Erkin Sidiq

2015-yili 2-ayning 20-küni

Kona yéziq nusxisi: http://bbs.izdinix.com/thread-62459-1-1.html

PDF Nusxisi: http://www.meripet.com/2015/20150220_psywar.pdf

Men yéqinda tonushturghan «Kishilik xaraktérning 7 yadroluq süpiti» ning beshinchisi «jür’et, jasaret yaki gheyret» bolup, u mundaq dep chüshendürülgen idi [1]: «Özingizning kimliki we özingizning étiqadini qoghdashqa jür’et qiling. Özingizning teshwishlirini toluq chüshining, hemde özingiz toghra dep qarighan ishlarning hemmisini qilishqa jür’et qilish arqiliq, özingizde bar bolghan barliq ésil peziletler (integrity) ni saqlap qéling. Bu ishlarni qilishta töleydighan bedeller özingiz töleshni xalaydighan miqdardin éship kétidighan ehwal astidimu shundaq qiling.»

Men yéqinda Uyghur diyarigha a’it bezi xewerlerni anglidim, hemde torlargha chiqirilghan bezi resimlerni kördüm. Shuningdin kéyin chongqur oygha pétip, öz-özümdin mundaq so’allarni soridim: «Bu qandaq ish? Bu ishlar néme üchün yüz béridu? Bundaq ishlarni qaysi pendiki qandaq ilmiy nezeriyiler bilen chüshen’gili we chüshendürgili bolidu? Hazirqidek shara’itta ashundaq ehwallargha duch kelgen kishiler qaysi ishlarni qilishi kérek?» Men kichikimdin tartip özüm uchratqan ehwal we hadisilerni bir ilmiy asas bilen chüshiniwélishqa urunushni özümge bir adet qiliwalghan idim. Shunglashqa bu qétimmu hazir Uyghur diyarida we dunyaning u yer bu yerliride yüz bériwatqan bezi ishlarni ilmiy asasta chüshiniwélish yolida azraq izdendim. Méning mezkur maqalide yazidighinim ashu izdinish arqiliq érishken bir qisim ilmiy uchurlardin ibaret.

Men bu yerde aldi bilen mezkur maqalining mawzusi bilen anche munasiwiti yoq bir mezmunni teswirlep ötimen.

Men özümning hazirghiche bolghan ömride, millet üchün yaxshiraq xizmet qilish üchün, öz kespimni üch qétim tebi’iy pendin ijtima’iy pen’ge özgertishni qarar qilip, kéyin undaq qararlirimdin waz kéchip baqtim.

Birinchi qétim 1980-yilliri yüz bergen bolup, men u chaghda Shinjang Uniwérsitéti fizika fakultétining radiyo-éléktironika kespide baklawur unwani üchün oquwatqan idim. U waqitlarda Xu Yawbang ependi memliketlik partiye bash sékrétari bolup, Ürümchide aptonom rayonluq «üch derijilik kadirlar yighini» échilip, emdila tamamlan’ghan mezgiller idi. Ashu qétimliq yighinda üchni 60 pirsent qilish, yeni Uyghur diyaridiki aliy mektep oqughuchilirining 60 pirsentini az sanliq milletlerdin qilish, ishchilarning 60 pirsentini az sanliq milletlerdin qilish we kadirlarning 60 pirsentini az sanliq milletlerdin qilish qarar qilin’ghan idi. Aptonom rayonluq ittipaq komitéti ashu munasiwet bilen Ürümchidiki aliy mektep oqughuchilar uyushmilirining re’islirini yighip, yuqiridiki qarargha nisbeten öz oy-pikirlirini sözlep béqishni asasiy meqset qilghan bir söhbet yighini uyushturdi. Men u chaghda Shinjang Uniwérsitéti oqughuchilar uyushmisining re’isi bolup, bu yighin’gha qatnashqan birdin-bir Uyghur idim. Men bu yighinda otturigha chüshken naheq pikirlerge chidap turalmay, titrep kettim. Shundaqla men (1) Uyghur tili mektipide oquwatqan birsi bolghanliqim, (2) yighinda xenzu tilida sözleshke mejburi bolghanliqim, (3) méning kespim tebi’iy-pen bolghanliqi, we (4) men mezkur yighin’gha qatnashqan birdin-bir Uyghur bolghanliqim üchün (qalghan aliy mektep oqughuchilar uyushmilirining re’islirining hemmisi xenzu millitidin bolup, ularning kespimu asasen ijtima’iy pen idi), men öz pikirlirimni ipadileshte nahayiti paydisiz orunda turup qaldim. Bu ishtin kéyin men bir qanche hepte oylinip, millet üchün yaxshiraq xizmet qilimen, deydikenmen, men choqum öz kespimni «siyaset ilmi» (political science) kespige özgertishim kérekken, dégen tonushqa keldim. Hemde kespimni éléktir kespidin siyaset kespige özgertishni qarar qilip, qararimni shu chaghdiki fakultétning mu’awin mudiri Sultan mu’ellimge éyttim. Emma Sultan mu’ellim manga «Siz hazir Uyghur diyaridiki az sanliq millet oqughuchilirining wekili bolup qaldingiz. Undaq bolushingizdiki bir muhim seweb, hazirghiche tebi’iy-pen kespide oqughan az sanliq millet oqughuchiliri ichide sizdek oqughan bireri chiqip baqmidi, eger kesip özgertsingiz, sizning bundaq wekillik xaraktéringiz yoqap kétidu» dégen mezmunda chüshenche bérip, méning qararimgha qoshulmidi. Shuning bilen men öz kespimni oqushni dawamlashturushqa mejburi boldum.

