadqa chiqarghuchilar süpitide qarshi alidu». Uningdin uzun ötmey bir guruppa Iraqliqlar Sadamning Baghdattiki chong heykilini örüwetti. Bu körünüsh gherb téléwizorlirida xéli uzun qoyulup turdi. U körünüsh Amérika téléwizorlirida hazirmu bezide chiqip qalidu. Ashu bir guruppa Iraqliqlarning qilghan ashu ishi heqiqeten öz xahishi bilen bolghan bolushimu mumkin, yaki u shu waqittiki pisxologiyelik urushning bir qismi bolushimu mumkin. Kishiler bu ishning rast-yalghanliqigha baha bérishte peqet özining chüshenchisini jezmleshtüridighan bir teripinila qobul qilidu.

Pisxologiyelik urush bilen shughullinidighanlar üchün mushundaq chinliqning yaxshi teripimu bar, yaman teripimu bar. Uning yaman teripi, siz teminligen ispatning qanchilik küchlük bolushidin qet’iynezer, kishiler öz könglige chongqur ornap ketken étiqadni we pozitsiyini asanliqche özgertmeydu. Uning yaxshi teripi bolsa, siz bilen oxshash köz-qarash we pozitsiyidiki kishiler özining burunqi meydanlirini qollaydighan her qandaq nersige ishinidu. Shunglashqa pisxologiyelik urushning bir tarmiqi bolghan uchur meshghulati sizning uchuringizgha qoshulush éhtimalliqi bar kishilerning himayisini qolgha keltürüshte nahayiti yaxshi ünüm béridu. Shundaqla nahayiti yaxshi teyyarlan’ghan uchur düshmenning könglide tewrinish peyda qilish we düshmenning iradisini ajizlashturush rolinimu oynaydu.

Pisxologiyelik urushning hazirqi ehwali toghrisidiki mezmunlarmu xéli köp bolup, men ularning bezilirini 1-qétimliq maqalige kirgüzüp qoydum. Ularning qalghinining hemmisini bu yerde bayan qilip bolghili bolmaydu. Shunglashqa men bu yerde özüm «bizge munasiwetlik», dep qarighan birla mezmunni bayan qilip ötimen.

Amérikida In’glizche «The Heritage Foundation» dep atilidighan bir dangliq fond jem’iyiti bar. U Amérikining dölet siyasiti bilen munasiwetlik her xil mesililer üstide öz aldigha musteqil tetqiqat élip bérip, uningdin érishken uchur we yekünlerni Amérika parlaménti, Amérika hökümitidiki rehbiriy xadimlar, Amérika hökümitining ijra’iye tarmiqidiki siyaset belgiligüchiler, memliketlik axbarat médi’a shirketliri, akadémiye we bashqa siyaset tetqiqati bilen shughullinidighan orunlargha yetküzüp béridu. 2013-yili 12-Iyul küni ashu fond jem’iyitining Asiya tetqiqati merkizining bir dangliq tetqiqatchisi bir parche ilmiy maqale élan qildi. U maqalining témisi «Urush qilmay turup ghelibe qilish: Junggoning pisxologiyelik urush tehditi» [5]. Men töwende ashu maqalining özüm tallighan bir qisim mezmunlirini bayan qilip ötimen.

Béyjing kelgüsidiki toqunushlarda bir pay oq atmay turupla ghalibiyet qazinishni arzulawatidu. Bu ishni qandaq qilmaqchi? Pisxologiyelik urushtin paydilinip, yene bir döletning lidérliri bilen puqralirini kontrol qilish arqiliq, we ittipaqdash we düshmen ellerning her ikkisining tepekkur qilish jeryani we bilish qurulmilirigha tesir körsitishke tayinip turup qilmaqchi. Heqiqetenmu hazir bir aktip toqunush mewjut bolmisimu, Junggoning pisxologiyelik urush meshghulatliri alliqachan bashlinip boldi. Shunglashqa, Amérika hazir bir toqunush yüz bergende özining siyasiy urush qorallirini ishlitishke teyyarliq qiliwatqan bir peytte, yuqiriqidek pisxologiyelik meshghulatlargha qarshi ishlarnimu teng élip bérishi kérek.

Junggoning xelq azadliq armiyisini bashqa ellerning armiyisidin perqlendürüp turidighan éléméntlarning biri, u hazirmu partiyining armiyisi bolush rolini dawamlashturuwatidu. Xelq azadliq armiyisi Junggo kommunistik partiyisining bir qoralliq qaniti. Uning bu xaraktéri bir tereptin uninggha partiyining hakimiyetni öz qolida dawamliq tutup turushigha yardem qilish mejburiyitini yükleydu. Yene bir tereptin partiyini özini we dölitini mudapi’e qilish ishida armiyidin bir xil qoshumche qoral süpitide paydilinish imkaniyitige ige qilidu. Hazir xelq azadliq armiyisi yalghuz fizikiliq urush meydanliridiki urushlargha pilan tüzüpla qalmastin, u yene «siyasiy urush» élip bérishqimu teyyarliq qiliwatidu. Bu «siyasiy urush» mundaq üch terkibiy qisimni öz ichige alidu: Ammiwi köz-qarash yaki pikir urushi, qanun urushi, we pisxologiyelik urush.