Ikkinchi qétimliqi men Amérikida éléktir inzhénérliqi kespi boyiche doktorluq unwanigha ériship bolghandin kéyin yüz bergen bolup, men bir ijtima’iy pen sahesidiki xizmet ornigha bérip, bir hepte ishligendin kéyin, ehwalning men burun oylighinimdek emeslikini hés qilip, u xizmettin waz kechtim. Men bu waqittiki ehwalni kéyinche bir muwapiq shara’it hazirlan’ghanda tepsiliy bayan qilimen.

Üchinchi qétimliqi buningdin 4-5 yillar burun yüz bergen bolup, bu qétimqisi kesip almashturush emes, belki «siyaset ilmi» kespide yene bir unwan élish ishi boldi. Men özüm kichikimdinla ijtima’iy penlergimu intayin qiziqidighan bolup, ijtima’iy penlerge a’it matériyallarni körüshni izchil türde dawamlashturup kéliwatimen. Amérikigha kelgendin kéyin «siyaset ilmi» we «xelq’ara munasiwet» dégendek kesiplergimu nahayiti qiziqip yashidim. Amérikida ishtin sirt yaki axshimi oqupmu baklawurluq, magistirliq we doktorluq unwanlirini alghili bolidighan bolghachqa, buningdin 4-5 yil burun men bizning öyge 35 kilométir kélidighan Kaliforniye Shtat Uniwérsitétida ishtin sirt oqup, «xelq’ara munasiwet» kespi boyiche bir magistirliq unwani élishqa niyet qildim. Emma u mektepning derslirini tekshürüp körsem, men tallimaqchi bolghan dersler axshamliri emes, sapla kündüzliri ötülidiken. Men u chaghda NASA merkizi JPL de bir aliy derijilik optika inzhénéri bolup ishlewatqan bolup, kündüzdiki xizmitimni tashlap, öz kespim bilen héch qandaq munasiwiti yoq bir sahede ders tallisam bolmaydighan bolghachqa, bu arzuyumdin waz kéchishke mejburi boldum. Emma ijtima’iy pen sahesidiki öginishni toxtatmidim. Men mezkur maqalide we uningdin kéyinki bir qanche parche maqalide tonushturidighinim ene shundaq özlükümdin öginish arqiliq toplighan bir qisim bilimlerdur.

Emdi gepni resmiy témigha yötkey. Hazir dunyada buningdin 2500 yil burun ijad qilinip, shuningdin kéyinki her xil toqunushlarda oxshimighan derijide paydilinilghan, emma peqet 1940-yillirigha kelgendila andin bir resmiy pen bolup shekillen’gen, hazir bolsa Amérika qatarliq bir qisim ellerdiki dangliq aliy mektepler we herbiy akadémiyiler bir muhim ders süpitide ötidighan bir pen bar. Uning ismi «Pisxologiyelik urush» tin ibaret. U urush mezgili we tinchliq mezgilining her ikkiside kishilerge zor muweppeqiyetlerni élip kelgen bir pen bolup, u urush mezgilliride qoshunlarni qoghdaydighan, we zerbe bérish küchini hessilep ashuridighan qirghuchi emes urush qoralliri sistémisi bolalaydu. Siz pisxologiyelik urushni özingiz nishan qilghan düshminingiz heqqidiki hemme uchurlarni, mesilen, ularning étiqadliri, ularning eng yaxshi köridighan we eng öch köridighan nerse yaki ishliri, ularning artuqchiliqliri, ularning ajizliqliri, we ularning ajiz nuqtiliri heqqidiki barliq uchurlarni yighip, ulardin düshminingizni yéngishtiki eng muhim qoral süpitide paydilinish arqiliq élip barisiz. Shunglashqa pisxologiyelik urush déginimiz her xil xewerlishish wasitiliridin pilanliq halda paydilinip, siz nishan qilghan kishiler topining insaniy pozitsiyiliri we ish-heriketlirige tesir körsitip, ularda özingizning meqsetlirini emelge ashurushqa yardem qilidighan ish-heriketler, héssiyatlar we pozitsiyilerni wujudqa keltürüsh jeryanini körsitidu.

Men mezkur maqalide pisxologiyelik urush heqqide bir omumiy chüshenche bérip ötimen. Kéyinki bir qanche parche maqalilerde bolsa pisxologiyelik urushning yene bir qanche oxshimaydighan tereplirini tonushturimen. Bu mezmunlardin biz az xewerdar bolush her bir ademning hazir özi duch kéliwatqan her xil ehwallarni, we dunyada yüz bériwatqan her xil toqunushlardiki bir qisim muhim ehwallarni ilmiy asasta toghra we toluq chüshiniwélishining bir muhim sherti bolup, men mezkur téma üstide yollaydighan maqalilerning muhimliqi heqqide buningdin artuq toxtalmaymen. Ularning muhimliqini oqurmenlerdin maqalini oqush arqiliq özliri hés qiliwélishini ümid qilimen.

Men özümning burunqi «Uyghurlar döt emes, eqilliq» dégen maqaliside [2], «köngülni programmilash» dégen bir ilmiy uqumni tonushturdum. Köngülni programmilash tedbirini bir adem yene bir ademge, bir guruppa kishiler yene bir guruppa kishilerge, yaki bir jem’iyet kishiliri yene bir jem’iyet kishilirige qollinidighan bolup, pisxologiyelik urush mahiyet jehettin köngülni programmilashqa oxshap kétidu. Emma pisxologiyelik urushning ishlitilish da’irisi kengrek bolup, bir qowm yene bir qowmgha, bir millet yene bir milletke, hemde bir dölet yene bir döletke ishlitidu. Pisxologiyelik urushtin paydilinish dunyada yéqinqi 50 yil ichide yüz bergen toqunushlarda nahayitimu yuqiri pellige kötürüldi. Mesilen, Amérika Iraqni bésiwélishtin burun we bésiwalghandin kéyin, u yerde köpligen radi’o we téléwizor istansilirini qurup, her yili nechche milyon dollar pul xejlep, pisxologiyelik urush élip bardi. Amérika undaq qilishni hazirmu intayin küchep dawamlashturuwatidu. Oxshash bir médiye shirkiti teripidin teyyarlan’ghan, oxshash bir weqeni mezmun qilghan, emma Iraq bilen Amérikida tarqitilidighan ikki xil xewer bir-biridin pütünley perqlinidighan bolup, Amérika hökümiti Amérikidiki médi’a shirketlirige sözlesh erkinliki bergen bolsimu, Iraqta tarqitilidighan teshwiqat mezmunlirini intayin qattiq kontrol qilidu. Méning bilishimche, Uyghurlar yashighan zéminlardimu 16-esirdin taki 1949-yilighiche oxshimighan ijtima’iy, herbiy, diniy we diniy tonlargha oriniwalghan siyasiy hökümdar küchler Uyghur xelqige qaratqan pisxologiyelik urushlarni zadila üzüp qoymidi. Uyghurlarning hazirqidek bir xil pisxologiyelik haletke kirip qélishida ene ashundaq tarix nahayiti muhim rol oynighan. Shunglashqa men oqurmenlerdin mushu maqale bilen buningdin kéyin teyyarlaydighan pisxologiyelik urush heqqidiki maqalilerni oqughanda, uni Uyghurlarning yuqiriqidek tarixliri bilen baghlap oqushni ümid qilimen.

Töwende men mezkur maqalining mezmunlirini bir qanche kichik bölekler boyiche bayan qilimen.