Bu üch xil urushning ichide pisxologiyelik urushning da’irisi hemmidin chong. Junggo hökümiti 2003- we 2010-yilliri xelq azadliq armiyisi üchün bir parche «siyasiy xizmet belgilimisi» ni chiqirip bergen bolup, ashu belgilimide yuqiridiki 3 xil urushqa a’it siyasetlernimu éniq belgilep bergen. Junggoda chiqqan höjjetlerde körsitilishiche, ular teyyarliq qiliwatqan pisxologiyelik urushning mundaq 5 keng-da’irilik wezipisi bar:

(5)Pisxologiye jehette özini qoghdash tedbirlirini yolgha qoyush. Junggoluqlarning qarishiche, pisxologiyelik urushning tesiri nahayiti chong we küchlük bolghachqa, qarshi terep choqum pisxologiyelik hujum qozghaydu. Shunglashqa yalghuz ashundaq pisxologiyelik hujumlarni toxtitiwélish bilenla qana’etlinip qalmay, yene düshmenni yéngish, hemde uninggha özi élip bériwatqan pisxologiyelik hujumlarning héch bir ünümi yoqluqini körsitip qoyush arqiliq, uning jenggiwarliqini yoq qilish üchün pisxologiyelik urushtin ünümlük paydilinish kérek. Yalghuz düshmen’ge qayturma teshwiqat élip bérish bilenla cheklinip qalmay, düshmenning suyiqestliri bilen téxnikilirini sirtqa ashkarilap, shu arqiliq düshmenning iqtidarsizliqini pash qilish kérek.

Junggoluqlarning yuqiridiki pilanliri peqet heqiqiy urush waqti üchün tüzülgen emes. Pisxologiyelik mudapi’e sistémisini qurup chiqish, partiye rehberlikige bolghan ammiwi we herbiy himayini wujudqa keltürüsh we kücheytish, hemde özi qiliwatqan ishlarning adil ishlar ikenlikini öz xelqige bildürüsh qatarliq ishlarning bir qismini tinchliq dewrining özidila qilghili bolidu.

Pisxologiyelik urushni bashqurush prinsiplirining birinchisi mundaq dep belgilen’gen: Élip bérilidighan pisxologiyelik urush istratégiyilik bolushi, meshghulatqa a’it bolushi, yaki taktikiliq bolushidin, yaki u chet elge yaki dölet ichidiki xelqqe qaritilghan bolushidin qet’iynezer, u choqum partiye belgilep bergen yönilishni boylap, partiyining rehberlikide élip bérilishi kérek.

Hazir Junggoda ammiwi köz-qarash yaki pikir urushi, qanun urushi, we pisxologiyelik urushtin ibaret «üch xil urush» saheside élip bériliwatqan ishlar, Junggoning kelgüsidiki toqunushlarda yalghuz herbiy küchlerni ishqa sélish bilenla cheklinip qalmay, toqunushning da’irisini siyasiy urushqiche kéngeytidighanliqini körsitip béridu.

Junggoning pilaniche, u yuqiriqidek herbiy urushni siyasiy urushqa kéngeytish ishida yene düshmenning rehberlik qatlimini qorqutush, mejburlash, xelqidin ayriwétish, we aldash wasitiliri bilen kontrol qilish usuligha tayinidu.

Bir pay oq chiqarmay turup urushta ghelibe qilmaqchi boluwatqan Junggoning pisxologiyelik urushta üstünlükke chiqiwélishining aldini élish üchün, Amérika choqum özining pisxologiyelik urush qabiliyitini östürüshi kérek. Bu, istratégiyilik xewerlishish qabiliyiti we ammiwi diplomatiye qabiliyitini östürüsh, médi’a taratqulirining tesir körsitish da’irisini kéngeytish, hemde pisxologiyelik urush bilen shughullinidighan alahide qoshunlarni berpa qilish qatarliqlarni öz ichige alidu.

Men mezkur maqalide tarixta bolup ötken we hazir yüz bériwatqan pisxologiyelik urushlarning bir qanche misallirini bayan qildim. Méning undaq qilishtiki meqsitim, oqurmenlerning pisxologiyelik urushqa bolghan chüshenchisini emeliy misallar arqiliq chongqurlashturushtin ibaret.

Junggoluqlarning qedimki urush neyrenglirige a’it bir qanche muhim matériyallar bar bolup, uningda teswirlen’gen charilerni bir adem yene bir ademge, we bir adem topi yene bir adem topigha qollansimu bolidu. Emeliyettimu ular hazir oxshimighan shekil we da’iride qolliniliwatidu. Men hazirghiche ularni tonushturup baqmidim. Uning ornigha ésil kishilik xaraktér we güzel exlaqqa a’it mezmunlarni yézip keldim. Yeni, men oqurmenlerge rezillikni tewsiye qiliwatqandek tuyghuni bérip qoymasliq üchün, undaq nersilerni tonushturmay keldim. Emma yéqinda oylap baqsam, özige qilin’ghan rezillikni bayqash we uninggha ünümlük taqabil turush üchün aldi bilen uning néme ikenliki we uning qandaq élip bérilidighanliqini bilish kérek iken. Shunglashqa men hazir ashu mezmunlarnimu kéyinche tonushturushni oylawatimen.

Kéler qétimliq maqalide men bir dangliq zatning chüshendürüshidiki pisxologiyelik urushning 4 chong qedem-basquchini tonushturup ötimen. Méningche u mezmun dunyada hazir yüz bériwatqan nurghun ishlarni chüshiniwélishqa paydiliq.

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.