1. Pisxologiyelik Urushning Qisqiche Tarixi

Pisxologiyelik urushning eng deslepki bir qisim idiyilirini buningdin 2500 yil burun Junggoluq herbiy alim Sünzi otturigha qoyghan. U chaghlarda «psixologiye ilmi» dégen pen mewjut bolmighachqa, Sünzi özining idiyilirige «pisxologiyelik urush» dep nam bermigen, emma pisxologiyelik urushning taki bügünki kün’giche mewjut bolup turuwatqan bir qisim idiyilirini u eyni waqittila otturigha qoyghan. Tarixta zor köp zéminlarni boysundurghan Impérator Aléksandér (Iskender Zulqerneyin, Alexander the Great) we Mongghullarning dunyagha dangliq dahiysi Chinggizxan qatarliq meshhur kishilerning hemmisi eyni waqitta pisxologiyelik urushning idiyilirini paydilan’ghan bolup, men bu heqte kéyinki maqalemde ayrim toxtilimen.

Kishiler «pisxologiyelik urush» dégen sözni eng deslepte ishletken kishi En’gliyelik herbiy analizchi we tarixshunas Fullér ependim (J. F. C. Fuller), dep qaraydu [3]. Fullér 1920-yili 1-dunya urushidiki ehwallargha asasen, buningdin kéyin urush téxnikilirida qandaq yéngi yüksilishler yüz béridighanliqi üstide toxtilip, kelgüside bir qisim en’eniwi urush wasitilirining ornini pisxologiyelik urushlar alidighanliqini, bundaq urushlarda herbiy qorallar we urush meydanlirigha héch qandaq éhtiyaj qalmay, uning ornigha insanlarning toghra höküm chiqirish qabiliyitini buzup tashlash, insanlarning eqil-parasitini müjimelleshtürüsh, bir dölet xelqining iradisi we rohiy hayatini yene bir döletning iradisi boyiche halak qilish meqsiti emelge ashurulidighanliqini otturigha qoyghan. Gerche Fullér «pisxologiyelik urush» dégen sözni 1920-yili otturigha qoyghan bolsimu, bu söz En’gliye we Amérikining herbiy we akadémiye saheliride kishilerning diqqitini özige anche bek tartiyalmidi. Uningdin 20 yil ötkendin kéyin, En’gliye özi élip barmaqchi bolghan bezi teshwiqatlarni «siyasiy urush» dégen söz bilen süpetligen bolup, u emeliyette Fullér otturigha qoyghan «pisxologiyelik urush» ning idiyisi bilen oxshash idi. «Pisxologiyelik urush» dégen sözni Amérika 1940-yili resmiy yosunda ishletti. Yeni, shu yili 1-ayda Amérikida «Pisxologiyelik urush we uni élip bérish usuli» dégen bir parche maqale élan qilindi. Uningdin bir yil ötkendin kéyin, Amérikining Memliketlik Xelq Iradisi Komitéti «pisxologiyelik urush» dégen sözni özliri bésip tarqatqan bir parche kitabta ishletti. Emma u kitabta «pisxologiyelik urush» qa bérilgen izahatlar 1-dunya urushidin kéyin «pisxologiyelik urush» qa bashqilar teripidin bérilgen chüshenchiler bilen zadila oxshimidi.

«Pisxologiyelik urush» dégen sözni eng deslipide Amérika 2-dunya urushi mezgilide ishlitishke bashlidi. Yeni ular bu sözni insanlarning öz-ara toqunush tarixidiki bir xil ish-heriketni perqlendürüsh üchün ishletti. Ikkinchi dunya urushidin kéyinki deslepki 10 yil ichide «pisxologiyelik urush» dégen söz Amérika we Yawropadiki eng qiziqarliq bes-munaziriler we ilmiy muzakirilerde nahayiti muhim orun aldi.

Amérikiliqlar «Pisxologiyelik urush» uqumidin 2-dunya urushi mezgilide keng kölemde paydilandi. Yeni, Amérika herbiy qoshunliri bilen bille xizmet qilghan, yaki ulargha yardem qilghan teshkilatlar we teshwiqat orunlirini «pisxologiyelik urush» dégen söz bilen süpetlidi. Emma u keng-kölemlik we uzun-muddetlik teshwiqat ishlirida omumyüzlük ishlitilmidi. En’gliyening tashqi ishlargha mes’ul asasliq rehbiriy organlirimu kéyinche «pisxologiyelik urush» ning ornigha «siyasiy urush» dégen sözni ishletti.

Amérika bilen En’gliye 2-dunya urushi mezgilide élip barghan pisxologiyelik urush bir aldin pilanlan’ghan ish bolmastin, peqetla neq meydanda meydan’gha chiqarghan ishlardinla ibaret bolghan bolsimu, uning roli nahayiti chong boldi. En’gliye bilen Amérikining her ikkisi memuri we herbiy idarilerdin mexsus xadimlarni tallap, ularni mexsus terbiyelep, ularni herbiy qoshunlargha, urush meydanidiki qoshunlargha, we alahide herbiy qisim bash shtabigha orunlashturdi. Bundaq ishlar Yapon’gha qarshi urushtimu oxshash teriqide dawam etti. U chaghlarda pisxologiyelik urushqa mes’ul orunlar asasen herbiy axbarat orunliri bilen birleshtürüwétildi. Teshwiqat xizmetliri bilen urush pilanliri asasen muwapiq halda öz-ara birleshtürülmey, teshwiqat ishliri herbiy meshghulatlarning bir qismi teriqiside emes, ulardin ayrim meshghulatlar süpitide élip bérildi. Chet eldiki rayonlarda pisxologiyelik urushni qollinishtiki heriketlendürgüchi küch we pilanlash ishliri her bir qomandanliq merkezliri ichidin kelgen bolup, bu ishlarning teshkillinish ehwalliri urush meydanlirigha qarap oxshash bolmidi.

Amérikida 1953-yiligha kelgende «Amérika Uchur Idarisi» dep atilidighan bir resmiy, öz-özini musteqil bashqurush yérim ishqa ashurulghan bir orun wujudqa keldi.

Soghuq munasiwetler urushi bilen Koréye toqunushining derijisining ösüshige egiship, Amérika hökümitining bir qanche tarmaqlirigha qarashliq chet ellerdiki teshwiqat ishlirigha mes’ul orunlarning xizmitige bir tutash yétekchilik qilidighan bir yéngi qurulmigha bolghan éhtiyajmu zor derijide kücheydi. Chet ellerge a’it axbaratlargha mes’ul bolghan bir qanche orunlarning xizmitige yétekchilik qilidighan orun’gha «pisxologiyelik urush» dégen sözge yéqin bolghan «pisxologiyelik istratégiye» dégen’ge oxshash sözni ishlitish bir tebi’iy yüzlinish bolup qaldi. Shuning bilen Amérika prézidénti Trumén (Truman) 1950-yili «Pisxologiyelik istratégiye idarisi» ni qurup, bir qanche hökümet orunliri mes’ul bolup kéliwatqan chet ellerge a’it axbarat uchurliri we pisxologiyelik istratégiye xizmetlirige yétekchilik qilishni yolgha qoydi. 1953-yili u idarining ismi «Meshghulatlarni Maslashturush Idarisi» ge özgertildi. 1961-yiligha kelgende Amérika prézidénti Kénnédi u idarini emeldin qaldurdi.

Men uningdin kéyinki ehwallarni mezkur maqalining 3-bölümide bayan qilimen.

2. Pisxologiyelik Urush Uqumining Asasiy Mezmunliri

Ikkinchi dunya urushidin kéyin «pisxologiyelik urush» dégen uqum oxshimighan mezmunlarni öz ichige élip kelgen bolup, bu sözning eng köp tarqalghan zhurnallar we ilmiy eserlerde qobul qilin’ghan menilirini töwendikidek xulasilesh mumkin:

(1) Pisxologiyelik urush déginimiz 1-dölet 2-döletning yaki bir chet elning xelqi we hökümitining idiyisi we ish-herikitige 1-döletning arzusi boyiche tesir körsitish üchün qollan’ghan barliq tedbirlirining jughlanmisidin ibaret bolup, bu tedbirler 1-döletning siyasiy, iqtisadiy we herbiy bayliq menbelirini öz ichige almaydu. Teshwiqat pisxologiyelik urushning asasiy qismi bolup, birdinbir qismi bolmaydu.

(2) Pisxologiyelik urush yuqiriqidinmu kengrek da’iridiki ish-heriketlerni öz ichige alidu. Mesilen, simwolluq xaraktérini alghan zorawanliq ish-heriketler, we reqibni öz ish-herikitini özgertishke qayil qilish yaki heywe qilish meqsitide layihelen’gen térrorluqlar qatarliqlar. U yene jasusluqqa oxshash mexpiy heriketlerni, mewjut bolup turuwatqan ijtima’iy tertip we uning hoquq, nopuz we derije tüzümi tüzülmisini bashqa bir shekilge özgertiwétishni meqset qilghan ish-heriketler (subversion) ni, mexpiy öltürüsh, térrorizmliq we axturup tekshürüsh qatarliqlarnimu öz ichige alidighan bolup, u ishlar bezi alahide kishiler topining idiyisi we ish-herikitini chiritishni meqset qilghan bolidu.

(3) Pisxologiyelik urush yene «ménge yuyush», uyqu keltürüsh, we bezi kommunist ellerde ishlitilidighan, ademning pisxikisini özgertiwétidighan dorilarni ishlitish arqiliq kishilerning mijezini özgertidighan ish-heriketlernimu öz ichige alidu.

(4) Pisxologiyelik urush yene öz xelqining ammiwi pozitsiyesini chiritishni, adem öltürüp qéchip kétidighan partizan urushlirini öz ichige alghan siyasiy-herbiy ish-heriketlerni, shundaqla düshmenning arqa sépide élip bérilidighan muntizim eskerlerningkige oxshash ish-pa’aliyetlernimu öz ichige alidu.

Ikkinchi dunya urushi axirlashqandin kéyinki 20 yildek waqit ichide, Amérika we gherbiy Yawropa elliride, pisxologiyelik urushning ishlitilishi we uning hazirqi zaman xelq’ara munasiwetlerdiki roli heqqide bir ortaq chüshenche shekillinishke bashlidi. Kishiler qobul qilghan bir ortaq xulase shu boldiki, pisxologiyelik urush déginimiz bir yaki uningdin köp bolghan xewerlishish wasitiliridin paydilinip, kishilerning idiyisini aldin pilanlan’ghan teriqide kontrol qilishtin ibaret. Mushundaq mezmunni öz ichige almighan ish-heriketler pisxologiyelik urush bolup hésablanmaydu [3].

Pisxologiyelik urush yéqinqi zamanlarda «Pisxologiyelik meshghulatlar» (Psychological operations, psyops) depmu atalghan bolup, uning éniqlimisi mundaq: Anglash obyéktlirigha tallan’ghan uchurlar we körsetküchlerni yetküzüp, shu arqiliq ularning héssiyatliri, meqsetliri, we seweblerni obyéktip halda chüshinish iqtidarlirigha tesir körsitish, eng axirida nishan qilin’ghan teshkilat, guruppa we shexslerning ish-herikitige tesir körsitish. Uni melum bir urushning hemme saheliride élip barghanda, u bir intayin küchlük qoralgha aylinidighan bolup, uning ünümdarliqini cheklep qoyidighan nerse peqet uni qollan’ghan qomandanning chéwerlik derijisidinla ibaret bolidu [4].

«Pisxologiyelik meshghulatlar» gha bérilgen yene bir éniqlima mundaq: Düshmenleshken, qarshilashqan, biterep yol tutqan we dostluq munasiwet ornatqan chet el guruhlirida özining milliy meqsetlirini ishqa ashurushqa paydiliq bolghan héssiyat, pozitsiye we ish-heriketlerni wujudqa keltürüsh üchün pilanlan’ghan we élip bérilghan siyasiy, herbiy, iqtisadiy we idé’ologiye sahesidiki pa’aliyetlerdin ibaret.

3. Pisxologiyelik Urushning Hazirqi Ehwali

Koréye urushining deslepki mezgilide, Amérika hökümiti bir «Pisxologiyelik urush ishxanisi» ni qurdi. Shundaqla Amérikining Shimaliy Karolina (North Carolina) shtatida bir pisxologiyelik urush merkizi we bir pisxologiyelik urush mektipinimu qurdi. Hemde ashu qurulmilardin paydilinip, pisxologiyelik urush nezeriyilirini kodlashturush (resmiyleshtürüsh) we herbiy xadimlarni mexsus terbiyelesh ishlirini élip bardi. Shuningdin kéyin pisxologiyelik urushqa bolghan qiziqish Amérikining barliq herbiy qoshunlirigha kéngeydi. Shuninggha egiship pisxologiyelik urushqa a’it yéngi uqum we yéngi éniqlimilar meydan’gha kélip, pisxologiyelik urush telimatlirimu nahayiti chüshinishlik qilindi. Burunqi pisxologiyelik urush (psywar) dégen söz «pisxologiyelik meshghulatlar» (psyops) we «pisxologiyelik pa’aliyetler» (psychological activities) dégen sözlerge orun berdi.

Amérika 2-dunya urushi we soghuq munasiwetler urushidin kéyin pisxologiyelik urush saheside tutqan yol Amérikining ittipaqdash döletlirigimu nahayiti chongqur tesir körsetti. Amérika ishletken «pisxologiyelik urush» dégen söz qalghan döletlerde ishlitilip kelgen bashqa sözlerning ornini aldi. Uningdinmu muhimraq bolghini, qalghan ellermu krizis waqitlirida pisxologiyelik urush élip baridighan, alahide terbiyelen’gen we alahide qorallar bilen qorallan’ghan bir alahide qoshun’gha bolghan éhtiyajni omumyüzlük étirap qildi. Ashundaq éhtiyajni qandurush üchün, köpligen eller Amérikigha herbiy ofitsérlarni ewetip, ularni Amérikidiki herbiy mekteplerde terbiyelidi.

Hazirqi zaman pisxologiyelik urushi burunqi pisxologiyelik urushidin töwendiki bir qanche jehette tüptin perqlinidu:

(1) Pisxologiyelik urush tinchliq we urush mezgilliride paydilinidighan siyasiy, iqtisadiy, herbiy we pisxologiyelik wasitilerdin ibaret 4 chong wasitining biri süpitide resmiy étirap qilindi. Shundaq bolghachqa, hazir eng yuqiri derijilik hökümet organliri chet ellerge qaratqan siyasetler üstide muhim qararlarni alghanda, pisxologiyelik urushni siyasiy, iqtisadiy we herbiy amillar bilen oxshash orun’gha qoyidu.

(2) Xewerlishish téxnikisidiki yéngi tereqqiyatlar nishan qilin’ghan kishilerge teshwiqat élip bérish ishini nahayiti asan we ünümlük qiliwetti. Hazir teshwiqat ishi bilen shughullinidighanlar qisqa-dolqunluq radi’o, filim, téléwizor programmiliri, we yuqiri sür’etlik xet bésish téxnikisi qatarliqlardin paydilinip, özlirining uchurlirini teshwiqat obyéktlirigha nahayiti ünümlük halda yetküzeleydu.

(3) Xelqning rayini sinash, tallan’ghan kishilerning pikrini élish, tallan’ghan mutexessisler bilen söhbet élip bérish, axbarat uchurlirini analiz qilish, we chet eldiki guruhlarning medeniyet alahidiliklirini éniqlap chiqish téxnikisidiki yéngi tereqqiyatlar melum bir guruh yaki melum bir xelq üstide nahayiti toghra mölcherge érishish mumkinchilikini wujudqa keltürdi. Shundaq bolghachqa, hazir pisxologiyelik urushni nahayiti yuqiri ünüm bilen élip barghili bolidighan bolup, hazir burunqidek pisxologiyelik urush bezide ünüm bérip, bezide ünüm bermeydighan ishlar yüz bermeydu.

Amérikining hazirqi pisxologiyelik meshghulatliri mundaq üch chong türge bölün’gen: Taktikiliq pisxologiyelik meshghulatlar, istratégiyilik pisxologiyelik meshghulatlar, we mustehkemlesh pisxologiyelik meshghulatliri [5].

Taktikiliq pisxologiyelik meshghulatlar bir alahide düshmen herbiy qoshunigha qaritilghan bolup, bundaq meshghulatlarning meqsiti düshmenning hazirqi yaki qisqa waqit ichidiki urush qilish ehwalini özige paydiliq haletke özgertish.

Istratégiyilik pisxologiyelik meshghulatlar nishan qilghan da’ire yuqiriqidin köp chong bolup, nahayiti puxta pilanlash arqiliq élip bérilidu.

Mustehkemlesh pisxologiyelik meshghulatlirining meqsiti memuri we herbiy rehbiriy orunlar qolgha keltürgen ghelibilerni mustehkemlesh bolup, buni qanun-tüzümlerni tüzüp chiqish we ijra qilish, bésiwalghan rayonlarda hökümetni qaytidin qurup chiqish arqiliq emelge ashurulidu.

Pisxologiyelik urushni ünümlük élip bérishtiki bir muhim amil axbarat toplash bolup, toplinidighan axbarat uchurliri mundaq üch chong türni öz ichige alidu:

(1)Tepsiliy arqa körünüsh uchurliri bolup, u nishan qilin’ghan guruhning mayilliqliri we ajiz nuqtiliri qatarliqlarni öz ichige alidu.

(2) Teshwiqatlarda sirtqa tarqitilidighan uchurlar. Reqibning bashliqlirining maqaliliri, muxbirlargha tarqitidighan uchurliri, we sözleydighan nutuqlirining mezmunlirining hemmisini choqum bir qétim inchikilik bilen elgektin ötküzüp, ularni özige paydiliq we düshminige ziyanliq tüslerge kirgüzüsh.

(3) Élip barghan pisxologiyelik urushning ünümini bahalashqa zörür bolghan uchurlar. Tarqatqan uchurlar nishanlighan kishilerge yétip baralidimu? Nishanlighan kishiler u uchurlarni éniq chüshinelidimu? Tarqatqan uchurlarni téximu paydiliq qilish üchün qandaq qilish kérek? Pisxologiyelik urushni élip barghuchilar oxshimighan düshmen rayonlirigha oxshimighan usulni qollinip, yuqiriqidek so’allargha jawab bolidighan uchurlarni toplap, shu arqiliq qiliwatqan ishining ünümini yuqiri kötüridu.

Pisxologiyelik urushqa a’it oqurmenler bilishke tégishlik yene bir qisim muhim mezmunlar bar bolup, men ularni kéyinki maqalilerde tonushturimen. Men kéler qétim torlargha yollaydighan maqalide tarixtiki pisxologiyelik urushlarni qisqiche teswirlep ötimen.

4. Axirqi Söz

Chet elde oquwatqan bir ukimiz yéqinda manga pisxologiyelik urush heqqidiki bir léksiyini tewsiye qilghan bolup, méning mezkur témini hazir yézishimgha ashu ish türtke boldi. Men mushu pursettin paydilinip ashu ukimizgha rehmet éytimen. Men héliqi léksiyining mezmunini kéyin teyyarlaydighan bir parche maqalide ayrim tonushturimen.

Bügün eslide men «Balingizgha toghra köyüng» dégen témining dawamini (yeni 4-qismini) yollaydighan kün idi. Emma men undaq qilmidim. Men uning ornigha mezkur témini yollidim. Bundaq bolushtiki seweb, men teyyarlawatqan «Balingizgha toghra köyüng» dégen téma Uyghur oqurmenlerni anche jelp qilalmidi. Men buning sewebliri üstide köp oylandim. Özümning hés qilishiche, Uyghur oqurmenlerning bala terbiyesi heqqidiki témilargha qiziqmasliqida töwendikidek sewebler bar: (1) Hazir torlar anche rawan bolmighachqa, torgha kiridighanlarning sani azlap ketti. (2) Her xil endishiler tüpeylidin hazir torlargha kiridighanlarning sani azlap ketti. (3) Torgha kiridighanlarning ichide kichik baliliri bar oqurmenler anche köp emes. Bu ehwalning bashqa seweblirimu bar bolushi mumkin. Bolupmu yéqindin buyan men bezide özümni dozaxta yashawatqan bir xelqqe jennetning ewzellikini teshwiq qiliwatqandek hés qilidighan bolup qaldim. Bala terbiyesi intayin muhim. Uyghurlar öz teqdirini tüptin özgertish üchün, choqum bala terbiyesi bilen ma’aripqa eng tereqqiy qilghan ellerning kishiliriningkige oxshash derijide ehmiyet bérishi kérek. Bala terbiyesining süpiti bilen ma’aripning süpitini ashu ellerdikige yéqin bir sewiyisige kötürüsh üchün tirishishi kérek. Mana bu Uyghurlar üchün buningdin kéyin qilishqa tégishlik toghra ishlarning biri, shundaqla eng muhim ishlarning biri. Men hazirghiche bala terbiyesi we ma’arip heqqide xéli köp nersilerni yazdim. Ularni yézishni buningdin kéyinmu dawamlashturimen. «Balingizgha toghra köyüng» dégen maqalining dawamini yézishnimu bir mezgildin kéyin yene dawamlashturimen.

1-resim: Pisxologiyelik urush mahiyet jehettin köngülni qaytidin programmilash bilen oxshash.

Paydilinish Matériyalliri:

[1] Bilimxumar: «Kishilik xaraktérning 7 yadroluq süpiti»

http://bbs.izdinix.com/thread-62250-1-1.html

[2] Bilimxumar: «Uyghurlar döt emes, eqilliq»

http://book.menzil.biz/2013/08/05/3070.html

[3] William E. Daugherty: «Psychological Warfare»

http://www.encyclopedia.com/topic/Psychological_warfare.aspx

 [4] Major Ed Rouse: «Psychological Operations/Warfare»

http://www.psywarrior.com/psyhist.html

[5] Psychological warfare

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/481682/psychological-warfare

Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Wheelchair